Эрамиздан аввалги 586 йилда Бобил қўшинлари Қуддус шаҳрини забт этишади. Ўша давр мобайнида Дониёр исмли бир йигитча бошқа асирлар қатори Бобилга сургун қилинади. Мазкур китобнинг биринчи қисмида (1-6–боблар) Дониёр ва унинг уч дўсти Бобил ҳукуматида юксак обрў–эътиборга эга бўлганлари ҳақида ҳикоя қилинади. Уларнинг ҳаёти бир неча марта хавф остида бўлади, шунга қарамай, улар Эгамизга охиргача содиқ қолишади. Бобил шоҳлиги Мидия–Форс шоҳлигига мағлуб бўлганидан сўнг, Дониёрнинг янги ҳукуматга хизмат қилиши ҳам китобнинг ўша қисмида баён қилинган.
Китобнинг иккинчи қисми (7-12–боблар) Дониёрга келган ваҳийлардан ва фаришта унга айтган ваҳий таъбирларидан ташкил топган.
Китобнинг асосий моҳияти қуйидагилардан иборат: одамзоднинг ҳаётидан ўрин олган барча ҳодисалар Худонинг иродаси билан содир бўлади. Худо шоҳликларни қудратли қилиб, вақти келганда, уларни мағлуб қилади. Унга содиқ бўлган ҳар бир одамга Худо ғамхўрлик қилади. Вақти келиб, У Ўз халқига ғалаба келтиради ва бутун дунёда адолат ўрнатади. Қуйидаги оятларда Дониёр келажакдаги ғалабалар ҳақида сўз юритади: “Тунда келган ўша ваҳийда мен осмон булутларида келаётган инсон қиёфасидаги биттасини кўрдим. У Азалий Нуроний олдига келди. Унга ҳукмронлик, улуғворлик ва шоҳлик берилди. Барча халқлар, элатлар ва уруғлар унга бўйсунишди. Унинг ҳукмронлиги битмас–туганмас, абадий ҳукмронликдир. Унинг шоҳлиги ҳеч қачон бузилмасдир.” (7:13-14)
1Яҳудо шоҳи Ёҳайиқим ҳукмронлигининг учинчи йилида[1]Бобил шоҳи Навухадназар Қуддусга қўшин тортиб келиб, шаҳарни қамал қилди. 2Раббийнинг иродаси билан Навухадназар Яҳудо шоҳи Ёҳайиқимни асирликка олиб, Худонинг уйидаги айрим идишларни олиб чиқди. Навухадназар ўлжаларни Бобил[2] юртига олиб бориб, идишларни ўз худосининг уйидаги хазинага жойлаштирди.
3У саройнинг бош мулозими[3] Ашнапазга шундай буйруқ берган эди: “Исроил халқидан олинган асирлардан шоҳ ва зодагонларнинг оилаларига мансуб бўлган 4ёш, жисмонан соғлом, хушқомат, зеҳни ўткир, қобилиятли, фаросатли ва шоҳнинг саройида хизмат қилишга лаёқатли йигитларни олиб кел. Сен уларга бобил тили[4] ва адабиётини ўргатишинг керак. 5Ҳар кунги егулик билан шароб уларга менинг дастурхонимдан берилсин. Улар уч йил таълим олишгач, менинг ҳузуримда ҳозир бўлишлари лозим.”
6Танланганларнинг орасида Яҳудо қабиласидан бўлган Дониёр, Ханониё, Мишаил ва Озариё исмли ўспиринлар бор эди. 7Бош мулозим уларнинг исмларини ўзгартириб, Дониёрни Белташазар, Ханониёни Шадрах, Мишаилни Мешах, Озариёни эса Абеднаху деб атади.
8Дониёр шоҳона егулик ва шаробдан булғанишни хоҳламади[5]. У бу таомлардан воз кечмоқни аҳд қилиб, бош мулозимдан бунинг учун ижозат сўради. 9Худонинг иродаси билан Дониёр бош мулозимнинг мурувватию илтифотига сазовор бўлган эди. 10Аммо бош мулозим Дониёрнинг таклифини эшитиб лол қолди ва деди: “Йўқ, егулик билан ичимликларни сизларга[6] шоҳ ҳазратларининг ўзлари белгилаганлар. Ҳазратимнинг буйруқларидан бош тортишдан қўрқаман. Борди–ю, кўринишларинг тенгдошларингникидан ёмонроқ бўлса, жонимни хавф остига қўйган бўласизлар.”
11Кейин Дониёр бу масала хусусида бош мулозим тайинлаган соқчи билан гаплашди, чунки бу соқчи Дониёр ва унинг уч оғайниси учун масъул бир одам эди. У соқчига шундай деди: 12“Илтимос, қулларингизни ўн кун давомида синаб кўринг. Бизга егани сабзавот, ичгани сув беринг. 13Кейин эса бизни шоҳона егуликни еган йигитлар билан солиштириб кўринг, сўнг билганингизни қилаверинг.”
14Соқчи рози бўлиб, уларни ўн кун давомида сабзавотлар билан боқди. 15Ўн кун ўтгач, уларнинг қадлари тўлишиб, шоҳона егулик еган бошқа йигитлардан анча кўркам бўлди. 16Шундай қилиб, соқчи уларнинг шоҳона егуликлари ва шаробини ўзига олиб қолиб, уларга фақат сабзавотлар берадиган бўлди.
17Худо бу тўртта йигитга адабиёт ва фалсафанинг ҳар соҳасини фаҳмламоқ учун билим ва истеъдод берган эди. Бундан ташқари, Дониёр турли хил ваҳий ва тушларни таъбирлаш қобилиятига эга эди.
18Шоҳ белгилаган муддат тугагач, бош мулозим ҳамма йигитларни Навухадназар ҳузурига олиб борди. 19Шоҳ уларнинг ҳар бири билан суҳбатлашди. Улар орасида ҳеч ким Дониёр, Ханониё, Мишаил ва Озариёга тенг келмас эди. Шунинг учун шоҳ уларни ўз саройида олиб қолди. 20Шоҳ қандай савол бермасин ва қандай жумбоқни ечишни сўрамасин, уларнинг билими ва донолиги бутун шоҳликдаги фолбину мунажжимларникидан ўн баробар зиёда эди. 21Дониёр саройда шоҳ Куруш ҳукмронлигининг биринчи йилигача[7] хизмат қилди.
1Навухадназар ҳукмронлигининг иккинчи йилида[8] бир туш кўрди. Туши уни шу қадар безовта қилиб юбордики, кўзига бошқа уйқу келмади. 2Шоҳ тушининг таъбирини билиш учун қўли остидаги барча фолбин, мунажжим, сеҳргар ва афсунгарларни[9] чақиртирди. Улар шоҳ ҳузурида ҳозир бўлганларида, 3шоҳ уларга шундай деди:
— Мен ғалати бир туш кўрдим. Юрагимга ғулғула солган бу тушнинг таъбирини билмоқчиман.
4Улар шоҳга орамий тилида дедилар[10]:
— Шоҳ ҳазратларининг умри боқий бўлсин! Тушингизни айтиб беринг, каминаларингиз уни таъбирлаб берадилар.
5— Билиб қўйинглар, — деди уларга шоҳ. — Агар менга туш ва унинг таъбирини айтиб бермасангиз, мен сизларни жазолаб, таналарингизни бўлак–бўлак қилдираман, уйларингизни эса вайрон қилиб, бир уюм тошга айлантираман. 6Борди–ю, тушимни айтиб, уни таъбирлаб берсангиз, сизларга инъому мукофотлар бериб, иззат–икром кўрсатаман. Қани, энди менга кўрган тушимни ва унинг таъбирини айтиб беринглар!
7Улар шоҳга иккинчи марта дедилар:
— Шоҳ ҳазратлари аввал тушларини айтсинлар, каминаларингиз уни таъбирлашга тайёрдирлар.
8— Сизлар қарорим қатъий эканини кўриб, вақтни чўзмоқчисизлар, — деди шоҳ. — Буни аниқ билиб турибман. 9Агар тушимни айтиб бермасангиз, ҳаммангизга жазо бир! Сизлар мени лақиллатиб, вазият ўзгаргунича вақтни чўзишга келишиб олгансизлар. Тушни менга айтиб беринглар, шунда уни таъбирлай олишингизни ҳам биламан.
10— Ер юзида шоҳнинг бу талабини қондирадиган биронта жон бормикан?! — дея ажабландилар улар. — Шуҳрати рўйи заминга ёйилган шоҳларнинг биронтаси ҳам бундай нарсани на фолбин, на мунажжим, на афсунгардан талаб қилган. 11Шоҳ ҳазратлари биздан имконсиз бир нарсани талаб қиляптилар. Буни шоҳга фоний бандалар дунёсидан йироқ яшайдиган худолардан бошқа ҳеч ким очиб беролмайди.
12Дарғазаб бўлган шоҳ: “Бобилдаги барча сарой маслаҳатчилари қатл қилинсин!” — дея фармон берди. 13Фармон эълон қилинди. Сарой маслаҳатчилари қатл қилиниш арафасида эди. Дониёр ва унинг ўртоқлари ҳам қатл қилинишлари керак эди.
14Шоҳ соқчиларининг бошлиғи Ориёх сарой маслаҳатчиларини қатл қилмоқ учун йўлга чиққанда, Дониёр унинг олдига бориб, эҳтиёткорлик билан мурожаат қилиб: 15“Эй, Ориёх ҳазратлари, нима боис шоҳ бундай шошилинч[11] фармон чиқардилар?” — деб сўради. Шунда Ориёх бўлиб ўтган воқеани унга бирма–бир сўзлаб берди. 16Дониёр шоша–пиша шоҳ қошига кириб, тушнинг таъбирини топмоқ учун ҳазратларидан муҳлат сўради. 17Сўнг уйга бориб, бўлиб ўтган воқеани шериклари Ханониё, Мишаил ва Озариёларга айтиб бериб, деди: 18“Сарой маслаҳатчилари билан бирга ҳалок бўлмаслигимиз учун, Самовий Худога илтижо қилинглар. У бизга раҳм қилиб, бу сирни очиб беришини сўранглар.”
19Ўша кеча Дониёрга бу сир ваҳий орқали ошкор бўлди ва Дониёр Самовий Худога ҳамду санолар айтди:
20“Худойимиз доно ва қудратлидир,
Асрлар оша Унинг номи улуғлансин!
21У замон ва даврларни ўзгартирар,
Шоҳларни тахтдан тушириб тахтга ўтқазар.
Донишмандларга донолик,
Оқилу фозилларга билим берар.
22Пинҳон сақланган сирларни очар,
Зулматда яширинган нарсаларни билар,
Ёруғлик Унинг даргоҳида маскан топар.
23Эй, ота–боболаримнинг Худоси,
Сенга шукрлар айтиб, мадҳлар куйлайман,
Зеро, донолигу қудратни менга берган Сенсан,
Истаган нарсамни менга очган Сенсан,
Шоҳ тушини бизга ошкор қилган Сенсан.”
24Дониёр сарой маслаҳатчиларини қатл қилиш учун шоҳ томонидан тайинланган Ориёхнинг олдига бориб:
— Ҳазратим, сарой маслаҳатчиларининг жонларига зинҳор қасд қилманг, — деди. — Мени дарҳол шоҳ ҳузурига олиб киринг, мен шоҳ ҳазратлари кўрган тушни таъбирлаб бераман.
25Ориёх зудлик билан Дониёрни шоҳ ҳузурига олиб кириб:
— Эй, олампаноҳ, каминангиз Яҳудо асирлари орасидан тушингизни таъбирлаб берадиган бир одамни топиб келди, — деди.
26Шоҳ Дониёрга юзланиб (Дониёрнинг бошқа исми Белташазар эди[12]):
— Сен менга кўрган тушимни ҳамда унинг таъбирини айтиб бера оласанми? — деди.
27Дониёр шоҳга шундай жавоб берди:
— Эй, ҳазрати олийлари, на сарой маслаҳатчиси, на мунажжим, на фолбин, на раммол[13] бунинг уддасидан чиқа олади. 28Лекин самода шу каби сирларни ошкор қила оладиган бир Худо бордир. У сизга, эй, шоҳ ҳазратлари, охиратда бўладиган нарсаларни аён қилмоқчи. Сиз тушингизда кўрган ваҳий қуйидагича эди:
29Эй, олампаноҳ, сиз ухлаб, келажак ҳақида бир туш кўрдингиз. Бу туш орқали сирларни ошкор қилувчи Худо сизга келажакда рўй берадиган нарсаларни аён қилди. 30Бу сирнинг менга очилганлиги эса донолигим бошқаларникидан зиёда бўлгани учун эмас, балки шоҳаншоҳим кўрган тушининг таъбирини билиб, унинг маъносини тушунишлари учундир.
31Эй, шоҳ ҳазратлари, тушингизда сиз баҳайбат бир ҳайкал кўрдингиз. Олдингизда турган ўша улкан ҳайкалнинг кўриниши ниҳоятда ярқироқ ва қўрқинчли эди. 32Ҳайкалнинг боши тоза олтиндан, кўкрак ва қўллари кумушдан, бели ва сонлари бронзадан, 33болдирлари темирдан, оёқларининг бир қисми лойдан, бир қисми темирдан эди. 34Унга қараб турганингизда, тоғдан ўз–ўзидан[14] узилган бир тош думалаб келиб ҳайкалнинг лой ва темирдан бўлган оёқларига урилди–да, уларни парча–парча қилди. 35Темир, лой, бронза, кумуш ва олтин парчаланиб, ёзги хирмонлардаги тўпондай бўлди. Шамол уларни учириб кетиб, ҳеч бир асар қолдирмади. Ҳайкалга урилган тош эса катта тоғ бўлиб, бутун ер юзини қоплади.
36Бу сиз кўрган туш эди. Энди эса шоҳ ҳазратлари тушининг таъбирини эшитсинлар. 37Эй, шоҳ ҳазратлари, сиз каби буюк ҳукмдорни дунё ҳали кўрмаган. Самовий Худо сизга салтанат, куч–қудрат ва шон–шуҳрат ато қилгандир. 38У сизга ерда яшовчи барча инсонларни, ҳатто даштдаги ёввойи ҳайвонлару осмонда учувчи қушларни тобе қилган, улар устидан ҳукмронлигингизни мустаҳкам ўрнатган. Тилла бош — Сизсиз. 39Аммо сиздан кейин жаҳон саҳнасига бошқа буюк бир шоҳлик чиқади. Бу шоҳлик сизникидан заифроқ бўлади. Сўнг ҳайкалнинг бронза бели ва сонлари билан ифодаланган учинчи шоҳлик ҳукмронлик қилади. 40Ундан кейин темирдай қаттиқ тўртинчи шоҳлик бўлади. Темир ҳамма нарсани синдириб йўқ қилганидай, ўша шоҳлик ҳам ундан олдинги шоҳликларни бузиб, йўқ қилади. 41Сиз ҳайкалнинг оёқлари ва оёқ бармоқлари бир қисми лойдан, бир қисми темирдан эканлигини кўрдингиз, бу бўлинган шоҳлик бўлади. Лой темир билан қорилгани учун бу шоҳликда бироз темирнинг кучи бўлади. 42Шоҳлик айрим жиҳатдан кучли, айрим жиҳатдан заиф бўлади. 43Темир билан лойнинг қоришмаси яна шундан далолат берадики, ўша замон ҳукмдорлари қуда–андачилик йўли билан шоҳликларини мустаҳкам қилмоқчи бўладилар, аммо темир лой билан қовушмагани каби, улар ҳам бир–бири билан қовуша олмайдилар. 44Ўша шоҳларнинг даврида Самовий Худо битмас–туганмас бир шоҳлик ўрнатади. Ҳеч ким уни енга олмайди. Бу шоҳлик бошқа барча шоҳликларни ер билан яксон қилиб, ўзи абадий туради. 45Тоғдан ўз–ўзидан думалаб тушиб, темир, бронза, лой, кумуш ва олтинни парчалаб ташлаган тош ўша шоҳликнинг ифодасидир. Буюк Худо сизга, эй, шоҳ ҳазратлари, келажакда содир бўладиган нарсаларни аён қилди. Сиз кўрган тушингиз ҳақиқатдан ҳам кароматли, таъбири эса рўй ростдир[15].
46Шоҳ Навухадназар мук тушиб Дониёрга сажда қилди. Сўнг одамларига Дониёр олдида назрлар келтириб, ҳушбўй тутатқилар тутатишни буюрди. 47Шоҳ Дониёрга деди:
— Чиндан ҳам сенинг Худойинг сирларни ошкор қилувчи энг буюк Худодир, У шоҳларнинг ҳақиқий Эгасидир, чунки бу сирни менга фақат сен ошкор қила олдинг!
48Шоҳ Дониёрни юқори мансабга кўтариб, кўпдан–кўп инъомлар тақдим қилди, уни Бобил вилоятининг ҳокими ва сарой маслаҳатчиларининг бошлиғи қилиб тайинлади. 49Дониёрнинг илтимосига биноан шоҳ Бобил вилоятининг бошқарувини Шадрах, Мешах ва Абеднахуга топширди. Дониёрнинг ўзи эса шоҳ саройида хизмат қилиб қолди.
1Шоҳ Навухадназар соф олтиндан улкан бир ҳайкал ясаттирди. Баландлиги олтмиш тирсак, эни эса олти тирсак[16] бўлган бу ҳайкал Бобил вилоятидаги Дурах текислигида[17] ўрнатилди. 2Сўнг қўли остидаги барча ноиблар, ҳокимлар, беклар, аъёнлар, хазинабонлар, қозилар, маъмурлар ва вилоятларнинг амалдорларини чақиртириб, ўрнатган ҳайкалнинг очилишида қатнашишларини буюрди. 3Бу барча амалдорлар[18] шоҳ Навухадназар ўрнатган ҳайкалнинг очилишига йиғилганларида, 4жарчи баланд овозда шундай эълон қилди: “Эй, барча халқлар, элатлар ва уруғлар! 5Ҳозир созандаларимиз карнай, най, лира, чанг, арфа, доира[19] ва бошқа чолғу асбобларини чаладилар, сизлар эса мук тушиб шоҳ Навухадназар ўрнатган олтин ҳайкалга сажда қиласизлар. 6Кимки мук тушиб сажда қилмаса, ўша заҳотиёқ оловли чуқурликка ташланади.” 7Чолғу асбобларининг[20] садоларини эшитгач, барча халқлар, элатлар ва уруғлар мук тушиб, шоҳ Навухадназар ўрнатган ҳайкалга сажда қилдилар.
8Яҳудийларни қоралаш ниятида юрган айрим Бобилликлар[21] учун қулай бир вазият туғилган эди. Бундай фурсатни бой бермаслик учун улар 9шоҳ Навухадназарга шундай дедилар: “Шоҳ ҳазратларининг умри боқий бўлсин! 10Эй, шоҳ ҳазратлари, сиз берган амрингизга биноан чолғу асбобларининг садоларини эшитган ҳар бир одам мук тушиб олтин ҳайкалга сажда қилиши керак эди, шундай эмасми? 11Сиз, амримга итоат қилмаган ҳар қандай киши оловли чуқурликка ташланади, деб айтган эдингиз. 12Аммо айрим яҳудийлар, хусусан сиз Бобил вилоятига ҳоким қилиб тайинлаган Шадрах, Мешах ва Абеднаху шоҳ ҳазратларининг амрига бўйсунмадилар. Бу одамлар худоларингизга сиғинмайдилар, улар ҳатто сиз ўрнатган олтин ҳайкалга сажда қилишни ҳам ўзларига эп кўрмадилар.”
13Бу хабардан ғазабланиб кетган Навухадназар Шадрах, Мешах ва Абеднахуни ўз ҳузурига келтиришни буюрди. Улар шоҳ ҳузурига келтирилганда, 14Навухадназар уларга деди:
— Шадрах, Мешах ва Абеднаху, сизлар менинг худоларимга сиғинмаганингиз ва мен ўрнатган олтин ҳайкалга сажда қилмаганингиз тўғрисида хабар топдим. 15Аммо мен сизларга лутф айлаб яна бир имконият бераман. Ҳозир чолғу асбобларининг садоларини эшитишингиз биланоқ, мук тушиб мен ўрнатган ҳайкалга сажда қиласизлар. Акс ҳолда ўша заҳотиёқ оловли чуқурликка ташланасизлар. Шунда сизларни менинг қўлимдан биронта худо ҳам қутқара олмайди!
16Шадрах, Мешах ва Абеднаху шоҳга шундай жавоб беришди:
— Эй, олампаноҳ, бу масалада биз ўзимизни оқламоқчи эмасмиз. 17Биз сиғинадиган Худо бизни оловли чуқурликдан ҳам, сизнинг қўлингиздан ҳам қутқаришга қодир. 18Аммо У бизни қутқармаган тақдирда ҳам, билиб қўйингки, эй, шоҳ ҳазратлари, биз ҳеч қачон худоларингизга сиғинмаймиз, сиз ўрнатган олтин ҳайкалга ҳам сажда қилмаймиз.
19Шадрах, Мешах ва Абеднахунинг бундай жавоби Навухадназарнинг қонини қайнатди. Унинг афти–башараси буришиб кетди. У оловни одатдагидан етти баробар қаттиқроқ ёндиришни буюрди. 20Сўнг лашкарларининг орасидаги энг кучли полвонларга Шадрах, Мешах ва Абеднахуни боғлаб, оловли чуқурликка ташлашни амр қилди. 21Полвонлар уларни боғлаб, устки кийими, иштони, бош кийими, хуллас, бутун уст–боши билан оловли чуқурликка ташладилар. 22Ғазабланган шоҳ қаттиқ олов ёндиришни буюргани учун, аланга авжига чиққан эди. Оловнинг тафти уч оғайнини чуқурликка ташлаётган полвонларни куйдириб юборди. 23Шадрах, Мешах ва Абеднаху эса боғланган ҳолда оловли чуқурликка йиқилдилар.
24Буни томоша қилиб турган шоҳ Навухадназар бирданига ўрнидан сапчиб турди–да, ҳайрат ичра маслаҳатчиларига:
— Биз чуқурликка учта боғланган одамни ташламаганмидик? — деб ҳайқириб юборди.
— Худди шундай, шоҳ ҳазратлари, — деб жавоб берди улар.
25— Во ажабо! Аланганинг ўртасида боғланмаган тўртта одам юрибди–ку, — деди шоҳ. — Уларнинг бирортасига ҳам зарар етмаган. Тўртинчи кимса худди илоҳий зотга[22] ўхшайди–я!
26Навухадназар чуқурликнинг оғзига бориб:
— Шадрах, Мешах ва Абеднаху, эй, Худойи Таолонинг хизматкорлари, қани, чиқинглар! Олдимга келинглар! — деб бақирди.
Шадрах, Мешах ва Абеднаху аланга орасидан чиқишди. 27Барча ноиблар, ҳокимлар, беклар ва шоҳ аъёнлари Шадрах, Мешах ва Абеднахуни ўраб олиб, олов ўша одамларга ҳеч қандай зиён етказмаганлигини кўришди. Уларнинг на сочлари куйган, на устки кийимларига зарар етган, улардан ҳатто тутун ҳиди ҳам келмас эди.
28Навухадназар деди: “Шадрах, Мешах ва Абеднахунинг Худосига ҳамду санолар бўлсин! У ўз фариштасини юбориб, Ўзига инонган қулларини халос қилди. Улар ўз Худосидан бошқа бўлган худоларга сиғинишдан кўра, ўлимни раво кўрдилар, шу боис шоҳнинг амрига ҳам бўйсунмадилар.
29Шунинг учун фармоним қуйидагичадир: Шадрах, Мешах ва Абеднахунинг Худосига шак келтирган ҳар бир одам қайси халқ, элат ёки уруғга мансуб бўлишидан қатъий назар чопиб, ташланади, унинг уйи эса вайрон қилинади. Зеро, бундай нажот берадиган бошқа худо йўқдир.”
30Кейин шоҳ Шадрах, Мешах ва Абеднахунинг мартабасини янада ошириб, уларни Бобил вилоятидаги юқори лавозимларга кўтарди.
31Шоҳ Навухадназар ер юзидаги барча халқлар, элатлар ва уруғларга қуйидаги хабарни юборди:
“Хонадонингиздан барака аримасин!
32Худойи Таоло менга кўрсатган аломату мўъжизалари ҳақида сизларни хабардор қилмоқчиман.
33Нақадар буюкдир Унинг аломатлари!
Нақадар қудратли мўъжизалари!
Унинг шоҳлиги — мангу шоҳлик бўлур,
У абадий ҳукмронлик қилур.
1Мен, Навухадназар, ўз уйимда хотиржам, шоҳона саройимда роҳат–фароғатда яшаётган эдим. 2Аммо бир куни кечаси кўрган тушим юрагимга аллақандай ваҳима солди. Бу тушим мени даҳшатга туширган эди. 3Мен тушимнинг таъбирини билишни истаб, Бобилдаги ҳамма сарой маслаҳатчиларини ҳузуримга келтиришни буюрдим. 4Қошимда ҳозир бўлган фолбин, мунажжим, афсунгар[23] ва раммоллар[24] тушимни эшитдилар–у, аммо уни таъбирлай олмадилар. 5Ниҳоят, Дониёр келди (унинг Белташазар деган исми[25] мен сиғинадиган худонинг исми билан ҳамоҳангдир[26]). Дониёр муқаддас худоларнинг[27] руҳи билан тўладир. Мен унга тушимни айтиб бердим:
6— Эй, Белташазар, фолбинларнинг бошлиғи, сенда муқаддас худоларнинг[28] руҳи борлиги менга аён, ҳар қандай сир сенга ошкордир. Кўрган тушимнинг таъбирини менга айтиб бер. 7Тушимда мен дунёнинг қоқ ўртасида ўсаётган бир дарахтни кўрдим. У ниҳоятда улкан эди. 8Дарахт ўсиб бориб учи билан осмонга етди. Дарахтни дунёнинг тўрт бурчагидан туриб кўрса бўлар эди. 9Унинг япроқлари ниҳоятда чиройли, мўл мевалари бутун дунёни таъмин қилар эди. Ёввойи ҳайвонлар унинг тагида пана топар, осмондаги қушлар шохларида ин қурар, ер юзидаги барча мавжудот ундан озиқланар эди. 10Мен тўшагимда ётиб, келган ваҳийни томоша қилаётганимда, осмондан кузатувчи бир фаришта тушиб келди. 11У овозини баланд қилиб шундай деди: “Дарахтни йиқитинглар, шохларини чопиб ташланглар, япроқларини узиб, меваларини сочиб юборинглар. Тагидаги ҳайвонларни ҳайданглар, шохлардаги қушларни учиринглар. 12Аммо дарахтнинг тўнкаси ва илдизларига тегманглар, уларни темир ва бронза билан занжирлаб, майин дашт ўтлари орасида қолдиринглар. Дарахт тимсолидаги бу одам осмондан тушган шудрингга чўмилсин, ёввойи ҳайвонлар билан яшаб, насибасини дашт ўтлари орасидан териб есин. 13Ундан инсон онги олиб ташлансин. У етти йил[29] мобайнида онгсиз ҳайвондай яшасин. 14Бу ҳукмни кузатувчи фаришталар чиқаришди, токи ҳар бир мавжудот Худойи Таолони инсон салтанатининг ягона Ҳукмдори деб билсин. У шоҳликни хоҳлаган одамига берар, хокисор қашшоқни тахтга ўтқазар.” 15Мен, Навухадназар, кўрган тушим мана шудир. Энди сен, Белташазар, менга унинг таъбирини айтиб бер, чунки сарой маслаҳатчилари тушимни таъбирлай олмадилар. Сен эса бунинг уддасидан чиқасан, чунки сенда муқаддас худоларнинг[30] руҳи бор.
16Сўнг Белташазар, яъни Дониёр бир қанча вақт ўзига келолмай турди. Менинг тушим уни даҳшатга туширар эди.
— Белташазар, тушим ва унинг таъбири сени даҳшатга солмасин, — дедим унга мен[31].
— Ҳазратим, — деб гапини бошлади Белташазар. — Илойим, бу тушингиз ва унинг таъбири душманларингиз бошига тушсин! 17Сиз, учи осмон билан ўпишган баланд бир дарахтни кўрдингиз. Бу дарахт шу қадар улкан эдики, уни дунёнинг тўрт бурчагидан туриб кўрса бўлар эди. 18Унинг япроқлари ниҳоятда чиройли, мўл мевалари бутун дунёни таъмин қилар эди. Тагида ёввойи ҳайвонлар яшар, осмондаги қушлар шоҳларида ин қурар эди. 19Ўша улкан дарахт — сизсиз, эй, шоҳ ҳазратлари! Сиз ер юзида ҳокимиятингизни ўрнатиб, шуҳратингизни осмону фалакларга ёйгансиз. 20Тушингизда сиз, эй, ҳазрати олийлари, осмондан тушиб келаётган кузатувчи фариштани ҳам кўрдингиз. Фаришта: “Дарахтни йиқитиб, йўқ қилинглар”, деб буйруқ берди. “Аммо тўнка ва илдизларига тегманглар, уларни темир ва бронза билан занжирлаб, дашт ўтлари орасида қолдиринглар. Етти йил давомида у осмондан тушган шудрингга чўмилиб, ёввойи ҳайвонлар билан бирга яшасин.” 21Туш таъбири шундайдир: Худойи Таолонинг амрига мувофиқ буларнинг барчаси келажакда бошингизга тушади. 22Сиз инсонлар жамиятидан ҳайдалиб, ёввойи ҳайвонлар орасида яшайсиз. Худойи Таоло инсон салтанатининг ягона Ҳукмдори эканини ва У тахтни хоҳлаган одамига беришини англаб етмагунингизча етти йил давомида молга ўхшаб ўт еб, осмондан тушган шудрингга чўмиласиз. 23Аммо дарахт тўнкаси ва илдизлари қолдирилганлиги шундан далолат берадики, сиз Худони Олий Ҳукмдор сифатида тан олганингиздан кейин, шоҳлигингиз қайта тикланади. 24Ўтинаман сиздан, эй, шоҳ ҳазратлари, маслаҳатимни рад этманг: гуноҳларингиздан юз ўгириб, тўғриликни маҳкам тутинг, ёмон қилмишларингиздан воз кечиб, эзилганларга илтифот қилинг. Ким билсин, балки шунда давлатингиз равнақи давом этар.
25Буларнинг ҳаммаси менинг бошимга тушди[32]. 26Ўн икки ойлардан кейин, мен, Навухадназар, Бобилдаги саройимнинг томида сайр қилиб юрган эдим[33]. 27Шунда шаҳарга назар ташлаб:
— Ўз қудратим билан қурдирган шоҳона пойтахт Бобилни бир кўриб қўйинглар–а! — дедим, — чексиз кучим ва дабдабали улуғворлигим бу шаҳарда акс эттирилган.
28Бу сўзлар оғзимдан чиқиб улгурмаган ҳам эдики, осмондан бир овоз келди:
— Эй, шоҳ Навухадназар, гапимга қулоқ сол! Сен тахтингдан туширилдинг! 29Сен инсонлар жамиятидан ҳайдалиб, ёввойи ҳайвонлар билан яшайсан. Худойи Таоло — инсон салтанатининг ягона Ҳукмдори эканини ва У тахтни хоҳлаган одамига беришини уқмагунингча, етти йил давомида молга ўхшаб ўт еб юрасан.
30Менга айтилган бу кароматли сўзлар ўша заҳотиёқ амалга ошди. Мен инсонлар жамиятидан ҳайдалдим. Мол каби ўт еб, осмондан тушган шудрингга чўмилдим. Сочларим бургут қанотларидай узун, тирноқларим қушнинг чангалларидай бўлгунига қадар, ҳаётим шу зайлда давом этди.
31Белгиланган муддат тугагач, мен кўзимни осмонга тикдим, ўша заҳотиёқ эс–ҳушим ўзимга қайтиб келди. Мен Худойи Таолога шукроналар айтдим, мангу яшовчини олқишлаб, улуғладим:
Зеро, абадийдир Унинг ҳукмронлиги,
Авлодлар ошадир Унинг шоҳлиги.
32Ердаги инсонлар Унинг наздида ҳеч нарсадайдир,
Инсонлару малакларга У ҳукмини ўтказгайдир.
Бирор кимса Унга бас кела олмас,
“Нима қиляпсан?” — деб сўрашга журъат этмас.
33Эс–ҳушим қайтиб келганидан сўнг, шоҳлигим, обрў–эътиборим ҳамда шуҳратим тикланди. Маслаҳатчи ва бекларим мени қидириб келишди. Мен қайта тахтга ўтирдим, улуғворлигим эса олдингидан ҳам ошди.
34Энди мен, Навухадназар, Самовий Шоҳга ҳамду санолар айтаман, Уни олқишлаб, улуғлайман. Унинг ҳамма ишлари тўғри, чиқарган ҳукмлари адолатлидир, У димоғи шишганларнинг попугини пасайтиришга қодирдир.”
1Орадан йиллар ўтди. Бир куни шоҳ Белшазар[34] мингта беги учун катта бир зиёфат уюштириб, улар билан майхўрлик қилаётган эди. 2Ширакайф бўлиб қолган шоҳ: “Катта бобом[35] Навухадназар Қуддусдаги Маъбаддан олиб келган олтин ва кумуш қадаҳлар[36] келтирилсин!” — деб буюрди. Шоҳ беклари, хотинлари ва канизаклари[37] билан ўша қадаҳлардан шароб ичмоқчи эди. 3Қуддусдаги Маъбад, яъни Худонинг уйидан олиб келинган олтин қадаҳлар базмхонага келтирилди. Шоҳнинг ўзи, унинг беклари, хотинлари ва канизаклари қадаҳлардан шароб ичишди. 4Улар ичиб, олтин, кумуш, бронза, темир, ёғоч ва тошлардан қилинган худоларни олқишлар эдилар.
5Тўсатдан одам қўлининг панжаси пайдо бўлиб, шоҳ саройининг деворларидаги сувоқнинг устида ёза бошлади. Сарой чироқлари деворнинг ўша қисмини яхши ёритиб тургани учун, шоҳ ёзаётган қўл панжасини кўриб қолди. 6Шоҳ кўрган бу нарсадан даҳшатга тушиб, бўзариб кетди. Унинг қўллари бўшашиб, тиззалари титрай бошлади. 7Шоҳ бақириб, мунажжим, афсунгар[38] ва раммолларни[39] келтиришни буюрди. Улар ҳозир бўлганларида, шоҳ шундай деди: “Ким бу ёзувни ўқиб, унинг маъносини менга тушунтириб берса, мен ўша одамнинг устига шоҳона сафсар тўн кийгизаман, бўйнига олтин занжир тақиб, чап қўл вазирим[40] қилиб тайинлайман.” 8Шоҳнинг бу маслаҳатчилари ичкарига кирганларидан кейин ҳам ёзувни ўқий олмадилар, унинг маъносини ҳам тушунтириб бера олмадилар. 9Бундан қаттиқ ваҳимага тушган шоҳ Белшазарнинг рангида ранг қолмади, беклари эса талмовсираб қолишди.
10Ичкаридаги шовқин–суронни эшитиб, базмхонага кирган она малика[41]: “Шоҳ ҳазратларининг умри боқий бўлсин! — деди. — Шоҳим, шунчалик ҳам қўрқасизми, қаранг, ахир, рангингизда ранг қолмади–ку! 11Сизнинг шоҳлигингизда муқаддас худоларнинг[42] руҳига тўлган бир одам бор. Катта бобонгиз даврида бу одам идрокли, зеҳни ўткир ва худолар каби доно деб тан олинган эди. Катта бобонгиз — шоҳ Навухадназар уни фолбин, мунажжим, афсунгар ва раммолларнинг бошлиғи қилиб тайинлаган эдилар. 12Дониёр исмли бу одам тушларни таъбирлашда, сирларни очишда ва жумбоқларни ечишда ғайритабиий қобилият, билим ва фаҳм–фаросатга эгадир. Катта бобонгиз уни Белташазар деб атаган эди[43]. Шоҳим, буюринг, Дониёрни бу ерга келтиришсин, у сизга бу ёзувнинг маъносини тушунтириб бергай.”
13Дониёр шоҳ ҳузурига келтирилди. Шоҳ Дониёрдан:
— Катта бобом Яҳудодан асир қилиб олиб келган Дониёр сенмисан? — деб сўради. — 14Сени худолар[44] руҳи билан тўлган, идрокли, зеҳни ўткир ва доно, деб эшитдим. 15Мен маслаҳатчилар ва мунажжимларни ҳузуримга чақиртириб, уларга мана бу ёзувни ўқиб, маъносини тушунтириб беришни буюрган эдим. Аммо уларнинг биронтаси ҳам бунинг уддасидан чиқа олмади. 16Сен эса жумбоқларни ечиб, уларни тушунтира олишингни эшитганман. Агар сен ҳозир бу ёзувни ўқиб, унинг маъносини менга тушунтириб берсанг, мен сенинг устингга шоҳона сафсар тўн кийгизаман, бўйнингга олтин занжир тақиб, чап қўл вазирим қилиб тайинлайман.
17Дониёр шоҳ ҳузурида шундай жавоб берди:
— Эй, олампаноҳ, раҳмат, совғаларингиз ўзингизда қолаверсин ёки уларни бошқа бировга бера қолинг. Мен бу ёзувни шундоқ ҳам ўқиб, унинг маъносини тушунтириб бераман.
18Эй, шоҳ ҳазратлари, Худойи Таоло катта бобонгиз Навухадназарни буюк бир салтанатнинг тахтига ўтқазиб, шуҳратини рўйи заминга ёйгандир. 19Худо унга берган улуғворлиги туфайли ҳамма одамлар — қайси халқ, элат ва уруғдан бўлишларидан қатъий назар, катта бобонгиздан қўрқиб қалтирар эдилар. У хоҳлаган одамни ўлдирар, хоҳлаганини тирик қолдирар, юксалтирмоқчи бўлганини юксалтирар, хор қилмоқчи бўлганини оёқ ости қилар эди. 20Аммо мағрурланиб, ўжарлиги ила иш тута бошлаганда шоҳона тахтидан туширилиб, улуғворлигидан маҳрум қилинган эди. 21У инсонлар жамиятидан ҳайдалиб, онгсиз ҳайвондай бўлиб қолганди. Ёввойи эшаклар билан яшаб, мол сингари ўт билан озиқланган ва осмондан тушган шудрингга чўмилганди. Охири катта бобонгиз Худойи Таоло — инсон салтанатининг ягона Ҳукмдори эканини ва У тахтни хоҳлаган одамига беришини тан олган эди.
22Аммо сиз, эй, шоҳ Белшазар, катта бобонгизнинг бошидан ўтган бу воқеалардан хабардор бўла туриб[45] Худога бўйсунмадингиз!
23Сиз ҳаддингиздан ошиб, Самовий Худога қарши бош кўтардингиз! Худо Маъбадининг қадаҳларини ҳузурингизга келтириб, бекларингиз, хотинларингиз ва канизакларингиз билан майхўрлик қилдингиз. Ҳеч нарса кўрмайдиган, ҳеч нарса эшитмайдиган, ҳеч нарса билмайдиган олтин, кумуш, бронза, темир, ёғоч ва тошдан ясалган худоларни мадҳ айладингиз. Аммо сизга ҳаёт берувчи ва охиратингизни белгиловчи Худони улуғламадингиз.
24Шунинг учун Худо қўл панжасини юбориб қуйидаги сўзларни ёздирди:
25МЕНЕ, МЕНЕ, ТЕКЕЛ ва ПАРСИН[46].
26Бунинг маъноси қуйидагича:
МЕНЕ, яъни “ҳисоб”, — Худо ҳукмронлик вақтингизни ҳисоблаб чиқиб, шоҳлигингизга якун ясади.
27ТЕКЕЛ, яъни “тортилган”, — сиз тарозида тортилиб, ҳукмронлик қилишга номуносиб бўлиб чиқдингиз.
28ПЕРЕС, яъни “бўлинган”, — шоҳлигингиз бўлиниб, Мидияликлар ва Форсларга берилди[47].
29Сўнг Белшазар берган амрга биноан, Дониёрга шоҳона сафсар тўн кийдирилиб, бўйнига олтин занжир тақилди ва у шоҳнинг чап қўл вазири деб эълон қилинди.
30Худди ўша куни кечаси Бобил[48] шоҳи Белшазар ўлдирилди[49]. 31Тахтга эса олтмиш икки ёшли Мидиялик Доро[50] ўтирди.
1Шоҳ Доро[51] бутун шоҳлигидаги ерларни 120 вилоятга бўлиб, ҳар бир вилоят устидан ноиб тайинлашга қарор қилди. 2Ноибларни назорат қилиш учун эса учта амирни тайинлади, уларнинг бири Дониёр эди. Шоҳни уринтирмаслик учун улар ноиблардан барча ҳисоботни олишлари керак эди. 3Дониёр бошқа амиру ноибларга қараганда ўз ишини юксак маҳорат билан бажарар эди. Шунинг учун шоҳ бутун салтанат бошқарувини Дониёрга топширишни режалаштириб қўйганди. 4Буни кўра олмаган амиру ноиблар қилдан қийиқ ахтариб, Дониёрнинг бошқарув ишларидаги нуқсонларни топишга ҳаракат қилишди. Аммо Дониёр ўз ишини пухта бажариб, ҳеч қандай масъулиятсизлик ва ноҳақликка йўл қўймаганлиги учун уни айблашга бирон–бир баҳона ҳам топа олмадилар. 5Охири улар бир–бирларига шундай дедилар: “Дониёрни фақатгина ўз Худосининг қонуни билан боғлиқ бўлган ҳолда айблашимиз мумкин, бундан бошқа чорамиз йўққа ўхшайди.”
6Шунда амиру ноиблар шоҳнинг ҳузурига бориб: “Шоҳ Доро ҳазратларининг умри боқий бўлсин! — дедилар. 7— Шоҳликнинг барча амирлари, беклари, ноиблари, аъёнлари ва ҳокимлари шундай деб келишдилар: шоҳимиз фармон жорий қилсинлар. Эй, шоҳ ҳазратлари, бу фармон бўйича ҳамма одам ўттиз кун мобайнида фақатгина сизга сажда қилсин. Кимки бошқа бир худо ёки одамга сажда қилса, шерлар уясига ташлансин. Бу фармон қатъий равишда амалга оширилсин. 8Эй, шоҳ ҳазратлари, фармон чиқариб уни имзоланг. Бу фармонингиз Мидия ва Форс қонунларига биноан ўзгармас бўлсин.” 9Шоҳ Доро фармонни имзолади. 10Дониёр фармон имзоланганлигини била туриб уйига борди. Болохонасига чиқиб, ҳар доим қилганидай, кунига уч маҳал тиз чўкиб Худога илтижо қилди, Уни мадҳ этиб улуғлади. Болохонанинг деразалари эса Қуддус томон очилган эди.
11Амалдорлар бир тўда бўлиб Дониёрнинг уйига борганларида, Дониёр ўз Худосига илтижо қилаётганини кўриб қолдилар. 12Улар зудлик билан бу ҳақда шоҳни хабардор қилиш учун шоҳ қошига бордилар.
— Эй, шоҳ ҳазратлари! — дея мурожаат қилди улар. — Сиз фармон чиқариб, кимки ўттиз кун ичида мендан бошқа биронта худо ёки одамга сажда қилса, шерларнинг уясига ташланади, деб айтмаганмидингиз?
— Ҳа, чиқарган бу фармоним Мидия ва Форс шоҳлигининг қонунларига биноан, қатъийдир, — дея жавоб берди шоҳ.
13— Эй, шоҳ ҳазратлари, Яҳудо асирларидан бўлмиш Дониёр сизни ҳам, сиз чиқарган фармонингизни ҳам менсимай, кунига уч марта ўз Худосига илтижо қиляпти, — деди улар.
14Шоҳ буни эшитгач, қаттиқ ташвишга тушди. У Дониёрни сақлаб қолиш ниятида кун ботгунга қадар, қўлидан келганича ҳаракат қилди. 15Аммо амалдорлар шоҳнинг олдига келиб:
— Шоҳ ҳазратлари, Мидия ва Форс қонунларига биноан, сиз чиқарган ҳар бир фармон ўзгармас эканлигини эсингизда тутинг, — дедилар.
16Шоҳ Дониёрни шерларнинг уясига ташлашни буюрди.
Дониёрнинг ўзига эса: “Сени Худойинг қўлига топширдим, сен доим сажда қиладиган ўша Худо сени асрасин”, — деди.
17Тош келтирилиб, чуқурликнинг оғзи беркитиб қўйилди. Ҳеч ким Дониёрни шерлардан қутқара олмасин, деб шоҳ ўзининг ва амалдорларининг тамғалари билан тошни муҳрлаб қўйди. 18Сўнг саройига қайтиб, кечаси билан рўза тутди. Кечқурунги вақти чоғлик ҳам кўнглига сиғмай, туни билан ухламай чиқди.
19Эртаси куни тонг отгач, шоҳ шоша–пиша шерлар уяси томон югурди. 20У ерга боргач:
— Ҳой Дониёр, барҳаёт Худонинг хизматкори! — дея куйиниб хитоб қилди у. — Сен доимо сажда қилиб юрган Худойинг сени шерлардан қутқара олдими?
21— Шоҳ ҳазратларининг умри боқий бўлсин! — деди шоҳга Дониёр. 22— Худойимнинг назарида бегуноҳ бўлганим учун, У фариштасини юбориб шерларнинг оғизларини беркитиб қўйди ва шерлар менга ҳеч қандай зарар етказмадилар. Сизнинг олдингизда ҳам, эй, шоҳ ҳазратлари, мен бирон бир айбли иш қилган эмасман.
23Хурсандчилиги ичига сиғмаган шоҳ Дониёрни чуқурликдан чиқаришни буюрди. Дониёрни чуқурликдан чиқарган одамлар унга ҳеч қандай зарар етмаганини кўришди, чунки Дониёр Худога инонган эди. 24Шоҳнинг буйруғига биноан, Дониёрни қоралаган одамларни хотину бола–чақалари билан бирга шерлар уясига ташладилар. Улар чуқурликнинг тубига етмаган ҳам эдики, шерлар уларга ташланиб ғажиб ташлашди.
25Шоҳ Доро бутун дунё бўйлаб барча халқлар, элатлар ва уруғларга шундай мактуб йўллади:
“Хонадонингиздан барака аримасин!
26Шоҳлигимдаги барча одамлар Дониёрнинг Худосидан қўрқиб титрасин, чунки
У барҳаёт ва мангу Худодир.
Унинг шоҳлиги асло қуламас,
Ҳукмронлиги ҳеч ҳам тугамас,
27Нажоткору Халоскор Удир.
Еру кўкда аломату мўъжизалар кўрсатган,
Удир Дониёрни шерлардан қутқариб олган.”
28Шоҳ Доро ва Форс шоҳи Курушнинг ҳукмронлик даврларида[52] Дониёрнинг мартабаси яна ҳам ошди.
1Бобил шоҳи Белшазар ҳукмронлигининг биринчи йилида[53] Дониёр бир туш кўрди. У кўрган туши ҳақида шундай ёзди:
2“Мен тушимда бир ваҳий кўрдим. Осмоннинг тўрт томонидан эсаётган қаттиқ шамол улкан бир денгизни тўлқинлантираётган эди. 3Ўша денгиздан бир–бирига ўхшамайдиган тўртта баҳайбат махлуқ[54] чиқди. 4Биринчиси шерга ўхшаган эди, унинг бургут қанотларига ўхшаган қанотлари бор эди. Мен махлуқни томоша қилиб турган эдим, бирданига қандайдир бир куч унинг қанотларини узиб ташлади, ўзини эса кўтариб одамзодга ўхшатиб икки оёғида турғизиб қўйди. Ўша махлуққа инсон онги берилган эди[55].
5Иккинчи махлуқ айиққа ўхшар эди. У оғзига учта қовурға суякларини тишлаб олган эди. У ҳамлага шайлана бошлаганда, унга шундай буйруқ берилди:
— Қани, ол, тўйгунингча гўшт е!
6Сўнг қоплонга ўхшагани пайдо бўлди. Бу махлуқнинг тўртта боши ва орқасида қуш қанотига ўхшаган тўртта қаноти бор эди. Унга ҳукмронлик қилиш ҳуқуқи берилган эди.
7Бундан кейин тундаги ваҳийда мен қўрқинчли, даҳшатли ва бениҳоя кучли бўлган тўртинчи махлуқни кўрдим. У ўз қурбонларини темир тишлари билан ғажиб, парчалаб ташларди. Қолдиқларини эса оёқлари билан босиб эзарди. Унинг ўнта шохи бўлгани учун, у олдинги махлуқлардан ажралиб турар эди. 8Мен махлуқнинг шохларини томоша қилиб турганимда, уларнинг орасидан ўсиб чиқаётган яна бир шохчани[56] кўрдим. Унга жой бериш учун олдинги ўнта шохдан учтаси таг–туги билан узилиб тушди. Бу янги ўсиб чиққан шохнинг инсон кўзларига ўхшаган кўзлари ва такаббурона гапирадиган оғзи бор эди.
9Мен тахтларнинг жой–жойига ўрнатилганини томоша қилиб турдим, Азалий Нуроний[57] ўз жойига ўтирди. Унинг кийими қордай оқ, сочлари эса оппоқ момиқдай эди. Унинг тахти оташин аланга, тахтининг ғилдираклари ловуллаган олов эди. 10Унинг ҳузуридан оловли дарё оқиб чиқди. Минглар Унга хизмат қилар эди, миллион–миллионлар амрига мунтазир эди. Суд мажлиси бошланди, ҳамма китоблар[58] очилди.
11Кичкина шохнинг кибрланиб шанғиллаши менинг эътиборимни тортган эди. Мен уни томоша қилаётганимда ўша тўртинчи махлуқ ўлдирилди, унинг жасади оловга ташланиб, куйдириб юборилди. 12Қолган махлуқларга келсак, уларнинг ҳукмронлиги йўқ қилинди, аммо ҳаётлари маълум бир вақтгача[59] сақлаб қолинди.
13Тунда келган ўша ваҳийда мен осмон булутларида келаётган инсон қиёфасидаги биттасини[60] кўрдим. У Азалий Нуроний олдига келди. 14Унга ҳукмронлик, улуғворлик ва шоҳлик берилди. Барча халқлар, элатлар ва уруғлар унга бўйсунишди. Унинг ҳукмронлиги битмас–туганмас, абадий ҳукмронликдир. Унинг шоҳлиги ҳеч қачон бузилмасдир.
15Мен кўрган бу ваҳий юрагимга ғулғула солиб, алланечук ваҳимага туширган эди. 16Мен тахт ёнида турганларнинг биттасига яқинлашиб, буларнинг ҳаммасини тушунтириб беришини сўрадим. У менга ваҳийнинг маъносини очиб, деди:
17— Сен кўрган тўртта махлуқ — бу ер юзида ҳукмронлик қиладиган тўртта шоҳликдир. 18Аммо Худойи Таолонинг азиз одамлари шоҳликни қабул қилиб, унга то абад эга бўладилар.
19Мен тўртинчи махлуқ[61] ҳақида кўпроқ маълумот олишни хоҳлар эдим, чунки у бошқа махлуқлардан ажралиб турар эди. Темир тишлари ва бронза чангаллари бўлган бу бадбашара махлуқ қурбонларини ғажиб тилка–пора қилар, қолдиқларини босиб эзарди. 20Унинг бошидаги ўнта шохи, айниқса янги ўсиб чиққан шох мени жуда қизиқтириб қолган эди. Ўша шох ўсиб чиқаётганда ўрнидаги учта шохни тушириб юборган эди. Кўзлари ва кибрланиб гапирадиган оғзи бўлган бу шох бошқа шохларга қараганда кўпроқ аҳамиятга эгадай бўлиб кўринар эди.
21Бундан ташқари, ваҳийда мен ўша шохнинг Худонинг азиз одамлари билан жанг қилаётганини ва уларни енгаётганини кўрган эдим. 22Шу орада Азалий Нуроний келиб, Ўзининг азиз одамлари фойдасига ҳукм чиқарди. Худонинг азиз одамлари учун шоҳликни ўз тасарруфига олиш вақти етиб келган эди.
23Суҳбатдошим менга шундай деди:
— Тўртинчи махлуқ — бу ер юзида ҳукмронлик қиладиган тўртинчи шоҳликнинг тимсолидир. Бу шоҳлик бошқа шоҳликлардан ажралиб туради. У бутун дунёни ғажиб, эзиб парча–парча қилади. 24Махлуқнинг ўнта шохи — шоҳликни бошқарадиган ўнта шоҳдир. Кейинчалик тахтга янги бир шоҳ ўтиради. Бу шоҳ олдинги ўнта шоҳдан ажралиб туради ва учта шоҳни тахтдан туширади. 25У куфр кетиб, Худойи Таолонинг азиз одамларини аёвсиз эзади. Муқаддасбайрамлар ва қонунларни ўзгартиришга уринади. Худонинг азиз одамлари уч ярим йил[62] давомида, ўша шоҳнинг зулми остида бўладилар. 26Бу муддат тугагач, самода суд мажлиси бошланади. Золим шоҳ тахтдан туширилиб, бутунлай йўқ қилинади. 27Худойи Таолонинг азиз одамларига эса шоҳлик, ҳукмронлик ва ер юзидаги барча салтанатларнинг улуғворлиги берилади. Ҳамма ҳукмдорлар уларга бўйсуниб, хизмат қиладилар, уларнинг шоҳлиги абадий шоҳлик бўлади.
28Кўрган, эшитганларим мана шудир. Бу тушимдан шу қадар ваҳимага тушган эдимки, рангимда ранг қолмаган эди. Аммо булар тўғрисида оғиз очмай, ҳаммасини ичимга ютдим.”
1Дониёр шундай деб ёзди:
“Шоҳ Белшазар ҳукмронлигининг учинчи йилида[63] менга яна бир ваҳий келди[64]. 2Бу ваҳийда мен Элам вилоятидаги Шушан қалъасида[65], Улой дарёсининг бўйида турган эканман. 3Мен дарё бўйида бир қўчқор турганини кўрдим. Унинг иккита узун–узун шохлари бор экан[66]. Иккинчи бўлиб чиққан шох биринчисига қараганда узунроқ экан[67]. 4Қўчқор ўзини ғарб, шимол ва жанубга уриб, йўлида дуч келган ҳамма нарсани сузар эди. Ҳеч қандай ҳайвон унга бас кела олмас, унинг қурбонларини қутқара олмас эди. Қўчқор хоҳлаган ишини қилар, кучи тобора ошиб борар эди.
5Буни томоша қилиб турганимда, ғарб томондан бир така кўринди. Елдай учиб келаётган бу таканинг туёқлари гўё ерга тегмаётгандай туюлар эди. Унинг кўзлари орасида улкан бир шох бор эди[68]. 6У қутурганича қўчқор томон югурди–да, 7қаҳр–ғазаб билан унга ташланиб, сузди. Таканинг зарбаси зўрлигидан, қўчқорнинг иккала шохи синиб тушди. Қўчқор такага бас кела олмади. Така уни ерга йиқитиб топтади, ҳеч ким қўчқорни ундан қутқара олмас эди.
8Така ниҳоятда кучайиб кетди, аммо куч–қудрат чўққисида унинг улкан шохи синиб тушди. Синиб тушган шохнинг ўрнига дунёнинг тўрт томонига қайрилган тўртта катта шох ўсиб чиқди[69].
9Уларнинг биридан яна битта шохча чиқди. Унинг куч–қудрати ошиб, жануб, шарқ ва гўзал Исроил ўлкаси[70] томон ёйилди. 10Қудрати осмону фалакка етган бу шох самовий лашкарларга ҳужум қилди. Самовий лашкарлар бўлмиш юлдузларнинг айримларини ерга тушириб топтади. 11Ҳатто самовий лашкарнинг саркардасини менсимай, унга келтириладиган кундалик қурбонликларни тўхтатди. Маъбадни эса вайрон қилиб, 12самовий лашкарларни мағлуб қилди. Кундалик қурбонликлар ўрнига ҳаддан ташқари жирканч бир нарсани ўрнатди. Ҳақиқатни оёқ ости қилган бу шох ҳар бир ишида муваффақият қозонар эди[71].
13Кейин мен фаришталар ўзаро гаплашаётганини эшитиб қолдим. Уларнинг бири бошқасидан шундай деб сўраганини эшитдим:
— Ваҳийдаги бу нарсалар қачонгача давом этар экан–а? Қачонгача бу жирканч нарса кундалик қурбонликлар ўрнини эгаллайди? Қачонгача Маъбад ва самовий лашкарлар оёқ ости бўлади?
14Шериги унга шундай жавоб берди:
— Бундай аҳвол 2300 кечаю кундуз[72] давом этади. Ўша вақт мобайнида қурбонликлар келтирилмайди. Шундан сўнг Маъбад покланиб, асл ҳолига қайтарилади.
15Мен кўрган ваҳийнинг мағзини чақмоқчи бўлиб, бошимни қотириб турганимда, бирданига олдимда одам қиёфасидаги аллаким пайдо бўлди. 16Шу пайтда мен Улой дарёси томонидан:
— Эй, Жаброил, бу одамга ваҳийнинг маъносини тушунтириб бер, — деб хитоб қилаётган инсон овозини эшитдим. 17Жаброил менга яқинлашганда, мен қўрққанимдан юз тубан ерга йиқилиб тушдим. Аммо у менга:
— Тушунгин, эй, банда[73], бу охирзамон ваҳийси, — деди.
18У гапираётганда мен ҳушимдан кетиб, юз тубан ерда чўзилиб ётган эдим. Аммо у қўлини теккизиб, мени турғизиб қўйди–да, 19шундай деди:
— Эшит, мен сенга охирзамон пайтида содир бўладиган нарсаларни аён қиламан, ўша даврда Худо ўз ғазабини ер юзига сочишни белгилагандир. 20Сен кўрган икки шохли қўчқор — бу Мидия ва Форс шоҳликларидир. 21Така эса Юнонистон шоҳлигидир. Кўзларининг орасидаги улкан шох — бу Юнонистон тахтида ўтирадиган биринчи шоҳдир. 22Синиб тушган шохнинг ўрнига чиққан тўртта шох — Юнонистон тўрт қисмга бўлинишини билдиради. Тахтга ўтирган тўртта шоҳ олдинги шоҳга қараганда заифроқ бўлади. 23Уларнинг ҳукмронлик пайтлари охирлаб, гуноҳлари тўлиб–тошганда, макр–ҳийлага уста, важоҳати хунук бир шоҳ тахтга ўтиради. 24У ниҳоятда кучайиб кетади, бироқ ўзининг кучи билан эмас. У ҳамма ёқни вайрон қилиб, барча ишларида муваффақият қозонади. Забардаст йўлбошчилару Худонинг азиз одамларини қириб ташлайди. 25Усталик билан ишлатган маккорлиги туфайли кўп ютуқларга эришади. Кўзини ёғ босган бу шоҳ огоҳлантирмасдан кўп одамларни ҳалок қилади. У ҳатто энг буюк Шоҳга қарши бош кўтаради. Оқибатда эса йўқ қилиб ташланади, аммо бу инсоннинг кучи билан қилинмайди. 26Дониёр, мен ҳозир сенга тушунтириб берган эрталабки ва кечқурунги қурбонликларга оид бўлган бу ваҳий албатта амалга ошади. Сен ваҳийни сир тутгин, чунки бу узоқ келажакка оид нарсадир.
27Бу воқеадан сўнг тобим қочиб, бир неча кун бетоб бўлиб ётдим. Кейин туриб шоҳнинг хизматига қайтдим. Аммо ваҳий мени тамомила эсанкиратиб қўйган эди. Мен унинг маъносини тушунмаган эдим.
1Бобил[74] тахтига ўтирган Мидиялик Ахашвераш[75] ўғли Доро[76] ҳукмронлигининг илк даври. 2Мен Доро ҳукмронлигининг дастлабки йилида пайғамбарлар ёзиб қолдирган битикларни мутолаа қилишга киришган эдим. Эгамиз пайғамбар Еремиёга айтган сўзларига кўра, Қуддус етмиш йил давомида хароб бўлиб ётишини билиб олдим.
3Шунда мен Раббий Худога ёлвордим, рўза тутиб, қанорга ўрандим, кулга беланиб[77], илтижо қилдим.
4Мен Эгам Худога ибодат қилиб, халқимнинг гуноҳлари учун шундай деб тавба қилдим:
Ё Раббий, Сен буюк ва ҳайбатли Худосан! Сени севиб, амрларингга риоя қилган бандаларингга Сен аҳдингни содиқ сақлайсан. 5Аммо биз ноҳақлик қилиб, гуноҳга қўл урдик. Қабиҳ ишлар қилиб, Сенга қарши бош кўтардик, амрлару қонун–қоидаларингни унутиб, 6шоҳларимизга, раҳнамоларимизга, ота–боболаримизга ва авом халққа Сенинг номингдан гапирган хизматкорларинг — пайғамбарларга биз қулоқ солмадик.
7Сен ҳақсан, ё Раббий. Биз эса бугун шарманда бўлдик. Биз Сенга хиёнат қилганимиз учун, Сен ҳаммамизни — Яҳудо ва Қуддус аҳолисини ҳамда бутун Исроил халқини яқин ва узоқ юртларга тарқатиб юборгансан. 8Эй, Эгам, биз Сенга қарши гуноҳ қилганимиз учун шоҳларимиз, раҳнамоларимиз, ота–боболаримиз, биз — ҳаммамиз шарманда бўлдик. 9Ё Раббимиз Худо, биз Сенга қарши бош кўтарган бўлсак ҳам, Сен гуноҳларимизни кечирувчи, раҳмдил Худосан. 10Эй, Эгамиз Худо, биз Сенга итоат этмадик! Сен хизматкорларинг бўлмиш пайғамбарлар орқали бизга қонунлар бердинг, аммо биз уларга риоя қилмадик.
11Бутун Исроил халқи қонунингни бузиб, ҳақ йўлдан озди, Сенга қулоқ солишни хоҳламади. Биз Сенга қарши гуноҳ қилганимиз учун, қулинг Мусонинг қонунида ёзилган қасамёду лаънатлар бошимизга тушди. 12Ҳа, Сен бизни ва раҳнамоларимизни огоҳлантирган эдинг! Сўнг айтганларингни қилиб, бошимизга шундай фалокатлар ёғдирдингки, Қуддусда юз берган бундай даҳшатли фожиани ёруғ дунё ҳали кўрмаган эди. 13Мусонинг қонунида ёзилган ҳар бир фалокат бошимизга тушди. Аммо биз шунда ҳам гуноҳларимиздан қайтмадик, Эгамиз Худонинг марҳаматини изламадик, Унинг содиқлигини эсга олмадик. 14Вақти келиб Эгам бизни бу фалокатларга гирифтор қилди, чунки биз Унинг гапларига итоат қилмадик. Дарҳақиқат, Эгамиз Худо доим адолат ила иш тутар.
15Эй, Раббимиз Худо, Сен Ўз халқингни қудратинг ила Мисрдан олиб чиқиб, шуҳратингни оламга ёйдинг. Сенинг қудратинг бугунга қадар тилга олинур. Биз эса гуноҳ қилдик, қабиҳликка қўл урдик. 16Ё Раббий, Сен ўтмишда бизга кўп илтифот қилдинг. Ҳозир ҳам ғазабу қаҳрингни Қуддусдан йироқ қилгин, деб ёлвораман. Қуддус Сенинг шаҳринг, Сенинг муқаддас тоғинг–ку[78], ахир! Бизнинг ва ота–боболаримизнинг гуноҳлари туфайли Қуддус ва танланган халқинг қўшни халқлар орасида хор–зор бўлмоқда. 17Шунинг учун, эй, Худойимиз, қулингнинг ибодату илтижоларига қулоқ тутгин. Ё Раббий, хароб бўлган Маъбадингга Ўз ҳақи–ҳурматинг учун мунаввар юзинг билан боққин. 18Эй, Худойим, қулоқ солиб, нолаларимизни эшитгин! Кўзингни очиб, биз тортган жабрни кўриб қўйгин! Шаҳарнинг аҳволига бир қара, ахир, у Сенинг номинг билан аталган–ку! Биз Сенинг марҳаматингга лойиқ бўлмасак–да, Ўзингнинг чексиз раҳмдиллигинг туфайли бизга шафқат қил. 19Ё Раббий, нолаларимни эшитгин! Ё Раббий, бизни кечиргин! Ё Раббий, илтижоларимни эшитиб ёрдам бергин! Ҳурматинг ҳақи шошилгин, чунки бу шаҳринг ва халқинг Сенинг номинг билан аталгандир, эй, Худойим!
20Мен тоат–ибодатда бўлиб, ўзимнинг гуноҳларим ва халқим Исроилнинг гуноҳлари учун тавба қилиб, Худонинг муқаддас тоғи — Қуддус[79] учун Эгам Худога илтижо қилаётган эдим. 21Кечки қурбонлик пайтида мен ҳали ибодат қилаётганимда, олдимга Жаброил учиб тушди. Мен уни олдинги ваҳийда ҳам кўрган эдим[80]. 22У менга тушунтирди:
— Дониёр, мен олдингга ваҳийни тушунтирмоқ учун келдим. 23Сен Худога илтижо қила бошлаганингда, У сенга жавоб берган эди. Мен жавобини сенга етқазмоқ учун келдим, чунки сен Худонинг суюкли бандасисан. Қани, энди айтадиган гапларимни яхшилаб эшит, ваҳийнинг маъносини тушуниб олгин: 24Исённи бартараф этиш, қабиҳликка чек қўйиш, гуноҳни поклаш ҳамда абадий адолат ўрнатиш учун Худо сенинг халқинг ва муқаддас шаҳринг учун етмиш карра етти йил[81] белгилади. Шунда ваҳий ва кароматлар амалга ошади, муқаддас Маъбад[82] эса табаррук қилинади. 25Шуни билиб қўйгинки, Қуддусни тиклаш учун амр берилганидан то Худо мой суртиб танлаган йўлбошчи[83] келгунига қадар, етти карра етти йил[84] ўтади. Олтмиш икки карра етти йил[85] мобайнида Қуддус шаҳри, унинг йўллари ва мудофаа иншоотлари тикланади, аммо бу машаққатли дамларда содир бўлади. 26Олтмиш икки карра етти йил ўтгач, Худо танлаган йўлбошчи ўлдирилади. У эришган ҳамма нарса барбод бўлади[86]. Қўшин тортиб келган ажнабий бир ҳукмдор шаҳарга кучли селдай ёпирилиб, шаҳарни ҳамда Маъбадни вайрон қилади. Худонинг қарорига мувофиқ, урушу вайронагарчиликлар ўша даврнинг охиргача давом этади. 27Ўша ҳукмдор кўп халқлар билан бир карра етти йилга[87] кучли бир битим тузади. Ўша вақтнинг ярми ўтгач, қурбонлик ва назрларга чек қўйиб, Маъбадда макруҳ бир нарса ўрнатади. Бу нарса кўп ҳаром–хариш ишларга сабаб бўлади[88]. Бу аҳвол Худо белгилаган кунгача давом этади. Ўша куни шаҳар билан Маъбадни вайрон қилган ҳукмдорнинг куни битади.”
1Форс шоҳи Куруш ҳукмронлигининг учинчи йилида[89], Белташазар деб аталган Дониёрга[90] Худодан бир хабар келган эди. Келажакда албатта содир бўладиган кучли тўқнашувга оид бўлган бу[91] хабарнинг маъноси Дониёрга ваҳий орқали аён бўлди.
2Дониёр шундай деб ёзди:
“Ўша пайтда мен уч ҳафта азадордай юрдим[92]. 3Уч ҳафта давомида ҳеч қандай тансиқ таом емадим, гўшт билан шаробни оғзимга олмадим, ювиниб–таранмадим. 4Биринчи ойнинг[93] йигирма тўртинчи кунида буюк Дажла дарёсининг бўйида турганимда 5мен биттасини кўрдим. Унинг эгнида зиғир толасидан тўқилган либос, белида соф тилладан ясалган камар[94] бор эди. 6Унинг танаси қимматбаҳо тошдай ярқираб турар эди. Юзи яшиндай порлаб, кўзлари машъаладай ёниб турар эди. Оёқ–қўллари ялтироқ мисдай товланиб, овози бир оломон шовқинидай янграр эди.
7Ваҳийни фақат мен кўрдим. Ёнимдагилар ваҳийни кўрмаган бўлса ҳам, ваҳимага тушдилар. Улар тумтарақай бўлиб ҳар ёққа яшириниб олдилар. 8Мен бир ўзим қолдим. Ўша ажойиб ваҳийни кўраётганимда қувватсизланиб, афт–ангорим таниб бўлмайдиган даражада ўзгариб кетганини сездим. Мадорим қолмаган эди. 9Мен фариштанинг овозини эшитганимда ҳушимдан кетиб, юз тубан ерда чўзилиб қолдим. 10Сўнг эса бир қўл менга тегиб, мени кафт ва тиззаларимга кўтариб қўйди.
11Ўша фаришта менга:
— Эй, Дониёр, сен Худонинг суюкли бандасисан, — деди. — Қани, тур! Сенга айтадиган гапларимга қулоқ сол, чунки мен сенинг олдингга юборилганман.
У бу гапларини менга айтаётганда мен қалтираб ўрнимдан турдим.
12— Дониёр, қўрқма! — деди у менга. — Сен ҳаёт лаззатларидан воз кечиб, хабар хусусида мулоҳаза юритишни бошлаган кунингдаёқ, илтижоларинг ижобат бўлган эди. Илтижоларингга биноан, мен олдингга келдим. 13Аммо Форс шоҳлигини ҳимоя қилувчи фаришта йигирма бир кун давомида менга қаршилик қилди. Мен у билан жанг қилиб ҳаяллаб қолганим учун[95], бош фаришталардан бири бўлган Микойил менга ёрдамга келди. 14Мен сенга келажакда халқинг бошига тушадиган нарсаларни тушунтириш учун келдим. Бу ваҳий ўша кунларга оиддир.
15У бу сўзларни гапираётганда, мен лом–мим дея олмай, бошимни эгиб турар эдим. 16Сўнг одам қиёфасидаги бошқа бири[96] лабларимга қўл теккизди. Мен оғзимни жуфтлаб, олдимда турганга дедим:
— Ҳазратим, бу ваҳий юрак–бағримни эзиб юборди, мадорим қуриди. 17Мендай бир қул қандай қилиб ҳазратим билан гаплаша олади? Ҳолдан тойганман, базўр нафас оляпман.
18У яна бир бор менга қўлини теккизиб, менга куч ато этди. 19Мен биринчи кўрган бошқа бирови[97] шундай деди:
— Эй, Худонинг суюкли бандаси, қўрқма! Тинчлан! Дадил бўл!
У менга гапираётганда дадилланиб дедим:
— Ҳазратим, сиз менга далда бердингиз, энди гапираверинг.
20-21— Сенинг олдингга нима учун келганимни биласанми ўзи? — деб сўради у. — Мен сенга Ҳақиқат китобида ёзилган нарсаларни айтиб бермоқчиман. Бундан сўнг мен қайтиб, Форс шоҳлигини ҳимоя қилувчи фариштага қарши урушга чиқаман. Кейин Юнонистонни ҳимоя қилувчи фаришта билан жанг қиламан. Бу тўқнашувда Исроилни ҳимоя қилувчи Микойил фариштадан бошқа ёрдамчим йўқ.
1Мидиялик Доро[98] ҳукмронлигининг биринчи йилида мен Микойилга ёрдам бериб, уни муҳофаза қилиб турган эдим.”
2Фаришта гапида давом этиб Дониёрга шундай деди[99]:
“Энди эса мен сенга ҳақиқатни айтаман. Форс шоҳлигида яна учта шоҳ ҳукмронлик қилади. Тўртинчи шоҳ бошқаларга қараганда анча бадавлат бўлади. У бойлиги орқали куч орттириб, ҳаммани Юнонистон шоҳлигига қарши қўзғатади.
3Кейин тахтга жанговар бир шоҳ ўтиради, у беқиёс бир салтанатни бошқариб, хоҳлаган ишини қилади. 4Аммо қудратининг чўққисида салтанати парчаланиб, тўрт қисмга бўлиниб кетади. Шоҳ сулоласига мансуб бўлмаган етти ёт бегоналар тахтга ўтиради, бироқ салтанатнинг илгариги куч–қудрати уларда бўлмайди.
5Шу орада Миср шоҳи кучайиб кетади, аммо шоҳнинг зобитларидан бири зўрайиб, шоҳ салтанатидан улканроқ бир салтанатга ҳукмронлик қилади. 6Бир неча йил ўтгач, Миср шоҳи Сурия шоҳи билан иттифоқ тузиб, унга қизини узатади. Шу орқали у Сурия шоҳи билан алоқасини мустаҳкамламоқчи бўлади, бироқ иттифоқ узоқ давом этмайди. Қиз, куёв, қизнинг отаси[100] ва уларнинг хизматкорлари хоинликнинг қурбонлари бўлишади.
7Кўп ўтмай Миср тахтига қизнинг қариндошларидан бири ўтиради. У Сурия шоҳининг қўшинларига ҳужум қилиб, истеҳкомларини забт этади. Қўшинларни тор–мор қилиб, ғалаба қозонади. 8Сурия худоларининг ҳайкалларини, олтин ва кумушдан қилинган қимматбаҳо идишларни ўлжа қилиб, Мисрга олиб кетади. Сўнг бир неча йил давомида Сурия шоҳининг тинчлигини бузмайди. 9Шундан кейин Сурия шоҳи Мисрга бостириб боради, аммо енгилиб, ўз юртига қайтиб кетади.
10Сурия шоҳининг ўғиллари жангга отланиб, Мисрга катта бир қўшин тортиб боришади. Қўшинлар сел каби оқиб, ёвнинг қалъасига ҳужум қилишади. 11Ғазабланган Миср шоҳи Сурия шоҳи билан жанг қилиб, катта ёв қўшинини тор–мор қилади. 12Ғалабага эришган Миср шоҳи ўта мағрурланиб кетади, аммо омад унга бошқа кулиб боқмайди, 13чунки бир неча йилдан кейин Сурия шоҳи яна Мисрга қўшин тортиб келади. Бу сафар Сурия қўшинлари олдингидан ҳам зиёдроқ, тиш–тирноғигача қуролланган бўлади.
14Шунда кўп одамлар Миср шоҳига қарши бош кўтарадилар. Ваҳий амалга ошсин, деб халқинг орасидаги айрим зўравонлар ҳам қўзғалади, аммо муваффақиятга эриша олмайдилар. 15Сурия шоҳи мустаҳкам бир шаҳарни қамал қилиб, қўлга киритади. Суриянинг сиқуви остида Миср қўшинлари чекинадилар, ҳатто Мисрнинг сараланган лашкарлари ҳам ёв қўшинининг шиддатли ҳужумини қайтара олмайдилар. 16Сурия шоҳи хоҳлаган ишини қилади, бирор киши унга қаршилик қилишга журъат этмайди. У гўзал Исроил ўлкасини[101] қўлга киритиб, уни вайрон қилиш имкониятига эга бўлади.
17Даставвал Сурия шоҳи ўз салтанатидаги бор қўшинни тўплаб, Мисрни забт этмоқчи бўлади. Кейин Мисрни ичидан емирмоқчи бўлиб, Миср шоҳи билан сулҳ тузади ва унга қиз узатади. Аммо Сурия шоҳининг бу режалари пучга чиқиб, муваффақият келтирмайди. 18Бундан сўнг Сурия шоҳи денгиз қирғоғидаги шаҳарларга ҳужум қилиб, кўпларини қўлга киритади. Аммо ўзга юртлик бир саркарда бу сурбет шоҳнинг попугини пасайтириб, қилган қилмишларига яраша жазосини беради. 19Шунда Сурия шоҳи чекиниб, ўз юртидаги қалъаларига қайтиб кетади, аммо йўлда ҳалокатга учраб нобуд бўлади.
20Унинг ўрнига Сурия тахтига бошқа бир шоҳ ўтиради. Хазинасини бойитмоқчи бўлган бу шоҳ зобитини юбориб, одамларга катта солиқлар солади. Аммо қисқа вақт ичида ҳалок бўлади. Бу нохуш воқеа на жангда, на бировнинг қасди натижасида содир бўлади.
21Тахтга ўтирган кейинги шоҳ эса ярамас бир одам бўлади. Шоҳ сулоласига мансуб бўлмаган бу киши кутилмаганда ҳийла орқали Сурия тахтига чиқиб олади. 22Унга қаршилик кўрсатган барча қўшинларни орадан супуриб ташлаб, йўқ қилади. Ҳатто Аҳд Шаҳзодасини ҳам шу кўйга солади. 23У бошқа халқлар билан битим тузгач, маккорона иш тутади. Унга эргашувчиларнинг сони кам бўлишига қарамай, қудрати тобора ошиб бораверади. 24У тўсатдан бадавлат вилоятларга бостириб бориб, ота–боболари қилмаган ишларга қўл уради. Қўлга киритган ўлжаю мол–мулкни ўзига эргашганларга улашиб беради. Қалъаларни қўлга олиш режаларини тузади, аммо бундай ҳол узоқ давом этмайди.
25У куч–қудратини йиғиб, Миср шоҳига қарши катта бир лашкар тортиб боради. Миср шоҳи эса Сурия лашкаридан бисёрроқ ва кучлироқ қўшин билан ёв ҳужумини қайтармоқчи бўлади. Бироқ ҳийлагарларнинг домига тушиб, инқирозга юз тутади. 26Миср шоҳининг ўз ҳамтовоқлари унинг томирига болта урадилар. Тор–мор бўлган Миср қўшинлари жангда ҳалок бўладилар. 27Ўша иккита шоҳ бир дастурхонда ўтириб овқатланишади, аммо дилидаги ғаразни ҳушомад билан яшириб, бир–бирига ёлғон гапиришади. Бироқ Худо белгилаб қўйган вақт–соати етиб келмагани учун, биронтаси ҳам муваффақиятга эришмайди. 28Сурия шоҳи бир талай бойлик билан она юртига қайтиб кетади. Йўлда эса Худо аҳд тузган халққа қарши чиқиб, уларга кўп озор етказади.
29Белгиланган вақтда Сурия шоҳи яна Мисрга юриш қилади, аммо бу сафар вазият бошқача тус олади. 30Ғарб соҳилларидан[102] келган жанг кемалари Сурия шоҳига қаршилик кўрсатишади, юраги дов бермаган Сурия шоҳи чекинади. Бироқ ғазабини Худонинг халқига сочиб аламидан чиқади, муқаддас аҳддан тойганларни эса мукофотлайди. 31Унинг лашкарлари Маъбад қалъасига бостириб кириб, табаррук жойни ҳаром қилишади. Кундалик қурбонликларни тўхтатиб, кўп ҳаром–хариш ишларга сабаб бўладиган макруҳ нарсани[103] ўрнатишади. 32Шоҳ ширин сўзлар билан аҳддан тойганларнинг кўнглини овлаб, уларни ўз томонига оғдириб олади. Худога содиқ қолганлар эса бор кучлари билан унга қаршилик кўрсатадилар. 33Халқ орасидаги доно йўлбошчилар одамларга оқилона панд–насиҳатлар беришади. Аммо кўп ўтмай уларнинг айримлари қиличдан ўтказилади, айримлари тириклайин оловда куйдирилади, айримлари мол–мулкидан айрилиб, зиндонга ташланади. 34Қувғин пайтида уларга озгина ёрдам тегади. Бироқ сафларига баъзи бир риёкор одамлар кириб олишади. 35Қувғин пайтида айрим доно кишилар азоб чекадилар. Бироқ бу азоблар орқали Худо уларни охирзамон вақтига тайёрлаб, тозалаб поклайди, чунки белгиланган вақт ҳали ҳам келмаган бўлади.
36Сурия шоҳи хоҳлаганини қилади. Ўзини кўкларга кўтариб, худолардан устун қўяди. Энг буюк Худога қарши гапириб, куфр кетади. Худо белгилаб қўйган ғазаб даври тугагунига қадар муваффақият қозонади. Бироқ Худо ўз режасини албатта амалга оширади. 37Сурия шоҳи ота–боболари сиғинган худоларни ҳамда аёллар яхши кўрадиган худони[104] писанд қилмайди. Ўзини ҳаммасидан устун қўйиб, биронта худони назарига илмайди. 38Буларнинг ўрнига у қалъаларни ҳимоя қилувчи худони[105] улуғлайди. Ота–боболари топинмаган бу худога у олтин, кумуш, жавоҳир ва қимматбаҳо совғаларни назр қилади. 39Ўзга юрт худосининг ҳомийлиги билан қалъаларини ҳимоя қилади. Уни ҳақиқий ҳукмдор деб билганларга иззат–эҳтиром билдириб, юқори мансабларга кўтаради. Бундай одамларга ерларни мукофот сифатида бўлиб беради.
40Охирзамон вақтида Миср шоҳи Сурия шоҳига ҳужум қилади. Аммо Сурия шоҳи жанг аравалари, чавандозлари ва талай кемалари билан унга қаршилик кўрсатиб, тошқин сувлар каби кўп шоҳликларни босиб олади. 41У гўзал Исроил ўлкасини ҳам забт этиб, минглаб халқларнинг бошига етади. Аммо Эдом ҳамда Мўаб халқлари ва Оммон[106] халқининг асосий қисми Сурия шоҳининг чангалидан қочиб қутулади. 42Кўплаб шоҳликлар, шулар қатори, Миср ҳам Сурия истилоси остида қолади. 43Сурия шоҳи Мисрнинг олтину кумуш хазиналарига ва барча бойликларига эгалик қилади. Ливияликлар билан Ҳабашистонликлар[107] ҳам унга қарам бўладилар. 44Бироқ шарқ ва шимолдан келган нохуш хабарлар Сурия шоҳини ваҳимага солади. Бу хабарлардан дарғазаб бўлган шоҳ йўлга отланиб, кўп одамларни қириб ташлайди. 45Сўнг денгиз ва гўзал муқаддас тоғ орасидаги ерларга бориб, у ерда шоҳона чодирларини тикади. Аммо ўша жойда жон беради, унга ёрдам берадиган ҳеч ким бўлмайди.”
1Фаришта гапини давом эттирди[108]:
“Ўша пайтда халқингни ҳимоя қилувчи буюк Микойил фаришта ҳозир бўлади. Шунда инсонлар бирлашиб халқ бўлгандан бери мисли кўрилмаган даҳшатли азоб–уқубатлар даври бошланади. Аммо ўша дамларда сенинг халқинг орасидан Худонинг китобига[109] исми ёзилган ҳар бир одам нажот топади. 2Қора ер бағрида ётганларнинг кўпчилиги уйғонади: кимдир абадий ҳаётга эришади, кимдир шармандалигу абадий иснодга дучор бўлади. 3Донолар мусаффо осмон каби яшнайдилар, одамларни ҳақ йўлга солганлар эса юлдузлар каби мангу порлайверадилар. 4Сен эса, эй, Дониёр, китобни муҳрлагину бу сўзларни охирзамонгача сир сақла. Бу давр мобайнида кўп одамлар ўзларини у ёқдан–бу ёққа уриб, юз бераётган ҳодисаларни тушунмоқчи бўладилар[110].”
5Дониёр шундай деб ёзди:
“Мен, дарёнинг бўйида пайдо бўлган яна бошқа икки фариштани кўрдим[111]. Биттаси дарёнинг бу томонида, бошқаси у томонида турар эди. 6Уларнинг бири оқимнинг юқори қисмида турган зиғир либосли фариштадан[112]:
— Бундай қийинчиликлар қачонгача давом этади? Охири борми ўзи? — деб сўради.
7Зиғир либосли фаришта иккала қўлини осмонга чўзиб, барҳаёт Худонинг номи билан қасам ичганини ва шундай сўзлар айтганини эшитдим:
— Бу қийинчиликлар уч ярим йил[113] давом этади. Худога қарашли одамларнинг куч–қудрати тамомила йўқ қилингандан кейин, ўша қувғинларнинг барчаси ўз ниҳоясига етади.
8Ўша одамнинг гапларини эшитдиму, тушунмадим:
— Эй, ҳазратим, бунинг оқибати нима бўлади? — деб сўрадим.
9У шундай жавоб берди:
— Бу тўғрида ҳеч хавотир олма, Дониёр, чунки бу сўзлар муҳрланган бўлиб охирзамонга қадар сир сақланади. 10Бу қувғинлар туфайли кўп одамлар тозаланиб, покланади, аммо фосиқлар фосиқлигини давом эттираверади. Фосиқларнинг биронтаси ҳам буни тушунмайди, донолар эса буларнинг барчасини англаб оладилар. 11Кундалик қурбонликлар тўхтатилиб, кўп ҳаром–хариш ишларга сабаб бўладиган макруҳ бир нарса[114] ўрнатилган пайтдан бошлаб 1290 кун ўтади. 12Охиргача, яъни 1335 кун ўтгунга қадар содиқ бўлиб қолганлар нақадар бахтиёрдир. 13Сен, Дониёр, умр йўлингни давом эттириб, оламдан кўз юмасан. Охиратда эса мукофотингни олиш учун тириласан.”
[1] 1:1 - Яҳудо шоҳи Ёҳайиқим ҳукмронлигининг учинчи йили — милоддан олдинги 606 йил. Ёҳайиқим милоддан олдинги 609-598 йилларда ҳукмронлик қилган.
[2] 1:2 - Бобил — ибронийча матнда Шинар, Месопотамиядаги бир ерларнинг қадимги номи. Бобил шоҳлиги шу ерларда жойлашган эди.
[3] 1:3 - мулозим — қадимда сарой хизматида бўлган киши (шу бобнинг 7, 8, 9, 10, 11, 18–оятларида ҳам бор). Мулозим ҳукмдорнинг ёки саройдаги юқори лавозимдаги амалдорнинг фармонларини, топшириқларини бажарган, ҳукмдор ёки юқори лавозимдаги амалдор номидан иш юритиш ҳуқуқига эга бўлган. Бу ўриндаги ибронийча сўз яна бичилган эркакка нисбатан ҳам ишлатилган. Ҳукмдорнинг хонадонидаги аёллар билан кўп мулоқот қилиш зарурати бўлгани учун бу мулозимлар кўпинча бичиб қўйилар эди.
[4] 1:4 - бобил тили — ибронийча матнда халдей тили, ўша вақтда Бобил юрти шу ном билан ҳам аталарди.
[5] 1:8 - Дониёр шоҳона егулик ва шаробдан булғанишни хоҳламади... — Қадимги пайтларда гўшт одатда бирор худога қурбон қилинган ҳайвондан олинган, шароб ҳам мана шу қурбонликнинг бир қисми бўлган. Шоҳона егуликлардан баъзи бир нарсалар Мусо қонунларига кўра, ҳаром ҳисобланган бўлиши мумкин. Мана шу сабабларга кўра, Дониёр унга таклиф қилинган шоҳона егуликни рад этган бўлиши мумкин.
[6] 1:10 - сизлар — яъни Дониёр ва унинг дўстлари Шадрах, Мешах ва Абеднаху. Дониёрнинг дўстлари ҳам Дониёр билан бир қаторда шоҳона егуликдан воз кечганликлари кўриниб турибди.
[7] 1:21 - шоҳ Куруш ҳукмронлигининг биринчи йили — милоддан олдинги 539 йилда Мидия ва Форс лашкарлари шоҳ Куруш бошчилигида Бобил шаҳрини босиб олишди. Шу пайтдан бошлаб милоддан олдинги 530 йилгача шоҳ Куруш Бобилда ҳукмронлик қилди. Шоҳ Куруш яна Кир исми билан танилган.
[8] 2:1 - Навухадназар ҳукмронлигининг иккинчи йилида... — Милоддан олдинги 603 йил.
[9] 2:2 - афсунгарлар — ибронийча матнда Халдейликлар, ўша вақтда Бобилликлар шу ном билан ҳам аталарди (шу бобнинг 10–оятида ҳам бор). Улар фолбинлик ва сеҳр–жоду қилишлари билан ном таратганлари учун, мана шундай қобилиятга эга бўлган одамларга нисбатан ҳам мана шу термин ишлатилган.
[10] 2:4 - ...орамий тилида дедилар... — Асл матнда мана шу жойдан 7–бобнинг охиригача иброний тилида эмас, орамий тилида ёзилган.
[11] 2:15 - шошилинч — ёки шафқатсиз.
[12] 2:26 - ...Дониёрнинг бошқа исми Белташазар эди... — 1:7 га қаранг.
[13] 2:27 - раммол — фолбинларнинг бир тури. Шарқда, хусусан Бобилда раммоллар алоҳида илмий лаёқатга эга бўлган шахслар эди. Улар астрология илмига асосан, осмон ёритқичлари ҳолатига қараб башорат қилганлар.
[14] 2:34 - ўз–ўзидан — орамийча матнда инсон қўли билан эмас, бу ўринда Худо қилгани назарда тутилган (шу бобнинг 45–оятида ҳам бор).
[15] 2:45 - [36-45] Навухадназарнинг тушидаги ҳайкал бири иккинчисидан кейин ҳукмронлик қиладиган тўртта шоҳликка ишора қилади. Худо бу тўртта шоҳликни вайрон қилиб, уларнинг ўрнига Ўзи янги бир шоҳлик барпо қилади. Худонинг шоҳлиги бутун ер юзига ёйилиб, абадий туради (шу бобнинг 35, 44–оятларига қаранг). Кўп олимлар ҳайкалнинг тўрт қисмини қуйидагича шарҳлашади: тилла бош — Бобил шоҳлиги (шу бобнинг 38–оятига қаранг), ҳайкалнинг кумуш кўкраги ва қўллари — Мидия ва Форс шоҳлиги. Бу шоҳликка Куруш милоддан олдинги 539 йилда, Бобил қулагандан кейин асос солган (1:21 изоҳига қаранг). Ҳайкалнинг бронза бели ва сонлари — милоддан олдинги 330 йилларда Искандар Зулқарнайн асос солган Юнон империясини билдиради. Темир болдирлар — Рим империясидир. Бир қисми лойдан, бир қисми темирдан бўлган оёқлар — олдин Римликларнинг қўли остида бўлган ҳудуддаги шоҳликларнинг конфедерациясини билдиради. Бошқа олимларнинг талқинларига кўра, эса ҳайкалнинг тўртта қисми Бобил, Мидия, Форс ва Юнон империясини билдиради. Ҳайкалнинг бир қисми лойдан, бир қисми темирдан бўлган оёқлари — Искандар Зулқарнайн вафотидан кейин барпо бўлган иккита Юнон сулоласини билдиради. Бу сулолалар Миср ва Сурия давлатларига асос солган.
[16] 3:1 - Баландлиги олтмиш тирсак, эни эса олти тирсак... — Баландлиги тахминан 27 метрга, эни эса тахминан 3 метрга тўғри келади.
[17] 3:1 - Дурах текислиги — бу текисликнинг қаерда жойлашгани аниқ маълум эмас.
[18] 3:3 - Бу барча амалдорлар... — Орамийча матнда ноиблар, маъмурлар, ҳокимлар, маслаҳатчилар, хазинабонлар, қонуншунослар, қозилар ва вилоятларнинг аъёнлари.
[19] 3:5 - ...карнай, най, лира, чанг, арфа, доира... — Орамийча матнда айтиб ўтилган баъзи мусиқа асбоблари қандай асбоб эканлиги баҳсли.
[20] 3:7 - Чолғу асбоблари — орамийча матнда карнай, най, лира, чанг, арфа, доира ва бошқа чолғу асбоблари. Бу орамийча матндаги асбобларнинг тўлиқ рўйхати шу бобнинг 10, 15–оятларида ҳам қайтарилган.
[21] 3:8 - Бобилликлар — орамийча матнда Халдейликлар, ўша вақтда Бобилликлар шу ном билан ҳам аталарди.
[22] 3:25 - илоҳий зот — орамийча матндан сўзма–сўз таржимаси — худолар ўғли ёки Худо ўғли. Самовий жойларда яшайдиган, масалан, фаришта каби кимсаларга нисбатан шундай айтиларди. Шу бобнинг 28–оятида мана шу кимсага нисбатан орамийча матнда фаришта деб айтилган.
[23] 4:4 - афсунгар — орамийча матнда Халдейликлар. 2:2 изоҳига қаранг.
[24] 4:4 - раммоллар — 2:27 изоҳига қаранг.
[25] 4:5 - ...унинг Белташазар деган исми... — 1:7 га қаранг.
[26] 4:5 - ...мен сиғинадиган худонинг исми билан ҳамоҳангдир... — Асосий Бобил худосининг исми Бэл эди (Мардук исми билан ҳам танилган).
[27] 4:5 - худолар — ёки Худо.
[28] 4:6 - худолар — ёки Худо.
[29] 4:13 - етти йил — орамийча матндаги сўзма–сўз таржимаси — еттита муддат. Баъзан “Дониёр” китобида муддат сўзи бир йилга нисбатан ишлатилган. Бу орамийча ибора шу бобнинг 20, 22, 29–оятларида ҳам ишлатилган.
[30] 4:15 - худолар — ёки Худо.
[31] 4:16 - Менинг тушим...дедим унга мен — Ибронийча матнда шоҳ Навухадназар ўзи ҳақида учинчи шахсда гапирган, сўзма–сўз таржимаси — деди унга шоҳ. Баъзан шоҳларнинг мактубларида бундай услубдан фойдаланилган, англашилмовчиликларнинг олдини олиш учун таржимада ҳам мактубнинг давоми биринчи шахсда ёзилган, чунки матннинг бу қисми 3:31 дан бошланган шоҳ мактубининг давоми.
[32] 4:25 - [25-30] ...менинг бошимга тушди — Ибронийча матндаги шу бобнинг 25-30–оятларида шоҳ Навухадназар ўзи ҳақида учинчи шахсда гапирган, сўзма–сўз таржимаси — буларнинг ҳаммаси шоҳ Навухадназарнинг бошига тушди. 4:16 изоҳига қаранг.
[33] 4:26 - ...саройимнинг томида сайр қилиб юрган эдим... — У замонларда уйларнинг томи текис бўлган, одамлар томга чиқиб дам олишарди.
[34] 5:1 - шоҳ Белшазар — у Навонидуснинг ўғли бўлиб, отаси билан бирга ҳукмронлик қилган. Навонидус Бобилнинг энг охирги шоҳи бўлган. Навонидус милоддан олдинги 555-539 йилларда ҳукмронлик қилган.
[35] 5:2 - ...Катта бобом... — Орамийча матндаги сўзма–сўз таржимаси — отам, лекин бу сўзнинг маъноси аждод ёки ўзидан олдинги ўтган бирор шоҳ бўлиши ҳам мумкин. Белшазар ўзи бошқа оиладан чиққан шоҳ Навонидуснинг ўғли эди. Навухадназар ва Белшазар орасида бир неча шоҳ ўтган. Бу орамийча сўз шу бобнинг 11, 13, 18–оятларида ҳам ишлатилган.
[36] 5:2 - ...Катта бобом Навухадназар...олиб келган олтин ва кумуш қадаҳлар... — 1:2 га қаранг.
[37] 5:2 - канизаклар — ибронийча матнда бу сўзнинг маъноси қуйидагича: бу аёллар чўри бўлиб, қонуний хотин бўлмасалар–да, хўжайинлари билан жинсий алоқада бўлишган. Қадимги пайтларда канизакларнинг жиддий қонуний ҳуқуқлари бўлиб, хўжайинлари уларнинг эрлари сифатида бўлган.
[38] 5:7 - афсунгар — орамийча матнда Халдейликлар (шу бобнинг 11–оятида ҳам бор). 2:2 изоҳига қаранг.
[39] 5:7 - раммоллар — 2:27 изоҳига қаранг.
[40] 5:7 - ...чап қўл вазирим... — Яъни Навонидус ва Белшазардан кейинги одам (шу бобнинг 1–оятидаги изоҳга қаранг).
[41] 5:10 - она малика — ёки малика, лекин орамийча сўз бу ўринда Дониёр ҳақида Белшазар билмаган нарсаларни ҳам билган ёши катта инсонга нисбатан ишлатилган бўлиши мумкин. Бу аёл Навонидус ёки ҳатто Навухадназарнинг хотини бўлган бўлиши ҳам мумкин.
[42] 5:11 - худолар — ёки Худо.
[43] 5:12 - Катта бобонгиз уни Белташазар деб атаган эди — 1:7 га қаранг.
[44] 5:14 - худолар — ёки Худо.
[45] 5:22 - ...сиз, эй, шоҳ Белшазар, катта бобонгизнинг бошидан ўтган бу воқеалардан хабардор бўла туриб... — Орамийча матнда сиз унинг ўғли, эй, шоҳ Белшазар, бу воқеалардан хабардор бўла туриб. Бу орамийча сўзнинг маъноси авлод ёки ворис ҳам бўлиши мумкин. Шу бобнинг 2–оятидаги изоҳга қаранг.
[46] 5:25 - ...ва ПАРСИН... — Орамийча матнда УПАРСИН, маъноси ва ПАРСИН.
[47] 5:28 - ПЕРЕС, яъни “бўлинган”...Форсларга берилди — Орамийча перес сўзи парсин сўзининг бирлик формасидир. Бу сўзнинг парсин шакли шу бобнинг 25–оятида ишлатилган. Бу сўзнинг маъноси бўлинган демакдир ва перес сўзи орамийчадаги Форс шоҳлиги сўзига ҳам оҳангдош.
[48] 5:30 - Бобил — орамийча матнда Халдей, ўша вақтда Бобил юрти шу ном билан ҳам аталарди.
[49] 5:30 - ...Бобил шоҳи Белшазар ўлдирилди — Милоддан олдинги 539 йилда Мидияликлар ва Форслар Бобилни босиб олишган.
[50] 5:31 - Мидиялик Доро — бу ҳукмдор ким эканлигини аниқ эмас. Мидия ва Форсни бир шоҳлик қилиб бирлаштирган Форс шоҳи Куруш милоддан олдинги 539 йилда Бобилни босиб олган (1:21 изоҳига қаранг). “Мидиялик Доро” унинг Бобилдаги тахт номи бўлса керак. Бу киши шоҳ Куруш янги босиб олинган Бобил ҳудудига тайинлаган ҳокимнинг номи ҳам бўлиши мумкин. Бу ҳоким ҳақида қадимги Бобил қўлёзмаларида ҳам айтиб ўтилган. “Дониёр” китобининг бир неча жойида айтиб ўтилган Доро шоҳи жуда ҳам яхши танилган, милоддан олдинги 522-486 йилларда ҳукмронлик қилган Форс шоҳи Доро билан адаштирилмаслиги керак. Бу Форс шоҳи Доро ҳақида Эски Аҳднинг бошқа жойларида ҳам ёзилган.
[51] 6:1 - шоҳ Доро — 5:31 изоҳига қаранг.
[52] 6:28 - ...Доро ва Форс шоҳи Курушнинг ҳукмронлик даврларида... — ёки Доро ҳукмронлик даврида, яъни Форс шоҳи Курушнинг ҳукмронлик даврида. Доро ким эканлигини билиш учун 5:31 изоҳига қаранг. Куруш милоддан олдинги 539-530 йилларда ҳукмронлик қилган. Шоҳ Куруш яна Кир исми билан танилган.
[53] 7:1 - Бобил шоҳи Белшазар ҳукмронлигининг биринчи йилида... — Милоддан олдинги 554 йил, ўз отаси Навонидус билан бирга ҳукмронлик қилишни бошлаган йил. Мана шу бобда тасвирланган воқеалар 5–бобдаги воқеалардан аввал содир бўлган.
[54] 7:3 - тўртта баҳайбат махлуқ — шу бобнинг 3-8–оятларида тасвирланган махлуқлар бири иккинчисидан кейин ҳукмронлик қиладиган тўртта шоҳликка ишора қилади. Шоҳ Навухадназар тушида кўрган ҳайкалнинг тўртта қисми ҳам бу шоҳликларни ифодалаган (2:31-35 га қаранг). 2:36-45 изоҳига қаранг, изоҳда ўша шоҳликлар тасвирланган. Тўртта махлуқдан кейин Худо Ўзи танлаган инсонга чексиз ҳукмронлик бериб, уларнинг ўрнига жойлаштиради. У инсон абадий ҳукмдор бўлади (шу бобнинг 13-14–оятларига қаранг). Шоҳ Навухадназарнинг тушида ҳайкалга урилган ва катта тоққа айланган тош ўша ҳукмдорни ва унинг абадий шоҳлигини ифодалайди (2:35, 44-45 га қаранг).
[55] 7:4 - Биринчиси...инсон онги берилган эди — Биринчи махлуқ Бобил шоҳлигини билдиради. 4:25-34 да шоҳ Навухадназарнинг бошига тушган воқеалар баён қилинган. Махлуқнинг қисмати ўша воқеаларга ишора қилаётган бўлса керак.
[56] 7:8 - ...уларнинг орасидан ўсиб чиқаётган яна бир шохчани... — Шу бобнинг 7-8–оятларидаги шохлар тахтга ўтирадиган қудратли ҳукмдорларга ишора қилади. 8–оятда тасвирланган шох эса Исроил халқининг Худосини таҳқирлайдиган ва ўзини Худо деб атайдиган ҳукмдорга ишора қилади (яна 11:36 га қаранг). Тўртинчи шоҳлик — Рим империяси эмас, Юнон империясидир, деб таъкидлайдиган олимларнинг фикрича, шох бу оятда Антиох IVни билдиради (8:9-12 ва ўша оятлардаги изоҳга қаранг).
[57] 7:9 - Азалий Нуроний — орамийча матндаги сўзма–сўз таржимаси — Кунларнинг Қадимгиси (шу бобнинг 13, 22–оятларида ҳам бор). Бу ибора жуда ҳам доно ва кекса инсонни ҳурмат билан аташ учун ишлатиларди. Бу бобда Дониёр шу исмни ўз кўрган ваҳийсида Худога нисбатан ишлатади.
[58] 7:10 - китоблар — ҳар бир инсоннинг яхшию ёмон ишлари ёзилган китоблар.
[59] 7:12 - ...маълум бир вақтгача... — Орамийча матнда бир фасл ва вақтгача.
[60] 7:13 - ...инсон қиёфасидаги биттасини... — Орамийча матндаги сўзма–сўз таржимаси — инсон ўғлига ўхшаган кимса. “Инсон ўғли” номи инсонларга ёки инсон қиёфасидагиларга нисбатан ишлатилган (масалан, 8:17 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг). Янги Аҳдда Исо Масиҳ ўзи ҳақида гапирганда мана шу номни ишлатади.
[61] 7:19 - тўртинчи махлуқ — шу бобнинг 7, 8–оятларига қаранг.
[62] 7:25 - уч ярим йил — орамийча матндаги сўзма–сўз таржимаси — бир муддат, муддатлар ва ярим муддат. Баъзан “Дониёр” китобида муддат сўзи бир йилга нисбатан ишлатилган.
[63] 8:1 - Шоҳ Белшазар ҳукмронлигининг учинчи йилида... — Милоддан олдинги 552 йил, биринчи ваҳийдан икки йил ўтгандан кейин (7:1 га қаранг). Мана шу бобда тасвирланган воқеалар 5–бобдаги воқеалардан аввал содир бўлган.
[64] 8:1 - Дониёр шундай деб ёзди...менга яна бир ваҳий келди — Ибронийча матнда Шоҳ Белшазар ҳукмронлигининг учинчи йилида мен, Дониёрга яна бир ваҳий келди, аммо Дониёр муаллиф бўлиб ҳикоя қилган 7:1 ва 10:1 билан солиштиринг.
[65] 8:2 - Шушан қалъаси — бу шаҳар деворлар билан ўралган бўлиб, вилоятнинг пойтахти эди.
[66] 8:3 - ...бир қўчқор...Унинг иккита узун–узун шохлари бор экан — Икки узун–узун шохли бу қўчқор бирлашган Мидия ва Форс шоҳлигига ишора қилади.
[67] 8:3 - Иккинчи бўлиб чиққан шох биринчисига қараганда узунроқ экан — Узунроқ бўлган шох Мидия ва Форсни битта шоҳликка бирлаштирган Форс шоҳи Курушга ишора қилади (1:21 изоҳига қаранг).
[68] 8:5 - ...бир така...улкан бир шох бор эди — Така — Юнон империясига, таканинг улкан шохи эса Искандар Зулқарнайнга ишора қилади. У милоддан олдинги 330 йилда Мидия ва Форс шоҳлигини босиб олган.
[69] 8:8 - ...улкан шохи синиб тушди. Синиб тушган шохнинг ўрнига...тўртта катта шох ўсиб чиқди — Синиб тушган шох — Искандар Зулқарнайннинг ўлимига ишора қилади. Искандар Зулқарнайн милоддан олдинги 323 йилда вафот этган, сўнг унинг шоҳлиги тўрт қисмга — Юнонистон, Кичик Осиё, Сурия ва Мисрга бўлиниб кетган. Искандарнинг тўртта лашкарбошиси буюк шоҳликни бўлиб олган эди. Ўсиб чиққан тўртта катта шох — тўртала лашкарбошига ишора қилади.
[70] 8:9 - гўзал Исроил ўлкаси — ибронийча матнда гўзал ўлка, Исроил юртига ишора.
[71] 8:12 - [9-12] Дониёрга келган ваҳийнинг бу қисмидаги кичкина шох — милоддан олдинги 175-164 йилларда Сурияда ҳукмронлик қилган Юнон шоҳи Антиох IVга (уни Эпифан деб ҳам аташарди) ишора қилади. Милоддан олдинги 167 йилда Антиох IV Қуддусни босиб олиб, у ердаги деярли ҳамма эркакларни кириб ташлади, аёллар ва болаларни эса қул қилиб олди. У яҳудийларга кўп зулм ўтказди, уларнинг эътиқодига қарши кураш олиб борди. Суннат қилиш одатини тақиқлади. Ўзини кўкларга кўтариб, Худога тенглаштирди, Қуддусдаги Маъбадни булғади (9:27 изоҳига қаранг), кунда келтириладиган қурбонликларга чек қўйди. Шу вақт мобайнида имонида собит қолган кўп яҳудийлар ҳалок бўлди. Милоддан олдинги 165 йилда яҳудийлар Юнон шоҳи ҳукмронлигига қарши бош кўтариб, озодликка эришдилар. 7:8 да охирзамон даврида ҳокимият тепасига келадиган муртад бир шоҳ ҳақида баён қилинади, Антиох IV ўша муртад шоҳнинг жонли намунаси бўлиб хизмат қилади (7:8 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).
[72] 8:14 - 2300 кечаю кундуз — кечки пайт ва эрталаб қўшиб саналган ҳолда 2300 кун деб тушунса ҳам бўлади ёки 1150 та кечки пайт, 1150 та эрталаб деб саналса, ҳаммаси бўлиб 2300 сони чиқади, демак буни 1150 кун деб тушунса ҳам бўлади. Иккинчи талқин қуйидаги сабабларга кўра, мантиққа тўғри келади: 1150 кун 7:25 да айтиб ўтилган уч ярим йил билан тенг, кечки пайт ва эрталаб деб айтилгани ўша пайтларда келтириладиган қурбонликларга нисбатан айтилган бўлиб, мана шу икки қурбонлик пайтлари алоҳида саналган.
[73] 8:17 - банда — ибронийча матнда инсон ўғли. Бу жойда шу ибора пайғамбарнинг ҳам одам зотидан эканлигини, абадий яшамаслигини, у ҳам Худонинг кучига муҳтожлигини кўрсатиш учун ишлатилган.
[74] 9:1 - Бобил — ибронийча матнда Халдей, ўша вақтда Бобил юрти шу ном билан ҳам аталарди.
[75] 9:1 - Ахашвераш — Эзра ва Эстер китобларида айтиб ўтилган, Ксеркс исми билан ҳам танилган Ахашвераш эмас.
[76] 9:1 - ...Мидиялик...Доро... — 5:31 изоҳига қаранг.
[77] 9:3 - ...қанорга ўрандим, кулга беланиб... — Қанор дағал қорамтир мато бўлиб, эчки ёки туя жунидан тўқилган. Одатда одамлар умидсиз кайфиятини ва қайғули ҳолатини ифодалаш учун қанорга ўраниб олишар, кулга ҳам беланар эди. Кўпинча бу ҳаракат Худодан кечирим сўраб ибодат қилиш ва Ундан мадад тилаш билан биргаликда амалга оширилган.
[78] 9:16 - муқаддас тоғинг — Сион тоғига ишора. Маъбад мана шу Қуддусдаги тепалик устида қурилган эди, мана шу ерда Худо ўз халқига Ўзини кўрсатди. Пайғамбарларнинг битикларида ва шеърий асарларда Сион сўзи кўпинча Қуддус шаҳрига ёки Худонинг халқига нисбатан ишлатилган. Тўлароқ маълумотга эга бўлиш учун луғатдаги Сион сўзига қаранг.
[79] 9:20 - ...Худонинг муқаддас тоғи — Қуддус... — Ибронийча матнда Қуддус кўрсатилмаган, аммо шу бобнинг 16–оятидаги изоҳга қаранг.
[80] 9:21 - Мен уни олдинги ваҳийда ҳам кўрган эдим — 8:16-17 га қаранг.
[81] 9:24 - етмиш карра етти йил — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — 70 та етти, 490 йиллик даврга нисбатан айтилган.
[82] 9:24 - муқаддас Маъбад — ёки муқаддас жой, ёки муқаддас инсон. Ибронийча матнда сўзма–сўз таржимаси — муқаддасларнинг муқаддаси. Бу ибронийча ибора мана шу жойда аниқ нимага нисбатан ишлатилганини айтиш қийин, лекин кўпчилик буни Маъбадга ёки Маъбаддаги қурбонгоҳга ёки олий руҳонийга нисбатан ишлатилган деб тушунади. Бунга қарамай, мана шу оятда берилган фикрнинг маъноси қуйидагидир: одамлар яна Маъбадда сажда қила оладилар.
[83] 9:25 - ...Худо мой қуйиб танлаган йўлбошчи... — Масиҳга ишора.
[84] 9:25 - етти карра етти йил — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — 7 та етти, 49 йиллик даврга нисбатан айтилган.
[85] 9:25 - олтмиш икки карра етти йил — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — 62 та етти, 434 йиллик даврга нисбатан айтилган (шу бобнинг 26–оятида ҳам бор).
[86] 9:26 - У эришган ҳамма нарса барбод бўлади — ёки Ҳеч ким унинг ўрнини олмайди. Оятнинг бу қисмидаги ибронийча матннинг маъноси баҳсли.
[87] 9:27 - бир карра етти йил — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — 1 та етти, 7 йиллик даврга нисбатан айтилган.
[88] 9:27 - ...Маъбадда макруҳ бир нарса ўрнатади. Бу нарса кўп ҳаром–хариш ишларга сабаб бўлади — Оятнинг бу қисмидаги ибронийча матннинг маъноси баҳсли. Кўпчилик олимларнинг таъкидлашича, бу ҳодиса милоддан олдинги 167 йилда, Юнон шоҳи Антиох IV (уни Эпифан деб ҳам аташарди) ҳукмронлиги даврида юз берган. У милоддан олдинги 175-164 йилларда Сурияда ҳукмронлик қилган. Қуддусдаги Маъбаднинг қурбонгоҳи устига худо Зевсга атаб қурбонгоҳ қурдириб, ўша қурбонгоҳ устида чўчқаларни қурбонлик қилди. Исо қилган башоратга кўра, шунга ўхшаш ҳодиса охирзамон даврида ҳам содир бўлар экан.
[89] 10:1 - ...Куруш ҳукмронлигининг учинчи йилида... — Милоддан олдинги 536 йил (1:21 изоҳига қаранг).
[90] 10:1 - ...Белташазар деб аталган Дониёрга... — 1:7 га қаранг.
[91] 10:1 - Келажакда албатта содир бўладиган кучли тўқнашувга оид бўлган бу... — ёки Хабар тўғри эди, аммо уни тушуниш жуда қийин эди. Бу....
[92] 10:2 - Дониёр шундай деб ёзди...мен уч ҳафта азадордай юрдим — Ибронийча матнда ўша пайтда мен, Дониёр уч ҳафта азадордай юрдим, аммо Дониёр муаллиф бўлиб ҳикоя қилган шу бобнинг 1–ояти ва 7:1 билан солиштиринг.
[93] 10:4 - биринчи ой — иброний календарининг Нисон ойига қарата айтилган (Нисон ойи Абиб ойи деб ҳам аталади). Ҳозирги календарга кўра бу ой мартнинг ўртасидан бошланади.
[94] 10:5 - соф тилладан ясалган камар — ёки Уфаздан келтирилган тилладан ясалган камар.
[95] 10:13 - Мен у билан жанг қилиб ҳаяллаб қолганим учун... — Ибронийчада мен Форс шоҳлигининг шоҳлар билан ҳаяллаб қолганим учун, оятнинг биринчи қисмида ва шу бобнинг 20-21–оятларида айтиб ўтилган малак шаҳзодаси билан бўлган тўқнашув назарда тутилган бўлиши мумкин.
[96] 10:16 - ...одам қиёфасидаги бошқа бири... — Ибронийча матнда одамга ўхшаган биттаси. Мана шу оятда ва 18–оятида айтилиб ўтилган бу кимса 5-6–оятларда айтиб ўтилган кимсами ёки бошқами, бу аниқ эмас. Кўп таржималарда бу кимса иккинчи бир кимса деб айтилади.
[97] 10:19 - Мен биринчи кўрган бошқа бирови... — Ибронийча матнда у. Матннинг бу ерида 5-6–оятларда тасвирланган кимсага нисбатан ишлатилган бўлиши мумкин (аммо шу бобнинг 16–оятидаги изоҳга қаранг).
[98] 11:1 - Мидиялик Доро — 5:31 изоҳига қаранг.
[99] 11:2 - Фаришта гапида давом этиб Дониёрга шундай деди... — Ибронийча матнда бу сўзлар йўқ, аммо мана шу бобда ким гапираётгани аниқ бўлиши учун таржимага қўшилган. Бу гапираётган кимса 10:5-6 да тасвирланган, майин зиғир матосидан тикилган либос кийган фариштадир.
[100] 11:6 - отаси — ибронийча матндан. Қадимий сурёнийча ва лотинча таржималарда ўғли.
[101] 11:16 - гўзал Исроил ўлкаси — ибронийча матнда гўзал ўлка, Исроил юртига ишора (шу бобнинг 41–оятида ҳам бор).
[102] 11:30 - Ғарб соҳилларидан... — Ибронийча матнда Киттимдан. Бу ном умуман Ўрта ер денгизи ерларида яшайдиган, яъни Исроилнинг ғарбида яшайдиган халқларга нисбатан ишлатилса ҳам бўларди. Аммо бу ерда аниқроқ қилиб Римликларга нисбатан ишлатилган бўлиши мумкин.
[103] 11:31 - ...кўп ҳаром–хариш ишларга сабаб бўладиган макруҳ нарсани... — 9:27 изоҳига қаранг.
[104] 11:37 - аёллар яхши кўрадиган худо — бу худо Таммузга (Адонис ва Осирис исми билан ҳам танилган) қарата айтилаётган бўлиши мумкин. Одамлар, бу худо аёлларни серуруғ қилади, деб ўйлашар эди.
[105] 11:38 - қалъаларни ҳимоя қилувчи худо — худо Зевс ҳақида айтилаётган бўлиши мумкин.
[106] 11:41 - ...Эдом...Мўаб...Оммон... — Эдом Ўлик денгизнинг жанубида, Мўаб Ўлик денгизнинг шарқида, Оммон Иордан дарёсининг шарқий қирғоғида жойлашган юртлар эди.
[107] 11:43 - Ҳабашистонликлар — ибронийча матнда Кушликлар. Куш деган жой Мисрнинг жанубида бўлиб, ҳозирги Судан ва Эфиопия мамлакатларининг бир қисмини ўз ичига олган эди.
[108] 12:1 - Фаришта гапини давом эттирди... — Ибронийча матнда бу сўзлар йўқ, аммо 11–бобнинг бошида гапиришни бошлаган фаришта гапида давом этаётгани аниқ бўлиши учун таржимага қўшилган. Бу гапираётган кимса 10:5-6 да тасвирланган, зиғир матосидан тикилган либос кийган фариштадир.
[109] 12:1 - Худонинг китоби — Худо ўзига тегишли бўлганларнинг исмларини ёзиб қўйган китоб.
[110] 12:4 - ...юз бераётган ҳодисаларни тушунмоқчи бўладилар — Ибронийча матнда билим кўпаяди.
[111] 12:5 - Дониёр шундай деб ёзди...икки фариштани кўрдим — Ибронийча матнда Мен, Дониёр,...иккита фариштани кўрдим, аммо Дониёр муаллиф бўлиб ҳикоя қилган 7:1 ва 10:1 билан солиштиринг.
[112] 12:6 - зиғир либосли фаришта — бу 10:5-6 да тасвирланган фаришта.
[113] 12:7 - уч ярим йил — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — бир муддат, муддатлар ва ярим муддат. Баъзан “Дониёр” китобида муддат сўзи бир йилга нисбатан ишлатилган.
[114] 12:11 - ...кўп ҳаром–хариш ишларга сабаб бўладиган макруҳ бир нарса... — 9:27 изоҳига қаранг.
Kitoblar - Kutubxona | Hamdi-Sano - Mening Nurim | UZBEK mp3
uzGod.com