Инжил / Муқаддас Китоб / Ўзбек тилидаги

ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Кириш

“3 Шоҳлар” ва “4 Шоҳлар”нинг асл нусхаси битта ибронийча китоб бўлиб, иккала қисмини битта ўрамга жойлаш узунлик қилганидан, китоб икки қисмга — “3 Шоҳлар” ва “4 Шоҳлар”га бўлинган. “4 Шоҳлар” ўша яхлит китобнинг иккинчи қисмидир. “4 Шоҳлар” китобида ҳам икки мустақил шоҳлик — Яҳудо ва Исроил шоҳликларининг тарихи баён этилади.

“4 Шоҳлар” китоби, асосан, иккита қисмдан иборат. Биринчи қисм (1-17–боблар) милоддан аввалги 722 йилгача иккала шоҳликда юз берган воқеалар — Шимолий шоҳлик Исроилнинг Оссурия шоҳлиги томонидан босиб олинишигача бўлган воқеаларни ўз ичига олади. Исроилнинг пойтахти Самария йўқ қилиниб, бу шоҳликдаги халқ Оссурия томонидан асирга олинган, фақат Жанубий шоҳлик — Яҳудо қолган эди.

Китобнинг иккинчи қисми (18-25–боблар) Яҳудо шоҳлигининг милоддан олдинги 586 йилгача бўлган тарихидан иборат. Бу пайтга келиб Бобил шоҳи Навухадназар Яҳудони босиб олган эди. Пойтахт Қуддус тамомила вайрон қилиниб, Яҳудо ва Қуддус аҳолисининг кўпчилиги Бобилга асир қилиб олиб кетилади. Шоҳ Навухадназар Гадалиё деган бир одамни Яҳудода қолган халққа ҳукмдор қилиб тайинлайди. Китоб Яҳудонинг келажагига умид борлигини кўрсатиш билан тугайди. Ёҳайихин деган Яҳудо шоҳи Бобил асирлигидан озод бўлади ва ҳар куни Бобил шоҳи билан таом ейишга таклиф қилинади.

“4 Шоҳлар” китобида айтилганидай, халқ Эгамизга бўлган садоқатидан юз ўгиргани учун, Исроил ва Яҳудо йўқ қилинади. Эгамиз бу юртларга пайғамбарларни қайта–қайта жўнатиб, бегона худоларга сажда қилишни тўхтатинглар, Менга қайта юз буринглар, деб халқни ва шоҳларни огоҳлантиради. Халқ қулоқ солмагани учун охири жазосини олади. Иккала шоҳлик ҳам йўқ қилинади. Халқ ўз юртидан узоқда — бегона халқлар орасида яшайди. Қуддуснинг қулаши — Исроил тарихида энг даҳшатли воқеалардан биридир. Нима учун бундай кулфатлар содир бўлгани китобда қуйидагича изоҳланади: “Эгамиз Қуддус ва Яҳудо халқидан ғоят ғазабланган, оқибатда уларни Ўз ҳузуридан қувиб юборган эди.” (24:20)

1–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Илёс ва шоҳ Охазиё

¹Исроил^[1] шоҳи Ахабнинг вафотидан кейин^[2], Мўаб юрти^[3] Исроилга қарши исён кўтарди^[4].

²Исроил шоҳи Охазиё Самария шаҳридаги саройининг томи^[5] панжарасидан йиқилиб, қаттиқ шикастланди. Сўнг чопарларига: “Филистларнинг Эхрон шаҳридаги^[6] худоси Баал–Забуб ёнига бориб, ундан сўранглар–чи, мен соғаярмиканман”, деб уларни жўнатди.

³Шунда Тишба шаҳридан бўлган пайғамбар Илёсга Эгамизнинг фариштаси гапирди:

— Қани, бўл, Самария шоҳи юборган чопарларга пешвоз чиқиб, уларга шу гапларни етказ: “Нима учун сизлар Эхрон шаҳрининг худоси Баал–Забубдан, шоҳ соғаярмикан, деб сўраб билиш учун келяпсизлар?! Исроилда Худо йўқ деб ўйлаяпсизларми?! ⁴Энди Эгам шундай айтмоқда: шоҳингиз шу қилгани учун ётган жойидан турмай, ўлади.”

Илёс Эгамизнинг айтганини бажарди.

⁵Чопарлар Охазиёнинг ҳузурига қайтиб бордилар. Шоҳ:

— Намунча тез қайтиб келдингизлар? — деб сўради.

⁶Чопарлар Охазиёга айтдилар:

— Қаршимиздан бир одам бизга пешвоз чиқди. Сизнинг ҳузурингизга қайтишимизни, шу хабарни етказишимизни айтди: “Эгамиз шундай демоқда: нимага сен Эхроннинг худоси Баал–Забубдан, соғаярмиканман, деб сўраб билиш учун чопарлар жўнатдинг? Исроилда Худо йўқ деб ўйладингми?! Шу қилганинг учун ётган жойингдан турмай, ўласан.”

⁷Охазиё чопарлардан:

— Сизларга пешвоз чиқиб, шу гапларни айтган одамнинг кўриниши қанақа? — деб сўради.

⁸— У одам ҳайвон терисидан кийим кийган экан, белига чарм камар боғлаб олибди, — деб жавоб беришди чопарлар шоҳга.

— У Илёс, — деди Охазиё. ⁹Шундан кейин шоҳ Охазиё Илёсни олиб келиш учун элликбошини элликта сипоҳи билан жўнатди. Илёс тоғ тепасида ўтирган эди. Элликбоши Илёсни топиб, унга деди:

— Эй, Худонинг одами!^[7] Тезроқ пастга тушар экансиз, шоҳимиз шундай деб амр қилмоқда.

¹⁰— Агар мен Худонинг одами бўлсам, — дея жавоб берди Илёс, — осмондан олов тушиб, сени ва элликта сипоҳингни ёндириб юборсин.

Шу заҳоти осмондан олов тушиб, элликбошини ҳам, ҳамма сипоҳларини ҳам ёндириб юборди.

¹¹Шоҳ Илёснинг олдига яна бошқа элликбошисини элликта сипоҳи билан жўнатди. У элликбоши ҳам: “Эй, Худонинг одами! Тезроқ пастга тушар экансиз, шоҳимиз шундай деб амр қилмоқда”, деди.

¹²— Агар мен Худонинг одами бўлсам, — деб жавоб берди Илёс, — осмондан олов тушиб, сени ва элликта сипоҳингни ёндириб юборсин.

Шу заҳоти осмондан олов тушиб, элликбошини ҳам, элликта сипоҳини ҳам ёндириб юборди.

¹³Охазиё учинчи марта яна элликта сипоҳ билан бошқа элликбошини жўнатди. Элликбоши Илёснинг олдига чиқиб, унинг қаршисида тиз чўкди ва унга илтижо қилиб деди:

— Эй, Худонинг одами! Менинг жонимга ва мана шу элликта қулингизнинг жонига раҳм қилинг. ¹⁴Осмондан олов тушиб, мендан олдинги иккала элликбоши ҳам барча сипоҳлари билан ёниб кетганди. Энди менинг жонимга раҳм қилинг.

¹⁵Шунда Илёсга Эгамизнинг фариштаси зоҳир бўлиб:

— Шоҳдан қўрқма, элликбоши билан бирга боравер, — деб айтди. Илёс элликбоши билан бирга шоҳ ҳузурига бориб, ¹⁶унга шундай деди:

— Эгамиз айтмоқда: “Исроилда Худо йўқдай, Эхроннинг худоси Баал–Забубдан, соғаярмиканман, деб сўраб билиш учун чопарлар жўнатдинг. Шу қилганинг учун ётган тўшагингдан турмай, ўласан.”

¹⁷Шундай қилиб, Эгамизнинг Илёс орқали айтганига мувофиқ, шоҳ Охазиё вафот этди. Шоҳнинг ўғли бўлмагани учун унинг ўрнига укаси Ёрам^[8] шоҳ бўлди. Бу воқеа юз берганда, Яҳудо шоҳи Ёҳурам иккинчи йил шоҳлик қилаётган эди^[9]. Ёҳурам Ёҳушафатнинг ўғли эди.

¹⁸Охазиёнинг бошқа ишлари “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган.

2–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Илёс осмонга олинади

¹Эгамиз Илёсни қуюн ичида осмонга кўтариб кетадиган вақт келди. Илёс билан Элишай Гилгал шаҳридан^[10] чиқиб кетишаётганда, ²Илёс Элишайга:

— Сен шу ерда қол, Эгамиз менга, Байтил шаҳрига бор, деб амр қилган, — деди.

— Худо шоҳид! Онт ичиб айтаманки, сиздан ҳечам айрилмайман, — деди Элишай.

Сўнгра улар Байтилга жўнадилар.

³Байтилда пайғамбарлар гуруҳи Элишайга пешвоз чиқиб:

— Эгамиз бугун ҳазратингни олиб кетади, буни биласанми? — деб сўрадилар.

— Биламан, — деди Элишай, — лекин менга бу тўғрида гапирманглар.

⁴Кейин Илёс Элишайга:

— Сен шу ерда қол, Эгамиз менга, Ерихо шаҳрига бор, деб амр берган, — деди.

— Худо шоҳид! Онт ичиб айтаманки, сиздан ҳечам айрилмайман, — дея жавоб қайтарди Элишай. Сўнгра улар Ерихога келишди.

⁵Ерихода пайғамбарлар гуруҳи Элишайнинг олдига келиб, ундан:

— Эгамиз бугун ҳазратингни олиб кетади, буни биласанми? — деб сўрашди.

— Биламан, — деди Элишай, — лекин менга бу тўғрида гапирманглар.

⁶Кейин Илёс Элишайга:

— Сен шу ерда қол, Эгамиз менга, Иордан дарёсига бор, деб амр берган, — деди.

— Худо шоҳид! Онт ичиб айтаманки, сиздан ҳечам айрилмайман, — деди Элишай.

Шундай қилиб, икковлари жўнаб кетишди.

⁷Пайғамбарлардан элликтаси келиб, узоқроқда икковининг рўпарасида тўхтадилар. Иккови эса Иордан дарёси бўйида турардилар. ⁸Бир пайт Илёс чакмонини олди–да, бураб эшиб, сувга урган эди, сув икки томонга сурилиб, йўл очилди. Икковлари қуруқ жойдан ўтиб кетдилар.

⁹Улар нариги қирғоққа ўтиб олишгач, Илёс Элишайга айтди:

— Мени ҳадемай Эгамиз олиб кетади. Айт, шу воқеа юз бермасдан олдин сен учун нима қилай?

Шунда Элишай:

— Илтимос, сизнинг пайғамбарлик руҳингиздан менга икки ҳисса кўп мерос қолсин^[11], токи сизнинг издошингиз бўлай, — деди.

¹⁰— Қийин нарсани сўраяпсан, — деди Илёс. — Майли, агар мен ёнингдан кўтарилиб кетаётганимни кўра олсанг, истаганинг бажо бўлади. Агар кўра олмасанг, бажо бўлмайди.

¹¹Улар йўлда суҳбатлашиб кетишаётган эди, бирдан олов отлар қўшилган олов арава пайдо бўлиб, уларнинг ўртасига елдек учиб келди. Илёс қуюн ичида осмонга чиқиб кетди. Шундай қилиб, икковлари бир–бирларидан айрилдилар. ¹²Элишай буни кўриб Илёсга хитоб қилди:

— Отам! Отам! Сиз Исроилнинг қудратли ҳимоячиси эдингиз! Исроилнинг жанг араваси ва отлиқ лашкари каби эдингиз–а! Қаёққа кетиб қолдингиз–а!

Элишай Илёсни бошқа кўра олмагани учун, эгнидаги кийимини иккига бўлиб ташлади^[12]. ¹³Илёснинг эгнидан чакмони тушиб қолган эди. Элишай ўша чакмонни олиб орқасига қайтиб, Иордан дарёси қирғоғига келди. ¹⁴Элишай Илёснинг чакмонини сувга уриб: “Эгам Илёсга қилганидай, мен учун ҳам мўъжиза кўрсатадими?” — деди. Элишай чакмонини яна сувга урган эди, дарё суви икки томонга сурилиб йўл очилди. Элишай ўша жойдан ўтиб кетди.

¹⁵Ерихолик пайғамбарлар гуруҳи олисдан Элишайни кўриб:

— Элишайда Илёснинг руҳи бор, — деб Элишайга пешвоз чиқдилар. Уни кутиб олдилар, ер ўпиб унга таъзим қилдилар. ¹⁶Сўнгра пайғамбарлар Элишайга:

— Биз, қулларингизнинг элликта бақувват одамларимиз бор, — дедилар. — Ижозат беринг, улар бориб, ҳазратингизни излашсин. Балки Эгамизнинг Руҳи уни бирор тоққа ёки водийга бошлаб кетгандир.

— Йўқ, юборманглар, — деди Элишай уларга.

¹⁷Лекин пайғамбарлар гуруҳи илтимос қилавериб, охири уни кўндирдилар. Элишай: “Майли, юборинглар”, деди. Пайғамбарлар гуруҳи элликта одамни жўнатдилар. Одамлар уч кун қидириб, Илёсни топа олмаганларидан кейин, ¹⁸Элишайнинг ёнига қайтиб келдилар. Элишай бу пайтда Ерихода эди. Элишай уларга:

— Сизларга, борманглар, деб айтмаганмидим?! — деди.

Элишайнинг мўъжизалари

¹⁹Ўша шаҳарнинг аҳолиси Элишайга мурожаат қилди:

— Ҳазратимиз кўриб турганларидай, шаҳар яхши ерга жойлашган, лекин суви яхши эмас, ери ҳам ҳосил бермайди.

²⁰Шунда Элишай:

— Менга янги косага туз солиб беринглар, — деди. Улар Элишайнинг айтганини бердилар. ²¹Элишай булоқ бошига чиқиб, тузни сувга ташлади–да, шундай деди:

— Эгамиз шундай айтмоқда: “Мен бу сувни тоза қилдим, энди бу сув туфайли ҳечам ўлим, ҳосилсизлик бўлмайди.”

²²Элишай айтганидек, сув тоза бўлди ва ҳозиргача^[13] тозадир.

²³Шундан кейин Элишай у ердан Байтилга йўл олди. У йўлда кетаётган эди, шаҳардан ёш болалар чиқиб:

— Жўнаб қол, йўқол, кал! Жўнаб қол, кал! — деб уни масхара қилишди.

²⁴Элишай орқасига қайрилиб, болаларга қаради ва уларни Эгамизнинг номи билан қарғади. Шу пайт ўрмондан иккита урғочи айиқ чиқиб, болалардан қирқ иккитасини бурда–бурда қилиб ташлади.

²⁵Элишай бу ердан Кармил тоғига кетди, у ердан эса Самарияга қайтди.

3–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Мўаб ва Исроил ўртасидаги уруш

¹Ахаб ўғли Ёрам^[14]СамариядаИсроил тахтига ўтирди ва ўн икки йил шоҳ бўлди. Бу пайтда Ёҳушафат Яҳудода шоҳлик қилаётганига ўн саккиз йил бўлган эди^[15]. ²Ёрам Эгамиз олдида қабиҳликлар қилган бўлса ҳам, отаси ва онасичалик эмасди. Отаси Баалга атаб ўрнатган тошни у қўпориб ташлади. ³Шундай бўлса ҳам, Исроил халқини гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳларга^[16] эргашди.

⁴Мўаб^[17] шоҳи Меша чорвачилик билан шуғулланарди. У Исроил шоҳига ҳар йили 100.000та қўзи ва 100.000та қўйининг жунини ўлпон қилиб тўларди. ⁵Ахаб вафот этгандан кейин, Мўаб шоҳи Исроил шоҳига қарши бош кўтарди.

⁶Шунда шоҳ Ёрам Самариядан чиқиб, жамики Исроил лашкарини тўплади. ⁷Сўнгра Яҳудо шоҳи Ёҳушафатга шу хабарни етказди: “Мўаб шоҳи менга қарши қўзғалди. Мўабга қарши уришгани мен билан борасизми?” Яҳудо шоҳи қуйидагича жавоб жўнатди: “Бораман, мен сен билан биргаман, менинг халқим — сенинг халқингдир, менинг отларим — сенинг ҳам отларингдир.” ⁸“Биз қайси йўлдан боришимиз керак?” сўради Яҳудо шоҳи. “Эдом^[18] саҳросидаги йўлдан”, жавоб берди шоҳ Ёрам.

⁹Исроил, Яҳудо ва Эдом шоҳлари биргаликда йўлга чиқдилар. Улар етти кун йўл юрганларидан кейин, бирга борган лашкар учун ҳам, ҳайвонлар учун ҳам сув тугади. ¹⁰Шунда Исроил шоҳи:

— Эвоҳ, Эгамиз бизни — учала шоҳни Мўаб шоҳи қўлига бериш учун бир жойга тўплабди–да, — деди.

¹¹— Бу ерда Эгамизнинг пайғамбари йўқми? Агар бўлса, биз ўша пайғамбар орқали Эгамизнинг хоҳиш–иродасини билардик, — деди Ёҳушафат.

Исроил шоҳининг аъёнларидан биттаси:

— Шофот ўғли Элишай шу ерда, у доимо Илёснинг хизматида бўлган эди^[19], — деб жавоб берди.

¹²— Эгамизнинг хабарини бизга у айта олади, — деди Ёҳушафат. Сўнгра Исроил шоҳи, Ёҳушафат ва Эдом шоҳи Элишайнинг ҳузурига бордилар. ¹³Элишай Исроил шоҳига айтди:

— Мен сенга қандай ёрдам бера оламан?! Бор, ўзингнинг ота–онангнинг пайғамбарларидан^[20] маслаҳат сўра.

Исроил шоҳи Элишайга:

— Йўқ, Эгамиз биз, учала шоҳни Мўаб шоҳи қўлига бериш учун тўплаган, — деди.

¹⁴— Ўзим хизматида бўлган Сарвари Олам шоҳид! — деди Элишай. — Агар мен Яҳудо шоҳи Ёҳушафатни ҳурмат қилмаганимда, сенга ҳеч ҳам қарамаган, ҳатто назар солмаган ҳам бўлардим. ¹⁵Энди менга бир созанда олиб келинглар!

Созанда мусиқа чалган эди, Эгамиз Элишайга Ўз қудратидан берди. ¹⁶Элишай деди:

— Эгамиз шундай айтмоқда: “Қуриб қолган бу сойлик сувга тўлади.” ¹⁷Эгамиз айтмоқда: “На шамолни, на ёмғирни кўрасизлар, лекин бу сойлик сувга тўлиб–тошади. Ўзларингиз ҳам, от–уловларингиз ҳам, чорвангиз ҳам шу сувдан ичасизлар.”

¹⁸Эгамиз қиладиган бу ишлар ҳали камдир: У Мўаб халқини сизларнинг қўлингизга беради. ¹⁹Сизлар эса Мўабнинг ҳамма мустаҳкам шаҳарларини, энг чиройли шаҳарларини вайрон қиласизлар, ҳамма мевали дарахтларини кесиб ташлайсизлар, ҳамма булоқларини кўмасизлар, ҳосилдор далаларининг ҳаммасини тошлоқ қилиб ишдан чиқарасизлар.”

²⁰Кейинги куни эрталабки қурбонлик пайтида^[21], бирдан Эдом томондан сув тўлиб–тошиб оқа бошлади. Ҳамма ерни сув босиб кетди.

²¹Мўаб халқи шоҳлар жанг қилиш учун келаётганини эшитди–ю, ҳаммалари — қурол осишга ярайдиганларидан тортиб катталаригача йиғилишиб, чегарага келишди. ²²Улар саҳарда турганларида, қуёш сув устида ёғду сочар, сув Мўаб лашкарига узоқдан қонга ўхшаб қизариб кўринарди.

²³— Бу қон–ку, — дейишди улар, — шоҳлар бир–бирлари билан жанг қилибдилар, бир–бирини қирибдилар. Қани, ўлжага, Мўаб лашкари!

²⁴Аммо Мўаб лашкари Исроил қароргоҳига борганда, Исроил лашкари уларга бирдан ташланиб, ҳужум қилиб қолдилар, Мўаб лашкари эса қочиб қолди. Исроил лашкари Мўаб юртига кириб ҳам ҳужумни давом эттирди. ²⁵Шаҳарларини вайрон қилдилар, даладаги ҳамма ҳосилдор ерларга тош отавериб, далани тошга тўлдириб ташладилар, булоқларини кўмиб юбордилар, барча мевали дарахтларини кесдилар. Фақат Хир–Харасот шаҳридаги тош деворлар қолди, холос. Палахмончилар шаҳарни қуршаб олиб, тош ирғитавердилар. ²⁶Мўаб шоҳи жангда мағлуб бўлаётганини англаб етгач, етти юзта қиличбозини ёнига олди. У Эдом шоҳи кучларини ёриб ўтмоқчи бўлди, лекин бунинг уддасидан чиқолмади. ²⁷Шундан кейин Мўаб шоҳи тахт вориси бўлган тўнғич ўғлини олиб келди–да, уни девор устида куйдириб қурбонлик қилди. Бу воқеадан Исроил лашкари қаттиқ ваҳимага тушди. Улар Мўаб шоҳидан узоқлашиб, ўз юртига қайтиб кетдилар.

4–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Элишайнинг бева аёлга ёрдами

¹Илгари пайғамбарлар гуруҳида бир пайғамбар бўлар эди. Ўша пайғамбарнинг беваси Элишайнинг олдига келиб фарёд қилди:

— Сизга хизмат қилиб юрган менинг эрим вафот қилди. Ўзингиз биласиз, у Эгамиздан қўрқарди. Бир одам олдин қарз берган эди. Энди у иккала ўғлимни ўзига қул қилиб олиб кетгани келди.

²Шунда Элишай:

— Айт–чи, сен учун мен нима қилай? Уйингда нима бор? — деди.

— Бу чўрингизнинг уйида зайтун мойи солинган хумчадан бошқа ҳеч вақо йўқ, — деди аёл.

³— Бор, ҳамма қўшниларингдан бўш идишларини сўраб ол, — деди Элишай. — Иложи борича кўпроқ сўраб ол. ⁴Борганингдан кейин ўғилларинг билан бирга уйга кириб, эшикни ёпиб қўй. Сўнг ҳамма идишга зайтунмойи қуй, тўлган идишларни нари суриб қўявер.

⁵Аёл Элишайнинг олдидан кетгач, ўғиллари билан бирга уйга кириб, эшикни беркитди. Ўғиллари идишларни узатиб туришди, аёл эса қуяверди.

⁶Ҳамма идишлар тўлгандан кейин, аёл ўғлига:

— Яна идиш узат, — деди.

— Бошқа идиш йўқ, — деди ўғли. Шундан сўнг зайтун мой ҳам оқмай қолди.

⁷Аёл пайғамбар ҳузурига келиб, бўлган воқеани айтиб берди.

— Бор, мойни сотиб қарзингни тўла, — деди Элишай. — Ортиб қолган мойни ишлатиб, ўғилларинг билан кун кечир.

Элишай ва Шунамлик бой аёл

⁸Бир куни Элишай Шунамга^[22] келди. У ерда бир бой аёл: “Меникига кириб, чой–пой ичиб кетинг”, деб илтимос қилиб, кўндирди.

Элишай қачон келмасин, ҳар доим тамадди қилгани ўша аёлникига кирарди.

⁹Бир куни аёл эрига:

— Шу йўлдан доимо ўтиб юрадиган одам Худонинг муқаддас одами эканини билиб олдим, — деди. ¹⁰— Келинг, том устига чоғроққина болохона қуриб, у ерга кўрпа–тўшак, хонтахта, курси, мойчироқ қўяйлик. У бизникига келганда, болохонада турсин.

¹¹Кунларнинг бирида Элишай Шунамга келганда, болохонага кириб, ёнбошлади. ¹²Кейин хизматкори Гахазига: “Шунамлик аёлни чақир”, деб буюрди. Хизматкор аёлни чақириб келди. Аёл келгач, ¹³Элишай хизматкорига гапирди:

— Бу аёлга шундай деб айт: “Сен бизга ғамхўрлик қиляпсан. Бунинг эвазига сен учун нима қилайлик? Сенинг бирор ишинг юзасидан шоҳ билан ёки лашкарбоши билан гаплашиш керак эмасми?”

— Йўқ, — деди аёл, — мен халқим орасида яшасам, бас.

¹⁴Элишай Гахазидан:

— Ундай бўлса, бу аёл учун нима қилишим керак? — деб сўради.

— Унинг ўғли йўқ экан, эри эса кексайиб қолибди, — деди Гахази.

¹⁵— Чақир уни! — буюрди Элишай. Хизматкор аёлни чақириб келди, аёл эшик олдида ҳозир бўлди.

¹⁶— Келгуси йили худди шу пайтда қўлингда ўғлингни кўтариб юрган бўласан, — деб айтди Элишай аёлга.

— Йўқ, ҳазратим, эй, Худонинг одами^[23], бу чўрингизни беҳудага умидвор қилманг, — деди аёл.

¹⁷Лекин Элишай айтганидай, аёл ҳомиладор бўлиб, келгуси йил ўша вақтда ўғил туғди.

¹⁸Бола улғаяверди. Бир куни бола ўроқчилар орасида ишлаётган отаси ёнига бориб: ¹⁹“Вой бошим! Бошим оғриб кетди!” деди отасига. Отаси эса хизматкорига: “Онасига олиб бор”, деб буюрди. ²⁰Хизматкор болани кўтариб, онасига олиб борди. Бола тушгача онасининг тиззасида ўтирди–ю, сўнгра вафот этди. ²¹Она боласини кўтариб бориб, пайғамбар ётадиган тўшакка ётқизди–да, эшикни беркитиб, ташқарига чиқди.

²²Сўнг эрини чақириб келиб, унга айтди:

— Менинг ёнимга хизматкорларингиздан биттасини эшаги билан бирга юборинг. Мен пайғамбар ҳузурига бориб, тезда қайтиб келаман.

²³— Нимага унинг олдига бугун боришинг керак?! — деди эри. — Бугун янги ой шодиёнаси куни эмас, Шаббат куни^[24] ҳам эмас.

— Ҳечқиси йўқ, — деди аёл. ²⁴Шундан кейин аёл эшакни эгарлаб, хизматкорга:

— Эшакни ҳайда, — деди, — мен сенга гапирмагунимча секинлама.

²⁵Аёл жўнаб кетди. У пайғамбар ёнига — Кармил тоғига^[25] етиб борди. Пайғамбар уни узоқдан кўриб, хизматкори Гахазига:

— Бу ўша Шунамлик аёл–ку! — деди. ²⁶— Югур, уни кутиб ол, “Ўзинг яхшимисан? Эринг соғ–саломатми? Боланг яхшими?” деб ундан сўра.

— Ҳаммаси яхши, — деди аёл. ²⁷Аёл тоққа, пайғамбар ёнига етиб келгач, унинг оёқларига ёпишиб олди. Гахази, аёлни четроққа олиб қўяй, деб яқин келган эди, Элишай Гахазига айтди:

— Уни тинч қўй, унинг дили озор чеккан. Эгамиз эса буни мендан яширди, менга маълум қилмади.

²⁸— Мен ҳазратимдан ўғил сўраганмидим?! — деди аёл. — “Мени беҳудага умидвор қилманг”, деб айтмаганмидим?!

²⁹Элишай Гахазига айтди:

— Қани бўл, менинг таёғимни қўлингга олиб югур. Бирортасини учратиб қолсанг, у билан саломлашма, ким сенга салом берса, саломига алик олма. Борганингдан кейин таёғимни боланинг юзига қўй.

³⁰— Худо шоҳид! Онт ичиб айтаманки, сизсиз кетмайман, — деди боланинг онаси Элишайга. У ўрнидан туриб, аёлни эргаштириб кетди. ³¹Гахази олдин етиб бориб, таёқни боланинг юзига қўйди. На бир садо, на бир жавоб бўлмагандан кейин Элишайга пешвоз чиқиб: “Бола уйғонмаяпти”, деди.

³²Элишай ичкарига кирди. Қараса, ўлган бола Элишайнинг тўшагида ётган экан. ³³Элишай хонага киргач, эшикни беркитди–да, Эгамизга ёлвориб ибодат қилди. ³⁴Сўнг боланинг устига чўзилиб ётди. У оғзини боланинг оғзига, кўзларини кўзларига, кафтини кафтига қўйди, боланинг устида чўзилиб ётганда, боланинг танаси исиди. ³⁵Сўнгра у ўрнидан туриб болохонанинг у ёғидан бу ёғига юрди. Кейин яна қайтиб келиб, боланинг устига чўзилди. Бола етти марта аксириб, кўзларини очди.

³⁶Элишай Гахазига: “Аёлни чақир!” — деди. Гахази аёлни чақириб келди. Аёл Элишайнинг олдига яқинлашди. Элишай унга: “Ол ўғлингни!” — деди.

³⁷Аёл ичкари кириб, Элишайнинг оёқларига йиқилди, боши ерга теккудай бўлиб таъзим қилди. Ўғлини олиб, чиқиб кетди.

Яна икки мўъжиза

³⁸Элишай Гилгалга^[26] қайтиб келди. Бу ерда очарчилик ҳукм сураётган эди. Пайғамбарлар гуруҳи Элишайнинг олдига йиғилишган эди. Шунда Элишай хизматкорига:

— Катта қозон ўрнатиб, пайғамбарлар гуруҳи учун бирор таом пишир! — деди.

³⁹Биттаси далага кўкат тергани чиқди. У ерда чирмашиб ўсадиган ёввойи қовоқларни топиб, этагини тўлдириб қовоқлардан терди. У қовоқларни олиб келиб тўғради ва таом қайнаётган қозонга ташлади. Ўша одам қовоқнинг қанақалигини билмас эди.

⁴⁰Ҳаммаларига таомдан қуйиб берилди. Улар таомни татиб кўришлари биланоқ: “Эй, пайғамбар ҳазратлари! Қозондаги таом заҳар бўлиб кетибди–ку!” деб шовқин кўтардилар. Таомдан ҳеч ким тановул қила олмади.

⁴¹Шунда Элишай:

— Менга ун беринглар! — деди. Унни қозонга солгач, хизматкорга:

— Энди одамларга қуйиб беравер, еяверишсин, — деди. Қозондаги таом безарар бўлиб қолган эди.

Элишай юзта одамни тўйдиради

⁴²Баал–Шолишо шаҳридан^[27] бир киши арпасининг биринчи ҳосилидан қилинган йигирмата кулча ва бир қоп янги узилган бошоқни пайғамбарга олиб келди. Элишай хизматкорига:

— Одамларга бер, тановул қилишсин, — деб буюрди.

⁴³Қандай қилиб шугинани юзта одамга бераман?! — деди хизматкор.

— Одамларга бўлиб бер, тановул қилишсин, — деди Элишай, — чунки Эгамиз шундай демоқда: “Ҳамма тўяди, ҳатто ортиб ҳам қолади.”

⁴⁴Хизматкор одамларга кулчаларни ва бошоқни бўлиб берди. Эгамиз айтганидай, одамлар еб тўйди, яна ортиб ҳам қолди.

5–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Элишай Нўмонга шифо беради

¹Орам шоҳининг Нўмон деган лашкарбошиси бор эди. Хўжайини уни жуда улуғлар ва ҳурмат қилар эди, чунки Эгамиз Нўмон орқали Орамга ғалаба ато қиларди. Нўмон жуда довюрак жангчи эди–ю, лекин тери касаллигига^[28] чалинган эди.

²Орам лашкарлари Исроил юртига бостириб борганларида, кичкина қизчани асир қилиб олиб кетган эдилар. Қизча Нўмоннинг хотинига чўрилик қиларди. ³Қизча бир куни бекасига айтиб қолди:

— Агар тўрам Самариядаги пайғамбар^[29] ҳузурига борганларида эди, ўша пайғамбар тўрамга шифо берган бўларди.

⁴Шундай қилиб, Нўмон ўз ҳукмдори ҳузурига борди. Шоҳга Исроил юртидан келтирилган қизчанинг айтганларини гапириб берди. ⁵Орам шоҳи Нўмонга:

— Йўлга отланавер, мен Исроил шоҳига^[30] мактуб ёзиб бераман, — деди. Нўмон йигирма бир пуд^[31] кумуш, тўрт пуд^[32] олтин, ўн сидра қимматбаҳо кийим–бош олиб, йўлга чиқди. ⁶Нўмон мактубни Исроил шоҳига келтириб берди. Мактуб шу мазмунда битилган эди: “Ушбу мактуб етиб борганда, билингизки, хизматкорим Нўмонни сизнинг ҳузурингизга юборган бўламан, уни тери касаллигидан сиз фориғ қилишингиз мумкин.”

⁷Исроил шоҳи мактубни ўқиб, ваҳимага тушиб, кийимларини йиртди:

— Орам шоҳи мени ҳаёт бахш этадиган ва жон оладиган Худо деб ўйлаяптими?! Шифо беришим учун у менинг ҳузуримга одамини жўнатибди–я! Мана, билиб қўйинглар, Орам шоҳи мен билан уруш чиқариш учун баҳона излаяпти.

⁸Исроил шоҳи ваҳимага тушиб либосларини йиртганини пайғамбар Элишай эшитгач, шоҳга хабарчи орқали шу гапни етказди: “Нега ваҳимага тушиб либосларингизни йиртдингиз? Ўша одам менинг олдимга келсин, Исроилда пайғамбар борлигини билиб қўйсин.”

⁹Нўмон отларию жанг араваларини Элишайнинг уйи эшиги олдига олиб келиб тўхтатди. ¹⁰Элишай Нўмоннинг олдига хизматкорини чиқариб, у орқали Нўмонга шу гапни етказди: “Бор, Иордан дарёсида етти марта ювин, шунда тананг янгиланиб, пок бўлади.” ¹¹Нўмон эса дарғазаб бўлди: “Мен ўйлаган эдимки, пайғамбар албатта менинг олдимга чиқади, ўзининг Эгаси Худони чақириб илтижо қилади. Қўллари билан касал жойимни силаб, мени бу касалликдан фориғ қилади. ¹²Дамашқдаги Абано ва Парфар дарёлари Исроилнинг ҳамма дарёларидан афзал эмасми?! Мен ўша дарёларда ювиниб, покланиб олаверардим–ку!”

Нўмон жаҳл билан бурилиб кетди.

¹³Шунда хизматкорлари келиб:

— Жаноби олийлари, агар пайғамбар сизга қийин нарсани айтганда, қилмасмидингиз? — деб гапиришди, — у сизга: “Ювингин, пок бўлиб қоласан”, деди холос–ку.

¹⁴Охири, Нўмон пайғамбарнинг айтганини қилиб, Иордан сувида етти марта шўнғиди. Шунда танаси худди ёш боланинг танаси каби янгиланиб, пок бўлди.

¹⁵Нўмон ва унинг барча ҳамроҳлари пайғамбар ҳузурига қайтиб келдилар. Нўмон Элишайнинг ҳузурига келгач, айтди:

— Бутун ер юзида Исроилнинг Худосидан бошқа худо йўқлигини билдим. Марҳамат, энди мен, қулингизнинг ҳадяларини қабул қилинг.

¹⁶Мен хизмат қилаётган Худо шоҳид! Ҳадянгни олмайман! — деди Элишай.

Нўмон Элишайни қанча мажбур қилса ҳам, Элишай рад этди. ¹⁷Шунда Нўмон айтди:

— Ундай бўлса, мен, қулингизга иккита хачир кўтара оладиган тупроқ олиб кетишга ижозат беринг^[33]. Мен, қулингиз, бундан буён Эгамиздан бошқа худоларга ҳар хил қурбонликларукуйдириладиган қурбонликлар қилмайман. ¹⁸Эгамиз мен, қулингизни фақат битта нарсада кечирсин: хўжайиним худо Риммон уйига бориб сажда қилиш учун қўлимга суянганда, мен ҳам Риммон уйида у билан бирга таъзим қиламан. Ўша ерда таъзим қилганимда, шу нарса учун Эгамиз мени кечирсин.

¹⁹— Эсон–омон бор, — деди унга Элишай. Нўмон Элишай ҳузуридан чиқиб, ҳали унча узоқ йўл юрмаган ҳам эдики, ²⁰пайғамбар Элишайнинг хизматкори Гахази ўзига ўзи айтди: “Ҳазратим анави Орам халқидан Нўмон келтирган ҳадяларни қабул қилмасдан, унга ижозат берди. Худо ҳақи! Ортидан югуриб бориб, ундан бирор нарса ундирай.” ²¹Гахази Нўмоннинг орқасидан кетди. Нўмон ортидан келаётган Гахазини кўриб, уни қарши олгани аравадан тушди.

— Тинчликми? — сўради Нўмон.

²²— Тинчлик, — деди хизматкор, — хўжайиним мендан айтиб юборди, унинг ҳузурига Эфрайим қирларидаги пайғамбарлар гуруҳидан иккитаси келибди, уларга икки пуд^[34] кумуш ва икки сидра кийим–бош бераркансиз.

²³— Балки тўрт пуд^[35] оларсан, — деди Нўмон ва Гахазини тўрт пуд олишга кўндирди. Нўмон иккита қопдаги тўрт пуд кумушни ва икки сидра кийим–бошни боғлаб, ўзининг иккита хизматкорига берди. Хизматкорлар бу нарсаларни кўтариб, Гахазининг олдига тушиб жўнадилар.

²⁴Тепаликка келганларида, Гахази нарсаларни хизматкорларнинг қўлидан олди ва уйига олиб бориб яширди. Сўнгра Нўмоннинг иккала хизматкорига ижозат берди. ²⁵Гахази қайтиб келгач, хўжайинининг ҳузурига кирди.

— Қаерда эдинг, Гахази? — сўради Элишай ундан.

— Мен, қулингиз ҳеч қаерга бормадим, — жавоб берди у.

²⁶Элишай эса Гахазига:

— Ўша одам аравасидан тушиб сенга пешвоз чиққанда, менинг руҳим сен билан бирга эмасмиди?! — деди. — Ҳозир кумушу либослар ёки зайтунзорлар, узумзорлар, қўй, сигирлар, қул ва чўрилар оладиган пайтми?! ²⁷Шу қилганинг учун Нўмоннинг тери касаллиги сенга ва сенинг наслингга абадий ёпишиб қолсин.

Ўша заҳоти Гахазига яра тошиб, тери қордай оппоқ бўлиб қолди. У Элишайнинг ҳузуридан чиқиб кетди.

6–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Болта сув юзига чиқади

¹Бир куни пайғамбарлар гуруҳи Элишайга:

— Қаранг, сиз билан биз йиғиладиган мана шу жойимиз тор, — дедилар. ²— Ижозат беринг, Иордан дарёси бўйига борайлик, ҳар биримиз у ерда ёғоч кесиб, ўша ерда ўзимизга бошпана қурайлик.

— Майли боринглар, — деди Элишай.

³— Улардан биттаси:

— Марҳамат қилиб, сиз ҳам биз, қулларингиз, билан бирга боринг, — деди.

— Хўп, бораман, — деди Элишай. ⁴Элишай улар билан бирга кетди. Ҳаммалари Иордан дарёси бўйига етиб келиб, дарахт кеса бошладилар. ⁵Биттаси дарахт кесаётиб, болтасини сувга тушириб юборди. У: “О, ҳазратим! Болтани омонатга олган эдим!” — деб бақирди.

⁶— Болта қайси жойга тушди? — сўради пайғамбар. Ўша одам Элишайга болта тушган жойни кўрсатди. Элишай дарахтдан битта шох кесиб олиб, сувга ташлаган эди, болта сув юзига чиқди.

⁷— Ол уни, — деди Элишай. Ўша одам қўлини узатиб, болтани олди.

Орам лашкари ва Элишай

⁸Орам шоҳи Исроилга лашкар тортди ва “Фалон жойга лашкаримни жойлаштираман”, деб лашкарбошилари билан маслаҳатлашиб олди.

⁹Пайғамбар Исроил шоҳига: “Ўша жойдан ўтманг, чунки у ерга Орам лашкари пистирма қўйган” деган хабар юборди. ¹⁰Исроил шоҳи пайғамбар айтган жойга хабарчи юборди. Ўша ерда яшайдиган одамлар бу хавфнинг чорасини кўрдилар. Бундай воқеа бир–икки марта эмас, кўп марта юз берди.

¹¹Бу ҳодисадан Орам шоҳи қаттиқ безовталанди. У лашкарбошиларини чақириб:

— Менга айтинглар–чи, қайси бирингиз Исроил шоҳи билан алоқадасиз? — деди уларга.

¹²— Ҳеч қайсимиз, шоҳ жаноблари! — деди лашкарбошилардан бири. — Бу Исроилдаги пайғамбар Элишайнинг иши, у ҳатто ётоқхонангизда айтган гапингизни ҳам Исроил шоҳига аён қилиб туради.

¹³— Боринглар, унинг қаердалигини билиб келинглар! — деб буюрди Орам шоҳи. — Мен бирортасини юбораман–да, уни қўлга тушираман.

Шундан кейин: “Элишай Дўтанда^[36]”, деб шоҳга хабар етказдилар. ¹⁴Орам шоҳи ўша ерга отлиқлар, жанг аравалари ва катта куч жўнатди. Улар тунда келиб, шаҳарни ўраб олдилар.

¹⁵Тонгда пайғамбарнинг хизматкори ўрнидан туриб, ташқари чиқди. Қараса, шаҳар атрофида отлиқ лашкарлар, жанг аравалари турибди. Шунда хизматкор:

— Эвоҳ! Ҳазратим, энди нима қиламиз? — деб сўради.

¹⁶— Қўрқма, — деди Элишай, — чунки бизнинг ҳимоячиларимиз уларникидан жуда кўп.

¹⁷Кейин Элишай илтижо қилди:

— Эй, Эгам! Хизматкоримнинг кўзини оч, у кўрсин!

Эгамиз хизматкорнинг кўзини очиб юборди. Элишайнинг атрофидаги қирлар оловли отлар ва жанг араваларига тўлиб кетганини хизматкор кўрди.

¹⁸Орам лашкари Элишайга ҳужум қилган эди, Элишай Эгамизга: “Уларни кўр қилиб қўй!” деб илтижо қилди. Эгамиз Элишайнинг илтижосини эшитди–да, Орам лашкарини кўр қилиб қўйди.

¹⁹Кейин, Элишай Орам лашкарига деди:

— Сизлар адашиб қолибсизлар, сизлар излаётган шаҳар бу эмас. Ортимдан юринглар, мен излаётган одамингиз олдига сизларни олиб бораман.

Шундай қилиб, Элишай Орам лашкарини Самарияга бошлаб келди. ²⁰Улар Самарияга етиб келганларидан кейин Элишай:

— Эй, Эгамиз! Уларнинг кўзларини оч, токи улар кўрсин, — деб илтижо қилган эди, Эгамиз Орам лашкарининг кўзини очди. Улар қарасалар, Самариянинг ўртасида турибдилар.

²¹Исроил шоҳи Орам лашкарини кўргач:

— Уларни қириб ташлайми, ота? — деб сўради.

²²— Йўқ, ўлдирма! — деди Элишай. — Нега ўлдирар экансан?! Сен уларни жанг қилиб асир олганингда ҳам ўлдирмасдинг. Уларга нон, сув бер, еб–ичиб, ўзларининг ҳукмдори ёнига қайтиб кетишсин.

²³Шоҳ асирларга катта зиёфат тайёрлади. Асирлар еб–ичиб бўлишгач, Исроил шоҳи уларни йўлларига қайтариб юборди. Орам лашкарлари ўзларининг ҳукмдори ёнига кетишди. Бу босқинчилар қайтиб Исроил ерларига қадам босмадилар.

Самарияда очарчилик

²⁴Орадан анча вақт ўтгач, Орам шоҳи Банҳадад^[37] ҳамма лашкарларини йиғиб Самарияни қамал қилди. ²⁵Орам лашкарлари Самарияни қамал қилиб турар эканлар, у ерда оғир қаҳатчилик юз берди. Натижада эшакнинг калласи саксон кумуш тангага^[38], икки коса каптар ахлати^[39] беш кумуш тангага^[40] сотилди.

²⁶Бир куни Исроил шоҳи^[41] шаҳар девори устида кетаётган эди, бир аёл: “Шоҳ ҳазратлари! Ёрдам беринг”, деб фарёд қилди.

²⁷— Сенга Эгамиз ёрдам бермаса, мен қандай ёрдам бера оламан?! — деди шоҳ. — Мен буғдой ёки шароб бера олармидим?! ²⁸Дардинг нима?

— Мана бу аёл: “Ўғлингни бер, уни бугун ейлик, менинг ўғлимни эртага еймиз”, деб айтган эди. ²⁹Менинг ўғлимни пишириб едик. Эртасига мен унга: “Ўғлингни бер, уни ейлик”, деган эдим, у ўғлини яшириб қўйибди, — деди у.

³⁰Шоҳ аёлнинг сўзларини эшитгач, қайғудан либосларини йиртди. Халқ девор устида кетаётган шоҳнинг либоси ичидаги қанорни^[42] кўриб қолди. ³¹Сўнгра шоҳ деди:

— Агар шу бугун Элишайнинг боши олинмаса, Худо мени не кўйга солса солсин, ҳатто бундан баттарроғини қилсин.

³²Шоҳ хабарчи жўнатганда, Элишай ўз уйида оқсоқоллар билан бирга ўтирган эди. Шоҳ юборган хабарчи Элишайникига келмасдан олдин, Элишай оқсоқолларга айтди:

— Кўряпсизларми қотилни?! Менинг бошимни олмоқ учун қотил одамини жўнатди! Қараб туринглар, хабарчи келганда, эшикни ёпинглар, уни ичкарига киритманглар. Ана, унинг орқасидан хўжайинининг оёқ товушлари келяпти!

³³Элишай оқсоқоллар билан суҳбатлашиб ўтирганда, хабарчи унинг олдига келиб, шоҳнинг қуйидаги сўзларини етказди: “Шунча кулфат Эгамиздан келди! Нима учун мен энди Унга умид боғлашим керак?!”

7–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

¹Элишай айтди:

— Эгамизнинг сўзини эшитинглар: У шундай демоқда: “Эртага худди шу пайтда Самария дарвозаси олдида ярим тоғора^[43] яхши ун бир кумуш тангадан^[44], бир тоғора^[45] арпа ҳам бир кумуш тангадан сотилади.”

²Шоҳнинг энг яқин амалдори шу ерда эди. У Элишайга:

— Ҳатто Эгамиз осмоннинг қопқасини очиб, ёмғир ёғдирганда ҳам шундай бўлмас–ов, — деди. Шунда Элишай:

— Сен кўзинг билан кўрасан, лекин сенга насиб қилмайди, — деди.

Қамал тугайди

³Шу вақтда шаҳар дарвозаси ташқарисида тери касаллигига^[46] чалинган тўртта одам ўтириб: “Ўлимимизни кутиб, шу ерда ўтираверамизми?!” деб бир–бирига гапирди. ⁴“Агар шаҳарга кирадиган бўлсак, у ерда очарчилик бўляпти, биз ҳам ўша ерда ўлиб кетамиз. Шу ерда ўтираверсак ҳам ўламиз. Яхшиси, Орам лашкарининг қароргоҳига борайлик. Агар бизни тирик қолдиришса, яшаймиз, ўлдиришса, ўламиз.” ⁵Улар оқшом пайти Орам лашкарининг қароргоҳига бормоқчи бўлишиб, отланишди. Орам лашкарининг қароргоҳи чеккасига келиб қарасалар, у ерда бирорта ҳам одам йўқ экан.

⁶Раббий Орам лашкарига жанг араваларининг тақир–туқурини, отларнинг кишнашини, кўп лашкарнинг шовқин–суронини эшиттирган эди. Улар бир–бирларига: “Исроил шоҳи бизга қарши ҳужум қилгани Хет халқини ва Мисрнинг шоҳларини ёллаганга ўхшайди”, дедилар. ⁷Улар оқшом пайти жонларини қутқариш учун чодирларини, отларини, эшакларини, бутун қароргоҳни шундайича ташлаб қочиб қолган эдилар.

⁸Ўша касал одамлар қароргоҳга келиб, бир чодирга кирдилар. Чодирда еб–ичиб, у ердан кумуш, олтин, кийим–кечакларни олиб кетиб, яшириб қўйдилар. Кейин қайтиб келиб бошқа чодирга кирдилар, у ердан ҳам топганларини олиб бориб яширдилар.

⁹Сўнгра улар бир–бирларига айтдилар:

— Биз тўғри иш қилмаяпмиз. Бу кун — хушхабарлар юз берган кундир. Агар биз сусткашлик қилиб, тонг отишини кутсак, жазога тортилишимиз аниқ. Кетдик, шоҳ саройига бориб хабар берайлик.

¹⁰Касал одамлар бориб, шаҳар дарвозабонларини чақирдилар–да, уларга шундай дедилар:

— Биз Орам лашкарининг қароргоҳига борган эдик. У ерда на бирор тирик жон бор, на бирор инсон товуши эшитилади. Фақат боғловлиқ отлар, эшаклар турган экан. Чодирларни, қандай турган бўлса, шундайлигича ташлаб кетибдилар.

¹¹Дарвозабонлар жар солиб бу хушхабарни шоҳ саройига етказдилар. ¹²Шоҳ тунда ўрнидан туриб, лашкарбошиларига шундай деди:

— Орам лашкари қандай режа тузаётганларини сизларга айтиб қўяй. Биз қаҳатчиликни бошдан кечираётганимизни улар биладилар. Шаҳардан чиққанимиздан кейин, бизни тириклайин қўлга олиб, шаҳарга ёриб киришни режалаштирганлар. Шунинг учун далада пистирма қўйиш учун қароргоҳдан чиқиб кетганлар.

¹³Шоҳнинг аъёнларидан бири:

— Бир нечта одам шаҳарда қолган бешта отни олиб аҳволни билиб келсин, — деб айтди. — Бу ердагилардан ким борса ҳам, биз, тирик қолганлар ва шаҳарда ҳалок бўлганлар каби, ўлимга маҳкум.

¹⁴Улар иккита отлиқ одамни тайёрладилар. Шоҳ ўша одамларни Орам лашкари изидан жўнатар экан: “Бориб нима бўлганини билиб келинглар”, деди.

¹⁵Отлиқлар Орам лашкарининг изидан Иордан дарёсигача боришди. Йўл бўйи кийим–кечак, буюмлар сочилиб кетган эди. Бу нарсаларни Орам лашкари шошиб–пишиб қочаётганларида ташлаб кетган эдилар. Юборилган одамлар қайтиб келиб, шоҳга хабар бердилар.

¹⁶Халқ Орам лашкарининг қароргоҳига бориб, у ерни талон–тарож қилди. Эгамиз айтганидай, ярим тоғора яхши ун бир кумуш тангадан, бир тоғора арпа ҳам бир кумуш тангадан сотилди.

¹⁷Шоҳ ўша яқин амалдорини дарвозага тайинлаган эди. Халқ амалдорни дарвоза олдида босиб, янчиб ўтиб кетди, амалдор ўлди. Шоҳ пайғамбар ҳузурига борганда, пайғамбар бўладиган ҳодисаларни унга олдиндан айтган эди. ¹⁸Ҳаммаси пайғамбар айтганидай бўлди. У шоҳга: “Эртага худди шу пайтда Самария дарвозаси олдида ярим тоғора яхши ун бир кумуш тангадан, бир тоғора арпа бир кумуш тангадан сотилади”, деган эди. ¹⁹Амалдор эса пайғамбарга: “Ҳатто Эгамиз осмоннинг қопқасини очиб, ёмғир ёғдирганда ҳам, шундай бўлмас–ов”, деб жавоб берган эди. Элишай эса унга: “Сен кўзинг билан кўрасан, лекин сенга насиб қилмайди”, деганди. ²⁰Шундай қилиб, айтилган воқеа юз берди: халқ ўша амалдорни дарвоза олдида босиб, янчиб ўтиб кетди, амалдор ўлди.

8–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Шунамлик аёл қайтиб келади

¹Элишай ўзи тирилтирган боланинг^[47] онасига шундай деган эди:

— Тур ўрнингдан, ўзинг ва хонадонинг аҳли билан бирга жўна. Қаерда яшай олсанг, ўша ерда яшайвер, чунки Эгамиз юртга етти йил қаҳатчилик юборишга қарор қилди.

²Аёл пайғамбарнинг айтганларига қулоқ солди. Унинг ўзи ва хонадони аҳли Филистлар ерига бориб, у ерда етти йил истиқомат қилди. ³Орадан етти йил ўтгач, ўша аёл Филистлар еридан қайтиб келди. Сўнг уйимни ва даламни қайтариб олай, деб шоҳ ҳузурига келди.

⁴Шу пайтда шоҳ Элишайнинг хизматкори Гахази билан гаплашаётган эди:

— Элишай қилган ҳамма ажойиботлар ҳақида менга айтиб бер–чи, — деди шоҳ. ⁵Пайғамбар ўликни қандай тирилтирганини Гахази шоҳга гапираётган эди, ҳалиги аёл шоҳдан ўз уйи ва даласини қайтариб олиш учун сўраб келиб қолди.

— Шоҳ ҳазратлари! — деди Гахази. — Бу ўша аёлдир. Ана, Элишай тирилтирган ўғли ҳам ёнида турибди.

⁶Шоҳ аёлдан бўлиб ўтган воқеаларни сўради. Аёл шоҳга ҳаммасини айтиб берди. Шундан сўнг шоҳ сарой амалдорларидан бирини чақириб, аёл билан бирга жўнатар экан, амалдорга амр берди:

— Бу аёлнинг ҳамма нарсаси, бу юртдан чиқиб кетган кундан бошлаб бугунгача олинган жамики даромади билан бирга даласи қайтарилсин.

Элишай ва Орам шоҳи Банҳадад

⁷Элишай Дамашққа келди. Орам шоҳи Банҳадад хаста эди. “Пайғамбар шу ерга келибди”, деб шоҳга хабар етказишди. ⁸Шоҳ шунда Хазайил деган одамга^[48] деди:

— Бирорта ҳадя олгин–да, пайғамбарга пешвоз чиқ. У орқали Эгамиздан сўраб кўр–чи, мен шу касалликдан халос бўлармиканман.

⁹Хазайил Дамашқдаги энг яхши ҳадялардан қирқта туяга юклаб, Элишайни кутиб олгани кетди. Элишайнинг олдига келгач, унга шундай деди:

— Орам шоҳи Банҳадад — қулингиз мени сизнинг ҳузурингизга юборди. “Шу касалликдан халос бўлармиканман ёки йўқмикан, билиб кел”, деди.

¹⁰— Шоҳнинг ҳузурига бориб, албатта соғайиб кетаркансиз, деб айт, — деди Элишай Хазайилга, — лекин Эгамиз менга аён қилди: шоҳ ўлади.

¹¹Хазайил уятдан қизаргунча, Элишай унинг юзига тик қараб тураверди. Кейин пайғамбар йиғлай бошлади.

¹²— Ҳазратим нечун йиғлаяптилар? — сўради Хазайил.

— Исроил халқига қиладиган ёвузликларингни билганим учун йиғлаяпман, — деди Элишай. — Сен Исроил халқининг қалъаларига ўт қўясан, йигитларини қиличдан ўтказасан, гўдакларини ерга уриб ўлдирасан, ҳомиладор аёлларнинг қорнини ёриб ташлайсан.

¹³— Кўппакдан фарқ қилмайдиган мен, қулингиз, ким бўлибманки, шунақа ишларни қила олар эканман?! — деди Хазайил.

— Эгамиз менга аён қилди: сен Орам шоҳи бўласан^[49], — дея жавоб берди Элишай.

¹⁴Хазайил Элишайнинг ҳузуридан чиқиб, ҳукмдори Банҳададнинг ёнига қайтиб келди.

— Элишай сенга нима деди? — сўради шоҳ Хазайилдан.

— У менга айтдики, сиз албатта соғайиб кетаркансиз, — деб жавоб берди Хазайил. ¹⁵Эртаси куни Хазайил кўрпани олиб, сувга ботирди–да, ҳўл кўрпани шоҳнинг юзига ёпиб уни бўғди. Шундай қилиб, Хазайил шоҳни ўлдириб, унинг ўрнига ўзи шоҳ бўлди.

Яҳудо шоҳи Ёҳурам

¹⁶Ёҳушафат ҳали Яҳудо шоҳи бўлиб турганда, унинг ўғли Ёҳурам ҳам тахтга ўтирди^[50]. Бу воқеа Исроил шоҳи Ёрам ҳукмронлигининг бешинчи йилида юз берди. ¹⁷Ёҳурам Яҳудо шоҳи бўлганда, ўттиз икки ёшда эди. У Қуддусда саккиз йил ҳукмронлик қилди.

¹⁸Хотини Ахабнинг қизи бўлгани учун, Ёҳурам ҳам, Ахаб хонадони сингари, Исроил шоҳлари йўлидан юриб, Эгамиз олдида қабиҳликлар қилди. ¹⁹Эгамиз Ўз қули Довуд ҳақи–ҳурмати учун Яҳудони ҳалокатга учратишни истамади, чунки Эгамиз Довудга: “Сенинг наслингга то абад сўнмайдиган чироқ бераман”, деб ваъда қилган эди.

²⁰Ёҳурам даврида Эдом Яҳудо шоҳлигига қарши исён қилди. Эдом халқи ўзларининг мустақил шоҳлигини қурдилар. ²¹Шундан сўнг Ёҳурам^[51] ҳамма жанг араваларини бошлаб Зоирга борди. Эдом лашкари Ёҳурамни ва унинг жанг аравалари сардорларини ўраб олган эди, лекин Ёҳурам тунда ҳужум қилиб, қамални ёриб чиқди. Яҳудо лашкари уйларига қочиб кетди. ²²Шундай қилиб, Эдом халқи ҳозиргача^[52] Яҳудо ҳукмронлигидан озоддир. Ўша пайтда Либна шаҳри^[53] ҳам исён кўтарган эди.

²³Ёҳурамнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²⁴Ёҳурам оламдан ўтди. У Довуд қалъасида ота–боболари ёнига дафн қилинди. Ёҳурамнинг ўрнига ўғли Охазиё шоҳ бўлди.

Яҳудо шоҳи Охазиё

²⁵Исроил шоҳи Ёрам ўн иккинчи йил шоҳлик қилаётганда, Охазиё Яҳудо шоҳи бўлди. У Ёҳурамнинг ўғли эди. ²⁶Охазиё тахтга ўтирганда, йигирма икки ёшда эди. У Қуддусда бир йил шоҳлик қилди. Онасининг исми Оталиё бўлиб, Исроил шоҳи Омрининг невараси эди. ²⁷Охазиё ҳам Ахаб хонадонининг йўлидан кетди. Ахаб наслига ўхшаб, Эгамиз олдида қабиҳликлар қилди. Чунки у Ахаб хонадонига қариндош эди.

²⁸Охазиё билан Ёрам бирга Гиладдаги^[54] Рамўтга бориб, Орам шоҳи Хазайилга қарши уруш очди. Ёрам шу урушда ярадор бўлди. ²⁹Шоҳ Ёрам ярасини даволатиш учун Йизрил шаҳрига^[55] қайтиб келган эди. Яҳудо шоҳи Охазиё эса яраланган Ёрамни кўргани Йизрилга борди.

9–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Ёҳу Исроил устидан шоҳ қилиб тайинланади

¹Пайғамбар Элишай пайғамбарлар гуруҳидан биттасини чақириб, унга деди:

— Қани, бўл, қўлингга анави мой солинган идишни ол, Гиладдаги Рамўтга бор. ²У ерга борганингдан кейин, Ёҳуни қидириб топ. Нимши деганнинг набираси Ёҳу Яҳошафат деган одамнинг ўғлидир. Уни ўртоқлари орасидан чақириб чиқиб, бошқа хонага олиб кир. ³Сўнгра мой солинган идишни ол. Ёҳунинг бошига мойни суртгин–да, шундай дегин: “Эгамиз шундай айтмоқда: сенга мой суртиб, Исроил устидан шоҳ қилиб танладим.” Кейин эшикни очгин–у, кутмасдан қоч.

⁴Ёш пайғамбар Гиладдаги Рамўтга кетди. ⁵Ўша жойга етиб келганда, лашкарбошилар суҳбатлашиб ўтирган эди.

— Сенда гапим бор, лашкарбоши, — деди у.

— Қайси биримизда гапинг бор? — деб сўради Ёҳу.

— Сенда, лашкарбоши, — деди у Ёҳуга. ⁶Ёҳу ўрнидан туриб, бошқа хонага кирди. Ёш пайғамбар унинг бошига мойни суртгач, деди:

— Исроил халқининг Худоси — Эгамиз шундай айтмоқда: “Сенга мой суртиб, Ўзимнинг халқим Исроил устидан шоҳ қилиб танладим. ⁷Сен ҳукмдоринг Ахабнинг хонадонини қириб ташлайсан, токи пайғамбар қулларим ва бошқа ҳамма қулларимнинг тўкилган қонлари учун Мен Изабелдан ўч олай. ⁸Ахабнинг бутун хонадони йўқ бўлади. Исроилда Ахабнинг уруғидан ҳар бир эркак зотини, хоҳ қул бўлсин, хоҳ озод бўлсин, қириб ташлайман. ⁹Ахаб хонадонини Набат ўғли Ерибомнинг хонадони ва Охиё ўғли Башонинг хонадони кўйига соламан. ¹⁰Изабел эса Йизрил ерларида итларга ем бўлади, уни дафн қиладиган ҳеч кимса бўлмайди.”

У шундай деб эшикни очди–ю, қочди.

¹¹Ёҳу лашкарбоши дўстлари олдига қайтди.

— Тинчликми? Анави телба сенинг олдингга нима учун келибди? — деб сўрашди дўстлари ундан.

— Э, бунақа одамларни биласизлар–ку, валдирайверадилар–да улар, — деди Ёҳу дўстларига.

¹²— Эй, ёлғончи! Қани, бизга ҳам айт–чи, — дейишди улар.

Ёҳу дўстларига: “Эгамиз менга мой суртиб Исроил устидан шоҳ қилиб танлабди”, деб пайғамбарларнинг гапларини айтиб берди.

¹³Ҳаммалари шошилиб қолишди. Ҳар ким либосларини ечиб, Ёҳу турган зинапояга тўшадилар ва бурғу чалиб: “Ёҳу шоҳ бўлди!” деб жар солдилар.

Ёҳу Ёрамни ўлдиради

¹⁴Ёҳу Ёрамга қарши фитна уюштирди.

Бу пайтда бутун Исроил лашкари шоҳ Ёрам бошчилигида Гиладдаги Рамўт шаҳрини Орам шоҳи Хазайилдан ҳимоя қилаётган эди. ¹⁵Ёрам^[56] Хазайил билан жанг қилганда, Орам лашкари уни яралаган, Ёрам эса яраларини даволатиш учун Йизрилга қайтган эди^[57].

Ёҳу дўстларига:

— Агар сизлар мен томонда бўлсаларингиз, шаҳардан бирор кимса чиқиб кетишига ва Йизрилга хабар олиб боришига йўл қўйманглар, — деди. ¹⁶Ёҳу отига миниб, Йизрил шаҳрига йўл олди, чунки Ёрам касал бўлиб, у ерда ётган эди.

Яҳудо шоҳи Охазиё ҳам Ёрамни кўргани келган эди.

¹⁷Йизрил минораси устида қоровул турарди.

Ёҳунинг одамлари яқинлашиб келарди. Қоровул уларни кўриб қолиб: “Бир талай одамни кўряпман”, деди. Ёрам қоровулга айтди:

— Бирорта отлиқни юбор, одамларни кутиб олиб: “Тинчлик билан келяпсизларми?” деб сўрасин.

¹⁸Сувори Ёҳуга пешвоз чиқиб деди:

— Шоҳ: “Тинчлик билан келяпсизларми?” деб сўраяпти.

— Тинчликдан сенга нима?! Орқамдан юр, — деди Ёҳу. Қоровул эса: “Отлиқ уларнинг олдига етиб борди–ю, лекин қайтиб келмаяпти”, деб хабар берди.

¹⁹Энди бошқа бир отлиқни юборишди, буниси ҳам уларнинг олдига келиб:

— Шоҳимиз: “Тинчлик билан келяпсизларми?” деб сўраяпти, — деди.

— Тинчликдан сенга нима?! Орқамдан юр, — деди Ёҳу.

²⁰Қоровул: “Отлиқ уларнинг олдига етиб борди–ю, қайтиб келмади, ўпкаси оғзига тиқилгандай ҳовлиқиб от чоптириб келишидан Ёҳуга ўхшайди”, деб хабар етказди.

²¹— Аравани қўш! — деб буюрди Ёрам. Шоҳнинг жанг аравасини қўшдилар. Исроил шоҳи Ёрам ва Яҳудо шоҳи Охазиё ўз араваларига миниб, Ёҳуни кутиб олгани чиқдилар. Улар Ёҳуни Йизриллик Навўтнинг даласида^[58] кутиб олдилар. ²²Ёрам Ёҳуни кўргач, унга:

— Тинчлик билан келдингми, Ёҳу? — деб сўради.

— Онанг Изабел бошлаган зиною сеҳр–жоду бизда ҳанузгача давом этиб келар экан, қанақасига тинчлик бўлсин?! — деди Ёҳу.

²³Ёрам Охазиёга: “Қочдик, Охазиё! Хоинлик бу!” деди–ю, от тизгинини буриб, қочиб қолди. ²⁴Ёҳу камонни кучи борича тортиб, Ёрамнинг иккала кураги ўртасини мўлжаллаб отди. Ўқ Ёрамнинг қоқ юрагини тешиб ўтди. Ёрам араваси ичига йиқилди.

²⁵Ёҳу хизматкори Бидкарга деди:

— Унинг жасадини Йизриллик Навўтнинг даласига олиб бориб ташла, шуни ёдингдан чиқармагинки, биз, икковимиз, Ёрамнинг отаси Ахабнинг ортидан жанг аравасида борганимизда, Ахабга қарши Эгамиз шуни аён қилган эди: ²⁶“Кеча Навўт билан унинг ўғиллари қонини кўрдим. Сендан ўша далада қасос оламан.” Энди Эгамизнинг айтганига кўра, Ёрамнинг жасадини олиб, Навўтнинг даласига олиб бориб ташла.

Яҳудо шоҳи Охазиё ўлдирилади

²⁷Яҳудо шоҳи Охазиё бу ҳодисани кўриб, Байт–Хагон шаҳрига қараб қочди^[59]. Ёҳу унинг ортидан қувиб кетаётганда:

— Уни ҳам ўлдиринглар! — деб бақирди. Йиблаём шаҳри ёнидаги Гур тепалигида аравасида турган Охазиёни отдилар. Охазиё Махидў шаҳрига қочиб бориб, ўша ерда жон берди. ²⁸Аъёнлари унинг жасадини аравада Қуддусга олиб келдилар ва Довуд қалъасида ота–боболари хилхонасига дафн қилдилар.

²⁹Ахаб ўғли Ёрам шоҳлигининг ўн биринчи йилида Охазиё Яҳудо шоҳи бўлган эди.

Изабел ўлдирилади

³⁰Ёҳу Йизрилга борди. Изабел эса бу хабарни эшитиб кўзларига сурма суртиб, сочларини тараб, деразадан қараб турган эди. ³¹Ёҳу шаҳар дарвозасидан киргач, Изабел:

— Ҳа, сенмисан, ҳукмдорини ўлдирган Зимридан^[60] қолишадиган жойинг йўқ! Тинчлик билан келдингми? — деди.

³²Ёҳу кўзларини деразага қадаб:

— Ким мен томонда? Ким? — деб бақирди. Тепада ҳарам оғаларидан икки–учтаси пайдо бўлди. ³³— Уни пастга улоқтиринглар! — деб буюрди Ёҳу. Улар Изабелни ушлаб пастга улоқтирдилар. Унинг қони деворга, отларга сачради, Ёҳунинг оти жасадни эзғилаб ташлади.

³⁴Шундан кейин Ёҳу келиб, еб–ичди. Сўнгра:

— Анави лаънатини топиб, кўминглар, — деди, — нима бўлганда ҳам, шоҳ қизи–да^[61].

³⁵Лекин Изабелнинг жасадини дафн қилишга борган одамлар, унинг бош–суяги, оёғи ва қўл панжасидан бошқа бирор аъзосини топа олмадилар. ³⁶Ҳаммалари қайтиб келиб, Ёҳуни аҳволдан хабардор қилдилар. Ёҳу уларга шундай деди:

— Эгамизнинг Ўз қули Илёс орқали айтган бу сўзлари бажо бўлди^[62]:

“Изабелнинг жасади Йизрил ерларида кўппакларга ем бўлар,

³⁷Унинг жасади Йизрил далаларидаги гўнгга ўхшаб қолар,

Шунинг учун ҳеч ким, бу Изабелдир, деб айтмас.”

10–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Ахаб хонадони ўлдирилади

¹Ахабнинг Самарияда етмишта ўғли бор эди. Ёҳу Самария ҳудудидаги Йизрил бекларига, оқсоқолларига ва Ахаб ўғилларининг мураббийларига шу мазмунда мактуб ёзиб юборди:

²“Шоҳингизнинг ўғиллари сизлар билан бирга турибдилар, жанг араваларингиз, отларингиз ва қурол–яроғларингиз ҳам бор, ўзларингиз мустаҳкам шаҳарда яшайсизлар. Ушбу мактуб сизларга етиб бориши биланоқ, ³ҳукмдорингиз ўғилларидан энг муносибини танлаб олиб, отасининг ўрнига тахтга ўтқазинглар ва ҳукмдорингизнинг хонадонини ҳимоя қилиш учун мен билан жанг қилишга тайёрланинглар.”

⁴Аммо Самариядагилар жуда қўрқиб кетдилар:

— Ёҳуга иккита шоҳ бардош беролмади–ю, биз қандай қилиб бардош берардик?! — дейишди улар. ⁵Шундан кейин бош вазир, шаҳар ҳокими, оқсоқоллар, Ахаб ўғилларининг мураббийлари Ёҳуга шундай хабар беришди: “Биз ҳеч кимни шоҳ қилмаймиз. Биз сизнинг қулларингизмиз, нима буюрсангиз, шуни ижро қилурмиз, сизга нима маъқул бўлса, шуни қилинг.”

⁶Ёҳу эса уларга иккинчи марта шу мазмунда мактуб ёзди: “Агар сизлар мен тарафда бўлиб, менга итоат этишга тайёр бўлсангизлар, ҳукмдорингиз ўғилларининг бошларини олиб, эртага шу пайтда Йизрилга менинг ҳузуримга келтиринглар.” Шоҳнинг етмишта ўғли бўлиб, уларни шаҳарнинг энг аслзодалари тарбия қилаётган эдилар. ⁷Мактуб аслзодаларнинг қўлига теккач, улар шоҳ ўғилларини ушлаб, ҳаммаларини — етмиш кишини бўғизладилар, уларнинг бошларини саватга солиб, Йизрилга — Ёҳунинг ҳузурига жўнатдилар.

⁸Хабарчи Ёҳуга: “Улар шоҳ ўғилларининг бошларини олиб келдилар”, деди. Ёҳу: “Каллаларни дарвоза олдига икки тўп қилиб тахланглар, эрталабгача ўша ерда қолсин”, деди.

⁹Эртасига эрталаб Ёҳу халқнинг олдига чиқиб гапирди:

— Ўз ҳукмдоримга қарши мен исён кўтариб, уни ўлдирдим. Сизлар айбдор эмассизлар. Лекин мана бу одамларни ким ўлдирди? ¹⁰Шуни билиб қўйингларки, Эгамизнинг Ахаб хонадони тўғрисида айтган биронта сўзи ижросиз қолмайди. Эгамиз Ўз қули Илёс орқали айтган сўзини бажо қилди^[63].

¹¹Сўнгра Ёҳу Йизрилда Ахаб хонадонининг қолган–қутганини, унинг ҳамма аъёнларини, яқинларини, руҳонийларини ўлдирди. Шундай қилиб, Ахабнинг биронта ҳам одами тирик қолмади.

Шоҳ Охазиёнинг қариндошлари ўлдирилади

¹²Шундан кейин Ёҳу Йизрилдан Самария томон йўлга чиқди. У йўлда чўпонларга қарашли Байт–Акад деган жойда ¹³Яҳудо шоҳи Охазиёнинг қариндошлари билан учрашиб қолди ва улардан: “Сизлар кимсизлар?” деб сўради.

— Биз Охазиёнинг қариндошларимиз, — дейишди улар. — Шоҳнинг оиласидан ва малика Изабелнинг ўғилларидан хабар олгани кетяпмиз.

¹⁴— Буларни тириклайин ушланглар! — деб буюрди Ёҳу одамларига. Уларни тириклайин ушлаб ҳаммаларини — қирқ иккита одамни Байт–Акад сардобаси ёнида бўғизладилар. Улардан бирортасини ҳам тирик қолдирмадилар.

Ахабнинг бошқа қариндошлари ўлдирилади

¹⁵Ёҳу у ердан жўнаб кетди. Йўлда ўзига томон тўғри келаётган Ёҳунадов деган одам билан учрашиб қолди. У Рахав деган одамнинг ўғли эди. Ёҳу у билан саломлашиб:

— Сенга менинг ниятим холис, сенинг ниятинг ҳам холисми? — деб сўради.

— Шундай, — деб жавоб берди Ёҳунадов.

— Ундай бўлса, қўлингни бер, — деди Ёҳу. Ёҳунадов қўлини узатди. Ёҳу уни ёнига — аравасига олди.

¹⁶— Мен билан юр, мен Эгамиз учун қанчалик жон куйдиришимни кўриб қўй, — деди Ёҳу унга. Сўнгра уни аравасида Самарияга олиб кетди. ¹⁷Ёҳу Самарияга етиб келгач, Эгамиз Илёс орқали айтганидай, Ахабнинг у ердаги қолган–қутган қариндошларини битта қўймай ўлдирди.

Баалга сиғинганлар ўлдирилади

¹⁸Ёҳу жамики халқни тўплаб, уларга айтди:

— Ахаб Баалга унчалик сиғинмас эди, мен эса Баалга чин дилдан сиғинаман. ¹⁹Энди менинг олдимга Баалнинг ҳамма пайғамбарларини чақириб келинглар, ҳеч ким келмай қолмасин, чунки мен Баалга жуда катта қурбонлик қиламан, келмаганлар ўлдирилади.

Аслида Ёҳу Баалга сиғинганларни ўлдириш мақсадида бир ҳийла ўйлаётган эди.

²⁰— Баалга бағишланган байрам йиғини бўлишини тайинланглар, — деди Ёҳу.

Бу тўғрида эълон қилдилар. ²¹Ёҳу бутун Исроил бўйлаб хабар жўнатган эди, Баалга сажда қилувчиларнинг ҳаммаси келди, биронтаси ҳам келмай қолмади. Ҳамма Баалнинг уйига^[64] кирди. Баалнинг уйи лиқ тўлди. ²²Ёҳу муқаддас либосларни сақловчи хизматкорга:

— Баалга сиғинадиганларнинг ҳаммасига либослар келтир, — деб амр берди.

Хизматкор ҳар бирига либос келтирди. ²³Шу пайт Ёҳу Ёҳунадов билан бирга Баалнинг уйига кирди–да, сажда қилувчиларга:

— Атрофингизга яхшилаб қаранг, — деди. — Орангизда Эгамизга хизмат қиладиганлардан ҳеч ким бўлмасин, бу ерда фақат Баалга сажда қилувчилар бўлсин.

²⁴Шундан кейин Ёҳу билан Ёҳунадов куйдириладиган ва бошқа қурбонликлар қилгани ичкарига кирдилар. Ёҳу Баалнинг уйи атрофига саксон кишини қўйиб, уларга шундай амр берган эди: “Қўлингизга мана бу одамларни топширяпман. Булардан бирортаси қочиб жонини қутқариб кетишига кимки йўл қўйса, боши билан жавоб беради.”

²⁵Қурбонлик куйдириб бўлиниши биланоқ, Ёҳу қўриқчиларга ва лашкарбошиларга: “Ичкарига кириб, ҳаммани ўлдиринглар, бирортаси ҳам қочиб кетмасин!” — деб буйруқ берди. Қўриқчилар ва лашкарбошилар ҳаммасини қилич дамидан ўтказиб, жасадларини ташқарига отдилар. Сўнгра Баалнинг уйидаги ичкари хонага кириб, ²⁶у ердаги бутсимон устунларни ташқарига олиб чиқиб ёқиб юбордилар. ²⁷Баалга аталган тошни синдирдилар, уйини вайрон қилдилар. Халқ бу жойни ҳожатхонага айлантирди. Ўша жой бугунгача^[65] ҳожатхона бўлиб қолди.

²⁸Шундай қилиб, Ёҳу Исроил ерида Баалга сажда қилишга барҳам берди. ²⁹Бироқ Ёҳу Исроил халқини гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳларга эргашди, яъни Байтил ва Дандаги олтин бузоқларга сажда қилишдан^[66] Ёҳу қайтмади.

³⁰Эгамиз Ёҳуга:

— Менинг олдимда тўғри иш қилиб муваффақият қозондинг, — деди. — Ахаб хонадонига қарши Мен нима истаган бўлсам, ҳаммасини қилдинг. Бунинг учун сенинг наслинг тўртинчи авлодигача Исроил тахтида ўтиради.

³¹Аммо Ёҳу Исроил халқининг Худоси — Эгамизнинг қонунларига бутун қалби билан итоат қилмади, Исроил халқини гуноҳга ботирган Ерибом қилган гуноҳларга эргашди.

Ёҳунинг ўлими

^32-33Ўша пайтда Эгамиз Исроил ерларини парчалаб, кичрайтира бошлади.

Орам шоҳи Хазайил Иордан дарёсининг шарқида Гад, Рубен, Манаше қабилалари яшайдиган бутун Гилад ерларини, Арнон сойлигидаги Арор шаҳридан Гилад ва Башан ўлкаларига қадар бўлган жамики Исроил ерларини босиб олди.

³⁴Ёҳунинг бошқа ишлари, бутун фаолияти ва қаҳрамонликлари ҳақида “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ³⁵Ёҳу оламдан ўтди. У Самарияда ота–боболари ёнига дафн этилди. Ёҳунинг ўрнига ўғли Ёҳухоз шоҳ бўлди. ³⁶Ёҳу Самарияда йигирма саккиз йил Исроилга ҳукмдорлик қилди.

11–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо маликаси Оталиё

¹Оталиё^[67] ўз ўғли шоҳ Охазиёнинг ўлдирилганини эшитгач, Яҳудода Охазиёнинг жамики уруғини қириб ташлашга киришди. ²Шоҳнинг ҳамма ўғилларини ўлдириш режалаштирилган эди. Шоҳ Ёҳурамнинг^[68] Ёҳушева^[69] деган қизи бор эди. Ёҳушева Охазиёга ўгай сингил эди. Ёҳушева Охазиёнинг ўғли Йўшни шоҳнинг ўғиллари орасидан билдирмасдан олиб қочди. Уни, энагаси билан бирга, Эгамизнинг уйидаги ётоқхонага яширди. Бола Оталиёдан яшириниб, тирик қолди. ³Оталиё юртни бошқарган пайтда, бола олти йил давомида Эгамизнинг уйида энагаси билан бирга яшириниб юрди.

⁴Еттинчи йили руҳоний Ёҳайидо Харёллик қўриқчиларнинг^[70] лашкарбошиларига ва сарой қўриқчиларининг лашкарбошиларига хабар бериб, уларни чақиртирди. Ҳаммаларини Эгамизнинг уйига йиғиб, улар билан аҳд тузди. Ҳаммаларига Эгамизнинг уйида онт ичиргандан кейин, шоҳнинг ўғли Йўшни уларга кўрсатди. ⁵Ёҳайидо уларга шундай буюрди: “Энди сизлар бундай қиласизлар: Шаббат куни хизматдагиларнинг учдан бири шоҳ саройини қўриқлашади. ⁶Учдан бири Сур дарвозасини, учдан бири эса сарой дарвозасини қўриқлашади ва сарой қўриқчилари ўрнига туришади. ⁷Шаббат куни хизматлари битган бошқа икки қисм сипоҳларингиз Эгамизнинг уйи атрофида туриб шоҳни қўриқласин. ⁸Ҳамма қўлида қуроли билан шоҳни ҳар томондан ўраб олсин, ким сафга яқинлашса, ўлдирилсин. Шоҳ кирганда ҳам, чиққанда ҳам, унга ҳамроҳ бўлинглар.”

⁹Юзбошилар руҳоний Ёҳайидонинг амрларини сўзсиз бажардилар. Ҳар бир юзбоши Шаббат куни хизматини бошлаган ва хизматини тугатган қўриқчиларини олиб, Ёҳайидонинг ёнига борди. ¹⁰Руҳоний Эгамизнинг уйида турган шоҳ Довуднинг найзаларию қалқонларини юзбошиларга тарқатди. ¹¹Шоҳни қўриқлаш учун уйнинг жануб томонидан шимол томонигача, қурбонгоҳнинг ва уйнинг атрофига соқчилар жангга шай қилиб қўйилди.

¹²Ёҳайидо шоҳнинг ўғли Йўшни ташқарига олиб чиқиб, бошига тож кийгизди. Унга шоҳлик қонунларини берди. Йўш шоҳ деб эълон қилинди. Унинг бошига мой суртишди, сўнгра: “Шоҳимизнинг умрлари узоқ бўлсин!” дея олқишлаб, қарсак чалдилар.

¹³Оталиё қўриқчилар билан халқнинг шовқин–суронини эшитгач, Эгамизнинг уйига йиғилганлар ёнига борди. ¹⁴Қарасаки, одатга кўра, Эгамизнинг уйи эшиги ёнидаги устун олдида шоҳ турибди, шоҳнинг атрофини лашкарбошилар, карнайчилар ўраб олган. Юртнинг бутун халқи шод–хуррам, карнай чаляпти. Шунда Оталиё ғазабдан либосларини йиртиб: “Хоинлик! Хоинлик!” деб бақирди.

¹⁵Руҳоний Ёҳайидо юзбошиларга: “У хотинни бу ердан олиб чиқиб кетинглар, кимки унга эргашса, қиличдан ўтказинглар”, дея буйруқ берди. Руҳоний ўша аёлнинг Эгамиз уйида ўлдирилишини истамади. ¹⁶Оталиё ушланди ва саройнинг От дарвозасига келтирилиб, ўша ерда ўлдирилди.

Ёҳайидо қилган ислоҳотлар

¹⁷Руҳоний Ёҳайидо, Яҳудо халқи Эгамизнинг халқи бўлсин, дея шоҳ, халқ ва Эгамиз орасида аҳд тузди. Ундан кейин халқ билан шоҳ орасида ҳам аҳд тузди. ¹⁸Сўнг бутун халқ Баалнинг уйига бориб, уни бузиб ташлади, у ердаги қурбонгоҳларни ва Баалнинг тасвирларини синдирди, Баалнинг руҳонийси Маттонни эса қурбонгоҳларнинг рўпарасида ўлдирди. ¹⁹Сўнгра юзбошиларни, Харёллик қўриқчиларни, сарой қўриқчиларини ва жамики халқни ёнига олиб, шоҳни Эгамизнинг уйидан олиб чиқди. Улар қўриқчилар дарвозасидан ўтиб, шоҳни саройга олиб келдилар ва тахтга ўтқаздилар. ²⁰Оталиё шоҳ саройида ўлдирилгани учун, юрт халқи севинди. Қуддус осойишта бўлиб қолди. ²¹Йўш^[71] тахтга ўтирган пайтда етти ёшда эди.

12–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо шоҳи Йўш

¹Исроил шоҳи Ёҳу еттинчи йил шоҳлик қилаётганда, Йўш^[72]Яҳудо шоҳи бўлган эди. У Қуддусда қирқ йил ҳукмронлик қилди. Онаси Бэршэва шаҳридан бўлиб, исми Зибиёх эди.

²Йўш умри бўйи Эгамиз олдида тўғри ишлар қилди, чунки руҳоний Ёҳайидо унга йўл кўрсатарди. ³Лекин саждагоҳлар^[73] ҳамон йўқ қилинмаган, халқ ҳали ҳам ўша жойларда қурбонлик қилиб, тутатқи тутатарди.

⁴Йўш руҳонийларга фармон берди:

— ЭгамизнингМаъбадига эҳсон сифатида олиб келинган кумушни, доимий солиқни, онт туфайли берилган тўловни ёки ихтиёрий берилган ҳадяларни тўпланглар. ⁵Бу кумушларни руҳонийлар олиб келувчилардан қабул қилиб олиб, Эгамиз уйининг бузилган жойларини тузатишга сарфлашсин.

⁶Йўш шоҳлигининг йигирма учинчи йилида ҳам руҳонийлар Эгамиз уйининг бузилган жойларини ҳали тузатмаган эдилар. ⁷Шундан кейин шоҳ Йўш руҳоний Ёҳайидо билан бошқа руҳонийларни чақириб:

— Нимага Эгамизнинг уйини тузатмаяпсизлар? — деди уларга, — энди одамлардан кумуш олманглар. Олган кумушларингизни Эгамизнинг уйини тузатишга беринглар.

⁸Руҳонийлар халқдан ўзлари пул йиғмасликка ва Эгамизнинг уйи таъмирланишини назорат қилмасликка рози бўлишди. ⁹Руҳоний Ёҳайидо бир қути олиб, қопқоғи устидан тешик очди. Уни қурбонгоҳнинг ёнига — одамлар Эгамизнинг уйига кирадиган жойнинг ўнг томонига жойлаштирди. Остонада қоровул бўлиб турган руҳонийлар Эгамизнинг уйига келтирилган ҳамма кумушни қутига ташлайверишди. ¹⁰Қутида кўп пул йиғилганидан кейин, шоҳнинг мирзаси билан олий руҳоний келиб, Эгамизнинг уйига келтирилган кумушларни қопларга солиб тортишди. ¹¹Тортилган кумушлар Эгамизнинг уйидаги ишларнинг бошида турган одамларга берилди. Улар эса бу кумушларни Эгамизнинг уйида ишлаётган дурадгор ва бинокорларга, ¹²тош терувчиларга, сангтарошларга тўлашар, уйни тузатмоқ учун ёғоч ва тош сотиб олишга ишлатишар, уйни тузатишга керак бўлган бошқа ашёларга сарф қилишарди.

¹³Эгамизнинг уйида йиғилган кумуш бу жой учун кумуш тоғоралар, қайчилар, тоғорачалар ва карнайлар, ҳар хил олтин ёки кумуш буюмлар ясашга сарф қилинмади. ¹⁴Бу кумушнинг ҳаммаси ишловчиларга тўлашга ва уйни тузатишга сарф қилинди. ¹⁵Эгамизнинг уйида ишловчиларга пул тақсимлайдиган одамлардан ҳисоб–китоб талаб қилинмади, чунки улар ҳалол ишлашди.

¹⁶Айб ва гуноҳ назр қилиб берилган пуллар эса Эгамизнинг уйига келтирилмади. Бу пуллар руҳонийларники эди.

¹⁷Ўша пайтда Орам шоҳи Хазайил Гат шаҳрига^[74] ҳужум қилиб, шаҳарни қўлга киритди. Кейин Қуддусга ҳужум қилмоққа қарор қилди. ¹⁸Яҳудо шоҳи Йўш эса ота–боболари — Яҳудо шоҳлари Ёҳушафатнинг, Ёҳурамнинг, Охазиёнинг ва ўзининг Эгамизга атаган ҳамма муқаддасназрларини, Эгамизнинг уйидан ва сарой хазиналаридан олинган жамики олтинларни Орам шоҳи Хазайилга юборди. Шундан кейин Хазайил Қуддусга ҳужум қилиш қароридан қайтди.

¹⁹Йўшнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²⁰Шоҳ Йўшнинг аъёнлари исён кўтариб, уни Силлога борадиган йўлда — Миллодаги^[75] уйда ўлдирдилар. ²¹Уни ўлдирганлар Йўшнинг аъёнларидан Шимат деган одамнинг ўғли Йўзабад билан Шўмер деганнинг ўғли Ёҳузабад эдилар. Йўш Довуд қалъасида ота–боболари ёнига дафн қилинди. Унинг ўрнига ўғли Эмозиё шоҳ бўлди.

13–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Исроил шоҳи Ёҳухоз

¹Яҳудо шоҳи Йўш шоҳлигининг йигирма учинчи йилида Ёҳухоз СамариядаИсроил тахтига ўтирди ва ўн етти йил ҳукмронлик қилди. Ёҳухоз Ёҳунинг ўғли эди. ²Ёҳухоз Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди ва Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибомнинг қилган гуноҳларига эргашди. У қабиҳ йўлидан асло қайтмади.

³Шунинг учун Эгамиз Исроилдан ғазабланди ва Исроил халқини узоқ вақт Орам шоҳи Хазайил билан Хазайилнинг ўғли Банҳададнинг қўлига бериб қўйди. ⁴Шу сабабдан Ёҳухоз Эгамизга илтижо қилган эди, Эгамиз унинг илтижоларини эшитди. Исроил халқи чеккан азоб–уқубатларни, Орам шоҳи уларни сиқувга олганини Эгамиз кўриб турарди. ⁵Эгамиз Исроилга бир қутқарувчи^[76] юборгандан кейин, улар Орам халқининг зулмидан халос бўлди ва олдингидай тинчгина яшайверди. ⁶Аммо халқ Ерибом хонадони Исроилга олиб кирган гуноҳларга эргашаверди, бу гуноҳлардан қайтмади. Ашерага аталган устун ҳали ҳам Самарияда турган эди. ⁷Орам шоҳи Ёҳухознинг лашкарларини қириб, кулини кўкка совурган эди. Ёҳухознинг элликта отлиқ сипоҳи, ўнта жанг араваси, ўн мингта пиёда сипоҳидан бошқа кучи қолмаган эди. ⁸Ёҳухознинг бошқа ишлари, бутун фаолияти ва унинг қаҳрамонликлари “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ⁹Ёҳухоз оламдан ўтди. У Самарияда ота–боболари ёнига дафн қилинди. Ўрнига ўғли Ёҳўш^[77] шоҳ бўлди.

Исроил шоҳи Ёҳўш

¹⁰Яҳудо шоҳи Йўш шоҳлигининг ўттиз еттинчи йилида Ёҳўш Самарияда Исроил тахтига ўтирди ва ўн олти йил ҳукмронлик қилди. Ёҳўш Ёҳухознинг ўғли эди. ¹¹У Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди. Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган жамики гуноҳларга эргашди, бу гуноҳлардан қайтмади.

¹²Ёҳўшнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти, Яҳудо шоҳи Эмозиё билан жанг қилганда кўрсатган қаҳрамонликлари “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ¹³Ёҳўш оламдан ўтиб, Самарияда ота–боболари — Исроил шоҳлари ёнига дафн қилинди. Ўрнига ўғли Ёрубом шоҳ бўлди.

Элишайнинг ўлими

¹⁴Элишай тузалмас хасталикка йўлиққанда, Исроил шоҳи Ёҳўш уни зиёрат қилгани бориб: “Отам! Отам! Сиз Исроилнинг қудратли ҳимоячиси эдингиз! Исроилнинг жанг араваси ва отлиқ лашкари каби эдингиз–а!^[78] Қаёққа кетиб қолдингиз–а?” деб йиғлаган эди.

¹⁵Ўшанда Элишай шоҳга: “Ёйинг билан ўқларингни ол!” деди. Шоҳ ёйи билан ўқларини олди. ¹⁶Элишай: “Ёйни ҳозирла!” деб шоҳга буюрди. Шоҳ ёйни ҳозирлагач, Элишай қўлларини шоҳнинг қўллари устига қўйди. ¹⁷Сўнгра унга: “Шарқ томондаги деразани оч!” деб буюрди. Шоҳ деразани очгандан кейин, Элишай: “Ўқни от!” деди. Шоҳ ўқни отди.

— Бу ўқ Эгамиз берадиган нажот аломатидир, у сени Орам лашкари устидан зафарга эриштиради, — деди Элишай. — Сен Орам лашкарини Офоқда йўқ қиласан.

¹⁸Кейин Элишай шоҳга: “Қолган ўқларни ол!” деб буюрди. Исроил шоҳи ўқларни олгач, Элишай унга: “Ўқларни ерга ур!” деди. Шоҳ ўқларни уч марта ерга уриб, тўхтаб қолди. ¹⁹Шунда пайғамбар шоҳдан аччиқланди:

— Беш–олти марта уришинг лозим эди, ўшанда Орам лашкарини тамомила мағлуб қилган бўлардинг. Энди эса уларни уч мартагина мағлуб этасан, холос.

²⁰Шундан кейин Элишай вафот этди, уни дафн қилдилар. Ҳар йили баҳорда Мўабдан босқинчилар Исроил ерларига бостириб келарди. ²¹Бир сафар Исроил одамлари бир марҳумни дафн қилаётган эдилар, Мўаблик босқинчиларни кўрдилар–у, жасадни Элишайнинг хилхонасига ташлаб қочдилар. Жасад Элишайнинг суякларига текканда тирилиб кетди ва оёққа турди.

Исроил билан Орам ўртасидаги уруш

²²Орам шоҳи Хазайил Ёҳухознинг бутун шоҳлиги даврида Исроил халқига зулм ўтказиб келган эди. ²³Аммо Эгамиз Исроил халқига раҳм–шафқат кўрсатиб, Иброҳим, Исҳоқ ва Ёқуб билан қилган аҳдига кўра, Исроил халқига юз бурган эди. Эгамиз ҳозиргача^[79] Исроил халқини Ўз ҳузуридан қувиб чиқармади ва уларнинг қирилиб кетишига йўл қўймади.

²⁴Орам шоҳи Хазайил вафот этгач, ўрнига ўғли Банҳадад шоҳ бўлди. ²⁵Сўнгра Ёҳўш отаси Ёҳухоз шоҳлиги даврида бой берган шаҳарларни Хазайилнинг ўғли Банҳададдан қайтариб олди. Банҳададни уч марта мағлуб қилиб, Исроил шаҳарларига бошқатдан эгалик қилди.

14–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо шоҳи Эмозиё

¹Исроил шоҳи Ёҳўш^[80] иккинчи йили шоҳлик қилаётганда, Эмозиё Яҳудо шоҳи бўлди. Эмозиё Йўшнинг ўғли эди. ²Эмозиё шоҳ бўлганда, йигирма беш ёшда эди. У Қуддусда йигирма тўққиз йил ҳукмронлик қилди. Онаси Қуддуслик бўлиб, исми Ёҳуваддон эди.

³Эмозиё Эгамиз олдида тўғри ишлар қилса ҳам, бобоси Довуд каби эмасди. У ҳар қандай ишни отаси Йўш каби қилди. ⁴Шу боисдан саждагоҳлар^[81] ҳамон йўқ қилинмаган, халқ у ерларда ҳали ҳам қурбонликлар келтириб, тутатқи тутатарди.

⁵Эмозиё ўз шоҳлигини мустаҳкамлаб олгандан кейин, шоҳни — отасини ўлдирган аъёнларни йўқ қилди. ⁶Бироқ Мусонинг Тавротида ёзилганига кўра, қотилларнинг болаларини ўлдирмади, чунки Эгамиз: “Оталар фарзандлари гуноҳи учун ўлдирилмасин, фарзандлар оталари гуноҳи учун ўлдирилмасин, ҳар ким ўзининг гуноҳи учунгина жазолансин”, деб амр қилган эди.

⁷Эмозиё Туз водийсида^[82] ўн мингта Эдомсипоҳини ўлдирди. Села шаҳрини жанг қилиб қўлга киритиб, у ерга Ёхтал деб ном берди. Ўша жой ҳозир ҳам шу ном билан юритилади.

⁸Шундан сўнг Эмозиё Исроил шоҳи Ёҳўшга хабарчилар жўнатиб: “Қани, менга жанг майдонида рўбарў келиб кўр–чи”, деди.

⁹Исроил шоҳи Ёҳўш эса бунга жавобан Яҳудо шоҳи Эмозиёга шу хабарни жўнатди: “Лубнондаги ғовтикан шу ердаги садр дарахтига, қизингни ўғлимга хотинликка бер, деб хабар йўллабди. Ўша пайтда Лубнондаги йиртқич ҳайвон ўша ердан ўтиб кетаётиб, ғовтиканни босиб янчиб кетибди. ¹⁰Шунга ўхшаб, сен ҳам Эдом халқини мағлуб этганинг учун мағрурланиб кетдинг, Эмозиё. Ўша шуҳратинг билан кифояланиб, уйингда ўтиравер. Нима учун қитмирлик қиляпсан? Ўз бошингни ҳам, Яҳудо халқининг бошини ҳам балога гирифтор қиляпсан!”

¹¹Лекин Эмозиё қулоқ солмади. Шунинг учун Исроил шоҳи Ёҳўш Яҳудо шоҳи Эмозиё устига юриш қилди. Иккала томоннинг лашкари Яҳудонинг Байт–Шамаш шаҳрида^[83] рўбарў келди. ¹²Исроил лашкари Яҳудо лашкарини мағлуб этди. Яҳудо лашкарининг ҳаммаси уйларига қочиб кетди. ¹³Исроил шоҳи Ёҳўш Яҳудо шоҳи Эмозиёни Байт–Шамашда асир қилиб олди. Эмозиё Охазиёнинг невараси, Йўшнинг ўғли эди. Сўнг Ёҳўш Қуддусга келиб, Қуддус деворининг Эфрайим дарвозасидан Бурчак дарвозасигача бўлган тўрт юз тирсак^[84] қисмини буздирди. ¹⁴Эгамизнинг уйида ва саройнинг хазиналарида топилган олтинларни, кумушларни ва ҳамма ашёларни тортиб олди. Бунинг устига, асирларни ҳам олиб, Самарияга қайтиб кетди.

¹⁵Ёҳўшнинг бошқа ишлари, Яҳудо шоҳи Эмозиё билан жанг қилганда кўрсатган қаҳрамонликлари ҳақида “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ¹⁶Ёҳўш оламдан ўтди. У Самарияда ота–боболари — Исроил шоҳлари ёнига дафн қилинди. Унинг ўрнига ўғли Ёрубом шоҳ бўлди.

Яҳудо шоҳи Эмозиёнинг ўлими

¹⁷Яҳудо шоҳи Эмозиё Исроил шоҳи Ёҳўшнинг ўлимидан кейин ўн беш йил яшади. ¹⁸Эмозиёнинг бошқа ишлари ҳақида “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ¹⁹Қуддусда Эмозиёга қарши фитна уюштирилди. Эмозиё бундан хабар топиб Лахиш шаҳрига^[85] қочди. Аммо душманлари Эмозиёнинг ортидан одам юбориб, уни ўша ерда ўлдиртирдилар. ²⁰Эмозиёнинг жасадини отда Қуддусга олиб келдилар. У Довуд қалъасида ота–боболарининг ёнига дафн қилинди. ²¹Сўнгра Яҳудо халқи ўн олти ёшли Уззиёни^[86] отаси Эмозиёнинг ўрнига шоҳ қилиб кўтардилар. ²²Отаси Эмозиё оламдан ўтгач, Уззиё Элет шаҳрини^[87] қайтадан Яҳудо ерларига қўшиб олиб, бошқатдан қурди.

Исроил шоҳи Ёрубом

²³Яҳудо шоҳи Эмозиё шоҳлигининг ўн бешинчи йилида Ёрубом Самарияда Исроил шоҳи бўлди ва қирқ бир йил ҳукмронлик қилди. Ёрубом Ёҳўшнинг ўғли эди. ²⁴У Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди ва Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳларга эргашди.

²⁵Ёрубом Лево–Хоматдан^[88] Ўлик денгизгача^[89] бўлган Исроил ерларини қайтадан қўлга киритди. Зотан, Исроил халқининг Худоси — Эгамиз Ўз қули Юнус пайғамбар орқали бу тўғрида айтган эди. Юнус Амитай деганнинг ўғли бўлиб, у Гат–Хафер шаҳридан эди.

²⁶Эгамиз Исроил халқи тортаётган ниҳоятда оғир азобларни кўрди. Бу ерда Исроилга ёрдам беришга қодир на қул, на озод қолган эди. ²⁷Эгамиз Исроил халқи номини ер юзидан ўчиришни истамагани учун, Ёрубом орқали уларни қутқарган эди.

²⁸Ёрубомнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти, жангларда кўрсатган қаҳрамонликлари, илгаридан Яҳудога қарашли бўлган Дамашқ ва Хоматни^[90] қайтадан Исроил ерларига қўшиб олгани тўғрисида “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²⁹Ёрубом оламдан ўтиб, ота–боболари — Исроил шоҳлари ёнига дафн қилинди. Ўрнига ўғли Закариё шоҳ бўлди.

15–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо шоҳи Уззиё

¹Ёрубом Исроилда ҳукмронлик қилаётганига йигирма етти йил бўлганда, Уззиё^[91]Яҳудо шоҳи бўлди. Уззиё Эмозиёнинг ўғли эди. ²Уззиё шоҳ бўлганда, ўн олти ёшда эди. У Қуддусда эллик икки йил ҳукмдорлик қилди. Онаси Қуддуслик бўлиб, исми Ёхолиё эди.

³Уззиё ҳам, отаси Эмозиё каби, Эгамиз олдида тўғри ишлар қилди. ⁴Лекин саждагоҳлар^[92] ҳамон йўқ қилинмаган, халқ ўша жойларда ҳали ҳам қурбонликлар келтириб, тутатқи тутатарди.

⁵Эгамиз Уззиёни жазолаб, тери касаллигига^[93] йўлиқтирди. Умрининг охиригача бир уйда ёлғиз яшади. Юрт халқини ҳам, шоҳ саройини ҳам ўғли Йўтом бошқарарди.

⁶Уззиёнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ⁷Уззиё оламдан ўтиб, Довуд қалъасида ота–боболари ёнига дафн қилинди. Ўрнига ўғли Йўтом шоҳ бўлди.

Исроил шоҳи Закариё

⁸Уззиё Яҳудода шоҳлик қилаётганига ўттиз саккиз йил бўлганда, Закариё Самарияда Исроил шоҳи бўлди ва олти ой ҳукмронлик қилди. Закариё Ёрубомнинг ўғли эди. ⁹У ҳам, оталари каби, Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилиб, Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳларга эргашди.

¹⁰Шаллун деган одам Закариёга қарши фитна уюштирди. Шаллун Ёбош деганнинг ўғли эди. Ҳамманинг олдида Закариёни ўлдириб, ўрнига ўзи шоҳ бўлди. ¹¹Закариёнинг бошқа ишлари “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ¹²Шундай қилиб, Эгамизнинг Ёҳуга: “Сенинг наслинг тўртинчи авлодигача Исроил тахтида ўтиради”, деб айтган ваъдаси амалга ошди^[94].

Исроил шоҳи Шаллун

¹³Уззиё Яҳудода шоҳлик қилаётганига ўттиз тўққиз йил бўлганда, Шаллун Исроил шоҳи бўлди ва Самарияда бир ой ҳукмронлик қилди. ¹⁴Манахим деган одам Тирзадан^[95] Самарияга келиб, Шаллунга суиқасд уюштирди. Манахим Гади деганнинг ўғли эди. Манахим Шаллунни ўлдириб, ўрнига ўзи шоҳ бўлди. ¹⁵Шаллуннинг бошқа ишлари ва у қилган фитна ҳақида “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ¹⁶Ўшанда Тифсах аҳолиси таслим бўлмагани учун, Манахим Тирзадан тортиб Тифсах шаҳри ва унинг атрофидаги қишлоқларни қирди. Ҳатто ҳомиладор аёлларнинг қоринларини ёриб ташлади.

Исроил шоҳи Манахим

¹⁷Уззиё Яҳудода шоҳлик қилаётганига ўттиз тўққиз йил бўлганда, Манахим Исроил шоҳи бўлган ва Самарияда ўн йил ҳукмдорлик қилган эди. ¹⁸У Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилиб, Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳларга умри бўйи эргашди.

¹⁹Шундан кейин Оссурия шоҳи Тиғлатпиласар^[96] Исроил ерларига ҳужум қилди. “Тиғлатпиласар мени қўллаб–қувватласин, ўзим шоҳ бўлиб қолай”, деган мақсадда Манахим унга 2140 пуд^[97] кумуш берди. ²⁰Манахим Исроилдаги ҳамма бойларни одам бошига эллик кумуш тангадан^[98] тўлашга мажбур қилиб, Оссурия шоҳига берилган кумушнинг ўрнини қоплади. Шундан сўнг Оссурия шоҳи Исроил ерларидан чиқиб, юртига қайтиб кетди.

²¹Манахимнинг бошқа ишлари, унинг бутун фаолияти “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²²Манахим оламдан ўтгач, ўрнига ўғли Пакахиё шоҳ бўлди.

Исроил шоҳи Пакахиё

²³Уззиё Яҳудода шоҳлик қилаётганига эллик йил бўлганда, Пакахиё Самарияда Исроил шоҳи бўлди ва икки йил ҳукмронлик қилди. Пакахиё Манахимнинг ўғли эди. ²⁴Пакахиё Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилиб, Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳларга эргашди.

²⁵Пеках деган лашкарбоши Пакахиёга қарши фитна уюштирди. Пеках Рамалиё деган одамнинг ўғли эди. Пеках ёнига Гиладлик элликта одамни олиб, Самариядаги шоҳ саройининг қалъасида Пакахиёни, Аргоб ва Орейни ўлдирди. Унинг ўрнига Пекахнинг ўзи шоҳ бўлди.

²⁶Пакахиёнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган.

Исроил шоҳи Пеках

²⁷Уззиё Яҳудода шоҳлик қилаётганига эллик икки йил бўлганда, Пеках Самарияда Исроил шоҳи бўлди ва йигирма йил ҳукмронлик қилди. ²⁸У Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилиб, Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳларга эргашди.

²⁹Исроил шоҳи Пеках даврида Оссурия шоҳи Тиғлатпиласар бостириб келиб, Исроилнинг Ийхон, Овил–Байт–Махо, Ёнох, Кедеш, Хазор шаҳарлари билан бирга Гилад, Жалила ва бутун Нафтали ҳудудларини қўлга киритди ҳамда бу ерлардаги халқни Оссурияга асир қилиб олиб кетди.

³⁰Яҳудо шоҳи Йўтом ҳукмронлигининг йигирманчи йилида Хўшея Пекахга фитна уюштириб, уни ўлдирди ва ўрнига ўзи шоҳ бўлди. Хўшея Элох деганнинг ўғли эди.

³¹Пекахнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти “Исроил шоҳлари тарихи” китобида ёзилган.

Яҳудо шоҳи Йўтом

³²Исроил шоҳи Пеках ҳукмронлик қилаётганига икки йил бўлганда, Йўтом Яҳудо шоҳи бўлди. Йўтом Уззиёнинг ўғли эди. ³³Йўтом йигирма беш ёшида шоҳ бўлиб, Қуддусда ўн олти йил ҳукмдорлик қилди. Онасининг исми Еруша бўлиб, у Зодўхнинг қизи эди.

³⁴Йўтом, отаси Уззиё каби, Эгамиз олдида тўғри ишлар қилди. ³⁵Аммо саждагоҳлар ҳамон йўқ қилинмаган, халқ ўша саждагоҳларда қурбонликлар келтириб, тутатқи тутатарди. Йўтом Эгамиз уйининг ҳовлисида Юқори Дарвозани қурди.

³⁶Йўтомнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти ҳақида “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ³⁷Ўша кунларда Орам шоҳи Ратан билан Исроил шоҳи Пеках Яҳудога ҳужум қилишларига Эгамиз йўл қўйиб берди. ³⁸Йўтом оламдан ўтиб, бобоси Довуд қалъасида ота–боболари ёнига дафн қилинди. Ўрнига ўғли Охоз шоҳ бўлди.

16–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо шоҳи Охоз

¹Исроил шоҳи Пеках ҳукмронлик қилаётганига ўн етти йил бўлганда, Охоз Яҳудо шоҳи бўлди. Охоз Йўтомнинг ўғли эди. ²Охоз йигирма ёшида шоҳ бўлиб, Қуддусда ўн олти йил ҳукмдорлик қилди. У бобоси Довуддан намуна олмади, Эгаси Худо олдида тўғри ишлар қилмай, ³Исроил шоҳларининг йўлидан кетди. Канъон юртидан Эгамиз қувган қавмларнинг жирканч одатларига тақлид қилиб, ҳатто ўз ўғлини оловда куйдириб қурбонлик қилди^[99]. ⁴Саждагоҳларда^[100], дўнгликларда ва ҳар қандай яшил дарахт остида қурбонликлар келтириб, тутатқи тутатарди.

⁵Орам шоҳи Ратан билан Исроил шоҳи Пеках Қуддусни босиб олиш учун юриш қилдилар. Шаҳарни қамал қилиб турсалар–да, Охозни енга олмадилар. ⁶Шунда Орам шоҳи Ратан Элет шаҳрини олиб, у ердаги Яҳудо халқини ҳайдаб чиқарди. Элетга жойлашган Орам халқи^[101] ҳозир ҳам ўша ерда истиқомат қиладилар.

⁷Охоз Оссурия шоҳи Тиғлатпиласарга: “Мен сизга қарамман^[102], қулингизман, келинг, менга ҳужум қилаётган Орам ва Исроил шоҳларининг қўлидан мени қутқаринг”, деб элчилар жўнатди. ⁸Эгамизнинг уйидаги ва шоҳ саройининг хазиналаридаги олтину кумушларни Оссурия шоҳига ҳадя қилиб юборди.

⁹Оссурия шоҳи Охознинг илтимосига рози бўлди. Дамашққа ҳужум қилиб, бу шаҳарни босиб олди. Шаҳар аҳолисини Хирга суриб чиқарди ва шоҳ Ратанни ўлдирди.

¹⁰Шоҳ Охоз Оссурия шоҳи Тиғлатпиласар билан учрашиш учун Дамашққа борганда, у ердаги қурбонгоҳни кўрди. Қурбонгоҳнинг режасини ҳамма икир–чикирларигача чизиб, тайёрлаб, руҳоний Уриёга юборди. ¹¹Шоҳ Охоз Дамашқдан қайтгунга қадар, руҳоний Уриё, у юборганлари бўйича, айнан ўшандай қурбонгоҳ қурди.

¹²Шоҳ Дамашқдан қайтгач, янги қурбонгоҳни кўриб, унинг устида қурбонликлар келтириш учун борди. ¹³Куйдириладиган қурбонлигини ва дон назрини адо этди, янги қурбонгоҳ устига шароб назрини қуйди, тинчлик қурбонлигининг қонини қурбонгоҳга сепди. ¹⁴Эгамизга бағишланган олдинги бронза қурбонгоҳ янги қурбонгоҳ билан Эгамизнинг уйи орасида эди. Охоз бронза қурбонгоҳни бир четга — ўзи қурган янги қурбонгоҳнинг шимол томонига кўчиртириб ташлади. ¹⁵Сўнгра шоҳ Охоз руҳоний Уриёга шундай фармон берди: “Эрталабки куйдириладиган қурбонлик билан кечқурунги дон назрини, шоҳнинг куйдириладиган қурбонлигини ва унинг дон назрини, бундан ташқари, юрт халқининг куйдириладиган қурбонлигини, дон назрини ва шароб назрини мана шу катта қурбонгоҳ устида адо эт. Куйдириладиган қурбонлик билан бошқа қурбонликларнинг қонини шу қурбонгоҳга сеп. Келажакда нима бўлиши менга аён бўлиши учун эса бронза қурбонгоҳни сақла.” ¹⁶Руҳоний Уриё шоҳ Охознинг ҳамма фармонини бажарди.

^17-18Шоҳ Охоз Оссурия шоҳини мамнун қилиш учун қуйидаги ишларни қилди: Худонинг уйидаги араваларнинг ён тўсиқларини кўчиртириб ташлади, буларнинг устидаги тоғораларни ҳам олдирди. Бронзадан қилинган буқаларнинг устидан ҳовузни^[103] олиб, тошдан ясалган тўшама устига жойлаштирди. Эгамизнинг уйи ичкарисида қурилган ва Шаббат куни шоҳ фойдаланадиган жойни, шоҳ ташқаридан кирадиган йўлакни олдириб ташлади.

¹⁹Охознинг бошқа ишлари “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²⁰Охоз оламдан ўтиб, Довуд қалъасида ота–боболари ёнига дафн этилди. Ўрнига ўғли Ҳизқиё шоҳ бўлди.

17–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Исроилнинг охирги шоҳи Хўшея

¹Яҳудо шоҳи Охоз ҳукмронлик қилаётганига ўн икки йил бўлганда, Хўшея СамариядаИсроил шоҳи бўлди ва тўққиз йил ҳукмдорлик қилди. Хўшея Элохнинг ўғли эди. ²У Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилган бўлса ҳам, ўзидан олдин ўтган Исроил шоҳлари қадар эмасди.

³Оссурия шоҳи Шалманасар^[104] Хўшеяга қарши уруш очди. Хўшея таслим бўлиб, Шалманасарга ўлпон тўлай бошлади. ⁴Лекин кейинроқ Хўшея Миср фиръавни Сўвахдан ёрдам сўраб хабарчилар жўнатди ва Оссурия шоҳига ҳар йили тўлаши керак бўлган ўлпонни тўламай қўйди. Хўшеянинг хоинлик қилганини Оссурия шоҳи билиб қолди, шунинг учун уни тутиб, зиндонга ташлади.

Самариянинг мағлубияти

⁵Шалманасар Исроил ерларига ҳужум қилиб, Самарияни уч йил қамал қилиб турди. ⁶Хўшея тўққизинчи йили шоҳлик қилаётганда, Оссурия шоҳи^[105] Самарияни қўлга киритиб^[106], Исроил халқини Оссурияга кўчирди. Уларни Халах шаҳрига, Хавор дарёси бўйидаги Гозан ҳудудига ва Мидия шаҳарларига жойлаштирди.

⁷Исроил халқи ўзларини Миср фиръавни ҳукмронлигидан халос қилиб, Мисрдан олиб чиққан Эгаси Худога қарши гуноҳ қилган эдилар. Уларнинг бошига келган жамики ғам–кулфатларнинг сабаби шу эди. Ўша пайтларда Исроил халқи бегона худоларга сажда қилишар, ⁸Канъон юртидан Эгамиз қувган қавмларнинг одатларига ва Исроил шоҳлари^[107] ўзларича жорий қилган одатларга биноан яшардилар. ⁹Ўзларининг Эгаси Худога маъқул келмайдиган ишларни худди Худодан яширгандай хуфёна қилардилар. Ҳамма ерда — қишлоқлардан тортиб мустаҳкам шаҳаргача бўлган жойларда саждагоҳлар^[108] қурган эдилар. ¹⁰Ҳар бир тепаликнинг устига, ҳар бир яшил дарахтнинг остига бутсимон тошларни, Ашерага атаб устунлар ўрнатган эдилар. ¹¹Канъон юртидан Эгамиз қувиб юборган халқлар сингари, Исроил халқи ҳамма саждагоҳларда қурбонликлар қилишарди. Улар қабиҳ ишлари билан Эгамизни ғазаблантирардилар. ¹²Эгамиз: “Бундай ишларни қилманглар”, деб айтганига қарамасдан, бутларга хизмат қилаверардилар.

¹³Эгамиз Исроил ва Яҳудо халқини ҳамма пайғамбарлар, валийлар орқали огоҳлантириб, уларга шундай амр берган эди: “Қабиҳ йўлларингиздан қайтинглар. Менинг амрларимга, фармонларимга итоат этинглар! Мен ҳамма қонунларимни ота–боболарингизга берганман, қулларим — пайғамбарлар орқали сизларга юборганман.”

¹⁴Аммо Исроил халқи қулоқ солмасди. Оталари каби ўзларининг Эгаси Худога қарши исён қилиб, ўжарлик қилаверардилар. ¹⁵Эгамизнинг фармонларидан, огоҳлантиришларидан ва оталари билан қилган аҳдидан юз ўгириб, бетайин худоларга сажда қилгани учун ўзлари ҳам бетайин бўлиб қолгандилар. Эгамиз: “Атрофингиздаги халқларга ўхшаб яшаманглар”, деб уларга амр берса ҳам, ўша халқларнинг одатларига кўра яшайверардилар.

¹⁶Исроил халқи ўзларининг Эгаси Худонинг ҳамма амрларидан юз ўгиргандилар. Улар топингани иккита бузоқ тасвирини ва Ашеранинг устунини ясадилар. Барча самовий жисмларга сажда қилиб, Баалга хизмат этардилар. ¹⁷Ўғилларини, қизларини оловда куйдириб қурбонлик қилардилар^[109], фол очтириб, таъбирчиларга эътиқод қилардилар. Эгамиз олдида қабиҳ ишларга муккасидан кетиб, Эгамизни ғазаблантиравердилар. ¹⁸Эгамиз Исроил халқидан қаттиқ ғазабланиб, уларни Ўзининг ҳузуридан чиқариб ташлаганди. Яҳудо халқидан ташқари биронта қабила Эгамизнинг ҳузурида қолмаган эди. ¹⁹Ҳатто Яҳудо халқи ҳам ўзларининг Эгаси Худонинг амрларига риоя қилмай қўйганди. Улар Исроил халқи жорий қилган қабиҳ йўлдан кетдилар. ²⁰Оқибатда Эгамиз Исроилнинг ҳамма қавмидан юз ўгирди. Уларни талончиларнинг қўлига бериб, жазолади. Охири, ҳаммасини ҳузуридан улоқтириб ташлади.

²¹Дарвоқе, Эгамиз Довуд хонадонидан Исроилни тортиб олгандан кейин^[110], Исроил халқи Набат ўғли Ерибомни шоҳ қилган эди. Ерибом Исроил халқини Эгамизнинг йўлидан оздириб, оғир гуноҳга ботирди. ²²Исроил халқи Ерибом қилган ҳамма гуноҳларга эргашди, бу гуноҳлардан қайтмади. ²³Натижада Эгамиз пайғамбар қуллари орқали айтганидай, Исроил халқини Ўз ҳузуридан қувган ва Исроил халқи ўз юртларидан Оссурияга сургун қилинган эдилар. Улар ҳозиргача^[111] ўша ерда яшайдилар.

Самарияга ўрнашганлар

²⁴Бобилдан, Гўсах, Иввах ва Сефарвайим шаҳарларидан Оссурия шоҳи одамлар олиб келиб, Самария^[112] шаҳарларида Исроил халқи ўрнига жойлаштирди. Улар Самарияни эгаллаб, Самария шаҳарларида истиқомат қила бошладилар.

²⁵Улар бу жойларга дастлаб ўрнашганларида Эгамизга сажда қилмадилар. Шунинг учун Эгамиз Самария шаҳарларига арслонлар юборди. Арслонлар ўша халқлардан баъзи одамларни ўлдирди. ²⁶Сўнгра Оссурия шоҳига қуйидагича хабар жўнатилди: “Сиз Самария шаҳарларига кўчириб келиб ўрнаштирган халқлар бу юртнинг худоси қонун–қоидаларини билмаяптилар. Шунинг учун ўша худо бу ерга арслонлар юборяпти, одамлар эса арслонларга ем бўляпти.”

²⁷Шундан кейин Оссурия шоҳи қуйидагича фармон берди: “Самариядан кўчириб юборилган руҳонийлардан бирортасини ўша ерга қайтариб олиб боринглар. Руҳоний ўша юртга бориб яшасин ва Самариянинг худоси қонун–қоидаларини ўша ердаги халқларга ўргатсин.” ²⁸Самариядан кўчириб юборилган руҳонийлардан бири қайтиб келиб, Байтилда истиқомат қила бошлади. У ўша ерда ўрнашган халқларга Эгамизга қандай сажда қилишни ўргатишга киришди.

²⁹Лекин Самария шаҳарларига жойлашган ҳар бир халқ ўз худоларининг тасвирини ясайвердилар. Исроил халқи Самарияда яшаганда барпо қилган саждагоҳларга ўша худоларнинг тасвирини қўйдилар. ³⁰Бобилликлар худо Сухўтванўтнинг, Хутликлар худо Наргалнинг, Хоматликлар худо Ошиманинг, ³¹Иввахликлар эса худо Нивхаз ва Тартоқнинг тасвирларини ясаб, ўша худоларга сажда қилдилар. Сефарвайимликлар ўзларининг худолари Одраммалек ва Анаммалекка болаларини куйдириб қурбонлик қилдилар. ³²Улар ҳам Эгамизга сажда қилдилар, айни пайтда бегона худоларнинг саждагоҳларида хизмат қилиш учун ораларидан руҳонийлар ҳам сайлаб олдилар. ³³Улар Эгамизга сажда қилиш билан бирга, ораларидан кўчиб келган халқларнинг одатларига мувофиқ ўзларининг худоларига ҳам хизмат қилавердилар. ³⁴Ўша халқлар бугунгача эски одатлари бўйича яшаб келадилар: на Эгамиздан қўрқадилар, на Эгамиз Исроил отини берган одам — Ёқубнинг ўғилларига қилган фармонларга, қоидаларга, қонун ва амрларга итоат этадилар.

³⁵Зотан, Эгамиз Ёқуб ўғиллари билан аҳд тузиб, шундай амр этган эди: “Бегона худоларга сажда қилманглар, таъзим қилманглар, у худоларга хизмат қилманглар, қурбонлик қилманглар. ³⁶Фақат буюк қудрати ва ажойиботлари билан сизларни Мисрдан олиб чиққан Мен, Эгангизга сажда қилинглар. Менга таъзим қилиб, қурбонлик келтиринглар. ³⁷Сизлар учун ёзган фармонларимни, қоидаларимни, қонунларимни ва амрларимни то абад ижро этинглар ва бегона худоларга сажда қилманглар. ³⁸Сизлар билан тузган аҳдимни унутманглар, бегона худоларга сажда қилманглар. ³⁹Фақат Мен, Эгангиз Худога сажда қилинглар. Шунда Мен сизларни ҳамма ғанимларингиз қўлидан халос қиламан.”

⁴⁰Самарияга ўрнашган халқлар эса Эгамизнинг амрларига қулоқ солмасдан илгариги одатларига кўра яшайвердилар. ⁴¹Бу халқлар бир пайтнинг ўзида ҳам Эгамизга сажда қилар, ҳам ўйиб ишланган тасвирларга хизмат қилардилар. Уларнинг болалари ва набиралари ҳам бугунгача оталари каби яшайдилар.

18–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо шоҳи Ҳизқиё

¹Исроил шоҳи Хўшея ҳукмронлик қилаётганига уч йил бўлганда, Ҳизқиё Яҳудо ҳукмдори бўлди. Ҳизқиё Охознинг ўғли эди. ²Ҳизқиё йигирма беш ёшда эди. У Қуддусда йигирма тўққиз йил шоҳлик қилди. Онасининг исми Абиё^[113] бўлиб, Закариё деган одамнинг қизи эди.

³Ҳизқиё, бобоси Довуд каби, Эгамиз олдида тўғри ишлар қилди. ⁴У саждагоҳларни^[114] йўқотди, бутсимон тошларни парчалаб ташлади, Ашеранинг устунларини кесди. Мусо бронзадан ясаган Нахуштон номли илон тасвирини^[115] ҳам синдирди. Чунки Исроил халқи ўша кунгача бронза илон тасвирига қурбонлик келтирарди.

⁵Ҳизқиё Исроил халқининг Худоси — Эгамизга ишонарди. Ҳизқиёгача ҳам, ундан кейин ҳам Яҳудо шоҳлари орасида унга ўхшагани бўлмади. ⁶Ҳизқиё Эгамизга ниҳоятда содиқ бўлиб, Унинг йўлларидан озмади. Эгамиз Мусога берган амрларни ижро этди. ⁷Эгамиз Ҳизқиё билан бўлди. Ҳизқиё нима иш қилмасин, Эгамиз уни баракали қилди. У Оссурия шоҳига итоат қилмай, унга қарши бош кўтарди. ⁸Ҳамма жойда — Ғазо ва унинг атрофларигача, қишлоқлардан тортиб мустаҳкам шаҳаргача бўлган жойларда Филистларни мағлуб қилди.

⁹Ҳизқиё шоҳлигининг тўртинчи йилида Оссурия шоҳи Шалманасар Самарияга ҳужум қилиб, қамал қилди. Бу пайтда Исроил шоҳи Хўшея еттинчи йил шоҳлик қилаётган эди. ¹⁰Қамалнинг учинчи йилида^[116] Самария қулади. Ҳизқиё ҳукмронлигининг олтинчи йилида ва Исроил шоҳи Хўшея ҳукмронлигининг тўққизинчи йилида Шалманасар Самарияни олди. ¹¹Оссурия шоҳи^[117] Исроил халқини Оссурияга кўчириб, уларни Халах шаҳрига, Хавор дарёси бўйидаги Гозан ҳудудига ва Мидия шаҳарларига жойлаштирди. ¹²Улар ўзларининг Эгаси Худонинг амрига қулоқ солмаганлари учун, Унинг аҳдини бузганлари учун, Эгамизнинг қули Мусонинг ҳамма амрларига қулоқ солмай, ижро этмаганлари учун шу ҳодисалар юз берди.

Оссурия қўшини Қуддусни ўраб олади

¹³Ҳизқиё шоҳлигининг ўн тўртинчи йилида^[118], Оссурия шоҳи Санхарив^[119] Яҳудонинг ҳамма мустаҳкам шаҳарларига ҳужум қилиб, босиб олди. ¹⁴Яҳудо шоҳи Ҳизқиё Лахиш шаҳрида^[120] турган Оссурия шоҳига шундай хабар юборди: “Мен айбдорман, менинг юртимдан кетинг, нимани талаб қилсангиз, рози бўламан.” Оссурия шоҳи Яҳудо шоҳи Ҳизқиёга 640 пуд^[121] кумуш ва 64 пуд^[122] олтинни ўлпон қилиб тўлашга мажбур қилди. ¹⁵Ҳизқиё ҳамма кумушни Эгамизнинг уйидан ва шоҳ саройининг хазиналаридан топиб, унга берди. ¹⁶Ҳизқиё яна Эгамизнинг уйи эшиклари билан эшик кесакилари^[123] устига илгари ўзи қоплатган олтин қопламаларни ҳам чиқариб олиб, Оссурия шоҳига берди.

¹⁷Кейин Оссурия шоҳи ўзининг бош қўмондони, бош вазири ва мулозими бошчилигида катта лашкарни Лахишдан Қуддусга, шоҳ Ҳизқиёнинг устига сафарбар қилди. Лашкар Қуддусга бораётиб, Юқори Ҳовуз ариғи ёнида тўхтади. Бу ариқ кир ювувчининг даласига борадиган йўл ёнида эди. ¹⁸Улар шоҳ Ҳизқиёга хабарчи юборган эдилар, Хилқиё ўғли — бош вазир Элияқим, котиб Шавна ва Осиф ўғли — мушовир^[124] Йўх Оссурияликларнинг ёнига бордилар.

¹⁹Мулозим уларга шундай деди:

“Улуғ Оссурия шоҳининг шу гапларини Ҳизқиёга етказинг: ‘Нимангга ишоняпсан ўзи? ²⁰Ҳарбий маҳоратингдан ва куч–қудратингдан гапиряпсан, лекин булар қуруқ гаплар–ку. Кимингга ишониб менга итоат этмаяпсан? ²¹Ҳа, сен Мисрга ишоняпсан. Лекин Миср ёриқ қамишдан қилинган ҳассага ўхшайди–ку. Унга суянсанг, қўлингга санчилади. Миср фиръавни унга ишонганлар учун ўша ёриқ қамишдир. ²²Балки менга: «Биз Эгамиз Худога ишонамиз», деб айтарсизлар. Ҳа, Ҳизқиё Яҳудо халқи ва Қуддусликларга: «Фақат Қуддусда, шу қурбонгоҳнинг олдида сажда қилинглар», деб айтган. Лекин у йўқ қилган саждагоҳлар^[125] ва қурбонгоҳлар^[126] Эгангизники эмасмиди?!’

²³Келинглар, жаноби олийлари Оссурия шоҳи номидан сизлар билан гаров ўйнаймиз. Сизларга икки мингта от берсак, отларни мина оладиган одамлар топа оласизларми?! ²⁴Мисрнинг жанг аравалари ва отлиқлари^[127] ёрдами билан ҳам жаноби олийларининг энг заиф лашкарбошисини енга олармидиларинг?! ²⁵Қолаверса, бизни Эгангизнинг хоҳишисиз бу ерни вайрон қилишга келган, деб ўйлаяпсизларми? Эгангизнинг Ўзи бизга: ‘Бу юртга бориб, у ерни вайрон қил’, деб амр берган–ку!”

²⁶Элияқим, Шавна ва Йўх мулозимга айтдилар:

— Бу қулларингга орамийча гапиравер, орамийчани^[128] тушунамиз. Ибронийча гапирма. Девор устидагилар бизнинг гапимизни эшитиб қолади.

²⁷Шунда мулозим:

— Жаноби олийлари бу сўзларни фақат ҳукмдорингизга ва сизларга гапирсин, деб мени юборибдими?! — деб жавоб берди. — Девор устида тўпланган одамларга ҳам гапиряпман–да. Улар ҳам, сизлар каби, тезакларини еб, сийдикларини ичишга гирифтор қилинган.

²⁸Сўнгра у тик туриб, баланд овоз билан ибронийча гапирди: “Улуғ Оссурия шоҳининг гапларини эшитинг! ²⁹Шоҳ ҳазратлари шундай айтмоқда: ‘Ҳизқиё сизларни йўлдан урмасин. У сизларни менинг қўлимдан қутқара олмайди. ³⁰Ҳизқиё: «Эгамиз бизни албатта қутқаради, бу шаҳар Оссурия шоҳи қўлига берилмайди», деб сизларни Эгангиздан умидвор қилмасин.’

³¹Ҳизқиёга итоат қилманглар. Чунки Оссурия шоҳи айтмоқда: ‘Мен билан сулҳ тузиб, менинг олдимга чиқинглар. Шунда ҳар ким ўз узумзори ҳосилидан ва анжир дарахти мевасидан тановул қилишига, ўз сардобасидан сув ичишига ижозат берилади. ³²Сўнгра мен сизларни ўз ўлкангизга ўхшаган бир юртга олиб бораман. У жой буғдой, шароб, нон, узум, зайтун мойи ва асал юртидир. Ўлимни эмас, ҳаётни танланглар. «Эгамиз бизни қутқаради», деб сизларни алдамоқчи бўлган Ҳизқиёга қулоқ солманглар. ³³Қайси халқнинг худоси ўз юртини Мен, Оссурия шоҳининг қўлидан қутқарибди?! ³⁴Хомат билан Арпаднинг^[129] худолари қани? Сефарвайим, Хана ва Иввахнинг^[130] худолари қани? Улар Самарияни^[131] менинг қўлимдан қутқара олмадилар–ку! ³⁵Жамики халқларнинг худоларидан қайси бири ўз юртини менинг қўлимдан қутқарибдики, Эгангиз Қуддусни қутқара олса?!’”

³⁶Халқ жим қолди, биронтаси ҳам жавоб бермади. Чунки шоҳ Ҳизқиё: “Унинг гапига жавоб қайтарманглар”, деб фармон берган эди. ³⁷Шундан кейин бош вазир Элияқим, котиб Шавна ва мушовир Йўх қайғудан либосларини йиртиб, Ҳизқиёнинг олдига келдилар–да, Оссурия шоҳи мулозимининг гапларини Ҳизқиёга айтиб бердилар.

19–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Шоҳ Ҳизқиё Ишаёдан маслаҳат сўрайди

¹Шоҳ Ҳизқиё юз берган воқеаларни эшитгач, қайғудан либосларини йиртиб, қанорга ўраниб^[132], Эгамизнинг уйига борди. ²Бош вазир Элияқимни, котиб Шавнани ва оқсоқол руҳонийларни Омиз ўғли Ишаё пайғамбар ҳузурига юборди. Ҳаммалари қанорга ўраниб олган эдилар.

³Улар Ишаёнинг ҳузурига бориб, шундай дедилар:

— Ҳизқиё айтяптики: “Бугун жафо чекяпмиз, жазо оляпмиз, шарманда бўляпмиз. Биз кўзи ёриётган, лекин туғиш учун мадори қолмаган аёлга ўхшаймиз. ⁴Барҳаёт Худони таҳқирлаш учун Оссурия шоҳи ўзининг мулозимини юборибди. Мулозимнинг сўзларини кошкийди Эгангиз Худо эшитса–ю, ўша сўзлари учун уларни жазоласа. Энди қолганлар учун илтижо қил.”

⁵Шоҳ Ҳизқиёнинг аъёнлари Ишаё ҳузурига келгач, ⁶Ишаё уларга шундай деди:

— Шоҳингизга шу гапларни етказинглар: “Эгамиз шундай айтмоқда: ‘Оссурия шоҳининг қуллари Мени ҳақоратлаб айтган сўзлардан қўрқма. ⁷Унинг ичига бир руҳ юборганимдан кейин, у бир миш–мишни эшитиб, ўз юртига қайтиб кетади. Унга ўз юртида ажал келтираман.’”

Оссурияликларнинг мактуби

⁸Оссурия шоҳи Санхаривнинг Лахиш шаҳридан^[133] қайтиб кетганини эшитиб, шоҳнинг мулозими ҳам орқасига қайтди. Шоҳни Либна шаҳрига қарши уришаётган ерида топди.

^9-10Санхарив: “Ҳабашистон^[134] шоҳи Тирхоқо сен билан уруш қилгани отланди” деган хабарни эшитди. У Ҳабашистонга қарши жанг бошлашдан олдин Яҳудо шоҳи Ҳизқиёга яна одамлари орқали шу гапни етказди:

“Умид қилган худойинг: ‘Қуддус Оссурия шоҳига таслим бўлмайди’, деб сени алдамасин. ¹¹Оссурия шоҳлари бутун юртларни ер билан яксон қилиб, уларни қандай аҳволга солганини эшитгансан. Энди сен қутулиб қолмоқчи бўляпсанми?! ¹²Оталарим қанча халқларни хонавайрон қилган эди, лекин уларни худолари сақлаб қолмади–ку! Гозан, Хорон, Разаф аҳолисини, Талассарда яшаган Эден халқларини ўзларининг худолари сақлаб қола олдими?! ¹³Қани, айт–чи, Хомат шаҳрининг шоҳи қани энди?! Арпад, Сефарвайим, Хана, Иввах шаҳарларининг шоҳлари қаерда?!”

¹⁴Ҳизқиё хабарчиларнинг қўлидан мактубни олиб ўқигач, Эгамизнинг уйига кирди. Мактубни Эгамизнинг олдида очиб, ерга ёйди ва ¹⁵ёлвориб ибодат қилди: “Эй, икки каруб орасида тахт қурган Исроил халқининг Худоси — Эгамиз! Бутун ер юзидаги шоҳликларнинг танҳо Худоси Сенсан. Осмонни ва ерни Сен яратгансан. ¹⁶Эй, Эгам! Қулоқ солиб, эшит, кўзларингни очиб, қара. Санхарив нималар айтганини, у барҳаёт Худони қандай ҳақоратлаганини билиб қўй. ¹⁷Эй, Эгамиз! Биз биламизки, Оссурия шоҳлари бир қанча халқларни ва уларнинг юртларини вайрон қилганлар. ¹⁸Ўша халқларнинг худоларини оловда ёқиб, йўқ қилганлар. Чунки ўша нарсалар худолар эмас, балки инсон қўли билан ёғочдан, тошдан ясалган нарсалар эди. ¹⁹Эй, Эгамиз Худо! Энди Сен бизни Санхаривнинг қўлидан қутқаргин, токи бутун ер юзидаги шоҳликлар Сенинг танҳо Худо эканингни билишсин, эй, Эгамиз!”

Ишаё башорат қилади

²⁰Ҳизқиёга Ишаё пайғамбар шундай хабар юборди:

“Исроил халқининг Худоси — Эгамиз айтмоқда: ‘Оссурия шоҳи Санхарив ҳақида қилган илтижоларингни эшитдим.’ ²¹Эгамиз унга қарши шу сўзларни менга аён қилди:

‘Бокира қиз^[135] Қуддус^[136] сендан нафратланар,

Устингдан кулар.

Қиз Қуддус орқангдан масхара қилар,

Бошини чайқар.

²²Кимни ҳақорат қилдинг ўзи?

Кимни таҳқирладинг?

Кимга қўрс гапирдинг?

Киборларча боқдинг, ҳей?

Исроилнинг ҳақиқий Худосига!

²³Хабарчиларинг орқали Мен, Раббийни ҳақорат қилдинг.

Ўзинг ҳақингда айтдингки:

«Жанг аравалари билан

Забт этдим тоғ чўққиларини.

Етиб бордим Лубнондаги инсон қадами етмаган жойларга.

Қўпордим энг баланд садр дарахтларини,

Ҳам энг сара сарв дарахтларини.

Етиб бордим Лубноннинг энг кимсасиз масканларига,

Ҳатто ўрмондаги энг қалин дарахтзорларига.

²⁴Бегона юртларда қудуқлар қазидим,

Сувларидан шимирдим, чанқоғим қонди.

Қуритдим Мисрнинг ҳамма дарёларин

Оёғим кафти билан.»

²⁵Эшитмаганмисан, эй, Санхарив,

Анча олдин мўлжаллаб қўйган эдим буни.

Азалдан режа қилган эдим буни.

Энди амалга оширдим буни.

Вайронага айлантиргиздим

Мустаҳкам шаҳарларини.

²⁶Қўл, қаноти қирқилди шаҳар аҳлининг.

Ваҳимага тушиб, бўлдилар шарманда.

Далада ўсган ўтга,

Янги майсаларга,

Томларда ўсган майсаларга^[137] ўхшаб,

Ўсмасдан олдин қуриб қолдилар.

²⁷Лекин сени биламан: қандай ўтирасан,

Қачон келиб, қачон кетасан.

Биламан: Мендан ғазабдасан.

²⁸Мендан ғазабланган эдинг,

Манманлигинг етиб келди қулоғимга, шу боис

Ўтказаман бурнингдан ҳалқамни,

Оғзингдан сувлиғимни^[138].

Қайтариб олиб кетурман сени

Келган йўлингдан.’

²⁹Сен учун аломат шу бўлади, эй, Ҳизқиё: бу йил ўзича ўсиб чиқиб пишган нарсани тановул қиласизлар, иккинчи йил — ўрнидан ўсиб чиққанини. Учинчи йил уруғ экиб ҳосил ўрасиз, узумзорлар барпо қилиб, мевасин тановул қиласиз. ³⁰Яҳудо халқининг қутулиб қолганлари яна қуйига илдиз отажак ва юқорида мева беражак. ³¹Халқнинг қолгани Қуддусдан келар, қутулганлари — Сион тоғидан. Сарвари Олам бунинг юз беришини қатъий қилиб қўйган.

³²Оссурия шоҳи тўғрисида Эгамиз шундай айтмоқда: ‘Санхарив бу шаҳарга киролмас, ўқлар отолмас, шаҳарга яқинлашмас қалқони билан, шаҳар деворига қиялатиб тупроқ уйдирмас^[139]. ³³Келган йўлидан қайтиб кетар, шаҳарга кирмас, — деб айтмоқда Эгамиз. ³⁴— Ўзим учун, қулим Довуднинг ҳақи–ҳурмати учун бу шаҳарни сақлайман, қўриқлайман.’”

³⁵Ўша кечаси Эгамизнинг фариштаси Оссурияликларнинг қароргоҳига бориб, 185.000 кишини ўлдирди. Эртасига уйғониб қарасалар, қароргоҳ жасадга тўлиб кетибди. ³⁶Оссурия шоҳи Санхарив қароргоҳни ташлаб, орқага қайтди. Найнавога келиб, ўша ерда тўхтади. ³⁷Санхарив ўз худоси Нисрохнинг уйида сажда қилаётганда, ўғилларидан Одраммалек билан Саризар унга бир қилич урган эдилар, у ўлди. Иккови ҳам Арарат юртига^[140] қочиб кетди. Санхаривнинг ўрнига ўғли Исархаддўн шоҳ бўлди^[141].

20–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Ҳизқиё касал бўлади

¹Ўша кунлари Ҳизқиё қаттиқ касал бўлиб қолди. Ишаё пайғамбар унинг ҳузурига келиб, шундай деди: “Эгамиз шундай айтмоқда: ‘Тайёргарлигингни кўриб қўявер, тузалмайсан энди, ўласан.’”

²Ҳизқиё юзини деворга буриб, Эгамизга ёлворди: ³“Эй, Эгам! Чин қалбимдан Сенга содиқ бўлиб, йўлларингдан юрганимни ва олдингда тўғри ишлар қилганимни эсла.” Шундай деб аччиқ–аччиқ йиғлади.

⁴Ишаё саройнинг ичкари ҳовлисидан чиқиб улгурмаган ҳам эдики, Эгамиз унга қуйидаги сўзларини аён қилди: ⁵“Орқангга қайтиб бориб, халқимнинг ҳукмдори Ҳизқиёга шу хабарни етказ: ‘Бобонг Довуднинг Худоси — Эгамиз шундай айтмоқда: «Илтижоларингни эшитдим, кўз ёшларингни кўрдим. Сенга соғлигингни қайтараман. Учинчи куни Менинг уйимга чиқасан. ⁶Умрингни яна ўн беш йилга узайтираман. Ўзингни ва бу шаҳарни Оссурия шоҳининг қўлидан халос қиламан. Ўзим учун ва қулим Довуднинг ҳақи–ҳурмати учун бу шаҳарни муҳофаза қиламан».’”

⁷Шундан кейин Ишаё: “Анжир шираси келтиринглар, ширани олиб келгач, яранинг устига қўйинглар, шунда Ҳизқиё соғаяди”, деди.

⁸Ҳизқиё Ишаёдан:

— Эгамиз мени соғайтиргандан кейин, учинчи куни Эгамизнинг уйига чиқар эканман, бунинг аломатини нима исботлайди? — деб сўради.

⁹Ишаё шундай жавоб берди:

— Эгамиз берган ваъдасини бажаришини исботлаб, сенга аломат кўрсатади. Соя Охознинг зинапоясидан^[142] ўн қадам олдинга кетсинми ёки ўн қадам орқага сурилсинми?

¹⁰— Соя зинапоядан ўн қадам илгари кетмоғи одатдаги ҳолдир, шунинг учун ўн қадам орқага сурилсин, — деди Ҳизқиё.

¹¹Пайғамбар Ишаё Эгамизга илтижо қилган эди, Эгамиз сояни Охознинг зинапоясидан ўн қадам орқага сурди.

Бобилдан келган элчилар

¹²Ўша пайтда Ҳизқиёнинг хасталигини эшитган Бобил шоҳи Мардухбаладон^[143], унга мактуб билан бирга ҳадялар ҳам жўнатди. Мардухбаладон Баладон деганнинг ўғли эди. ¹³Ҳизқиё элчиларни қабул қилди. Хазинасидаги бор нарса — омборлардаги ҳамма қимматбаҳо ашёларини, олтинни, кумушни, хушбўй ҳидли зираворларни ва мойларни, қурол–яроғ омборини, омборларидаги ҳамма нарсаларни уларга кўрсатди. Ҳизқиё саройидаги ва ўз ҳукмронлиги остидаги ерларда бор бўлган ҳамма нарсани элчиларга кўрсатди.

¹⁴Ишаё пайғамбар шоҳ Ҳизқиёнинг ҳузурига келиб:

— Бу одамлар қаердан келибдилар? Сенга нима дедилар? — деб сўради.

— Узоқ бир юртдан, Бобилдан келибдилар — деб жавоб берди Ҳизқиё.

¹⁵Улар саройингда нимани кўрдилар? — деб сўради Ишаё.

— Саройимдаги ҳамма нарсани кўрдилар, — дея жавоб берди Ҳизқиё. — Хазиналаримда мен уларга кўрсатмаган ҳеч нарса қолмади.

¹⁶Шунда Ишаё айтди:

— Энди Эгамизнинг сўзига қулоқ сол. ¹⁷Эгамиз айтмоқдаки: “Бир кун келиб, саройингдаги ҳамма нарса, ота–боболарингнинг бугунгача тўплаб қолдирганлари Бобилга ташиб кетилади. Ҳеч нарса қолмайди. ¹⁸Сенинг пушти–камарингдан бўлган ўғилларингдан баъзилари ҳам олиб кетилади, улар Бобил шоҳининг саройида бичилган қул бўлади.”

¹⁹Ҳизқиё Ишаёга:

— Эгамиз сен орқали айтган сўзлар хосиятлидир, — деди–да, ичида: “Нима бўлгандаям, умрим охиригача тинч, хотиржам яшар эканман–ку”, деб ўйлади.

Ҳизқиё ҳукмронлигининг охири

²⁰Ҳизқиёнинг бошқа ишлари, қаҳрамонликлари, ҳовуз ва қувур^[144] қазиб, қандай қилиб шаҳарга сув келтиргани тўғрисида “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²¹Ҳизқиё оламдан ўтгач, ўрнига ўғли Манаше шоҳ бўлди.

21–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо шоҳи Манаше

¹Манаше ўн икки ёшида шоҳ бўлиб, Қуддусда эллик беш йил ҳукмдорлик қилди. Онасининг исми Хафзибо эди. ²У Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди. Эгамиз халқи Исроилнинг олдидан қувиб юборган халқларнинг жирканч одатларига эргашди. ³Отаси Ҳизқиё йўқ қилган саждагоҳларни^[145] қайтадан барпо этди. У Исроил шоҳи Ахаб каби, Баалга атаб қурбонгоҳлар қурди, Ашеранинг устунини ўрнатди. Барча самовий жисмларга сажда қилиб хизмат этди.

⁴Манаше Эгамизнинг улуғланиши керак бўлган уйида бегона худоларга атаб қурбонгоҳлар қурди. ⁵Эгамиз уйининг иккала ҳовлисида ҳам жамики самовий жисмларга сажда қилиш учун қурбонгоҳлар барпо қилдирди. ⁶Ўғлини оловда куйдириб қурбонлик қилди^[146], фоллар очтирди, таъбирчиларга эътиқод қилди, арвоҳ чақирувчиларга маслаҳат солди. Эгамиз олдида кўп қабиҳ ишлар қилиб, Уни ғазаблантирди. ⁷Манаше Ашерага атаб ўйиб ишланган устунни Эгамизнинг уйига қўйди. Эгамиз бу уй тўғрисида Довуд билан унинг ўғли Сулаймонга шундай деган эди^[147]: “Мен бу уйни ва Қуддусни Исроил қавмлари яшайдиган масканлар орасидан танлаб олганман. Мен то абад ўша ерда улуғланаман. ⁸Улар амрларимни адо этсалар, қулим Мусо амр этган ҳамма қонунларга риоя қилсалар, Исроил халқининг ота–боболарига Мен берган ердан улар ҳайдалишига йўл қўймайман.”

⁹Аммо халқ қулоқ солмади. Манаше халқни шу қадар йўлдан оздирдики, Канъон юртидан Эгамиз йўқотиб юборган халқлардан ҳам кўра, кўпроқ қабиҳ ишлар қилдилар.

¹⁰Эгамиз Ўз қуллари — пайғамбарлар орқали шундай деди:

^11-12— Яҳудо шоҳи Манаше жирканч ишлар қилгани, ўзидан олдинги Амор халқларидан^[148] ҳам баттар қабиҳликлар қилгани, бутлар ясаб, Яҳудо халқини гуноҳга ботиргани учун Мен, Исроил халқининг Худоси — Эгангиз айтмоқдаман: “Қуддуснинг ва Яҳудо халқининг бошига шундай фалокат келтираманки, бу фалокатни эшитганларнинг бошидан ҳуши учади. ¹³Самарияга қарши ишлатган ўлчов ипини ва Ахабнинг хонадонига қарши ишлатган шоқулни^[149] Қуддусга қарши ишлатаман. Бир одам косасини қандай артиб тозалаб, тўнкариб қўйса, Қуддусни ҳам косага ўхшатиб топ–тоза қилиб йўқ қилиб юбораман. ¹⁴Меросим — Исроил халқининг қолганларидан юз ўгираман ва ғанимларининг қўлига таслим эттираман. Ғанимлар Қуддус аҳолисини талон–тарож қилади, ўлжа қилиб олиб кетади. ¹⁵Чунки улар олдимда қабиҳ ишлар қилдилар. Ота–боболари Мисрдан чиққан кундан бугунгача бу халқ Мени ғазаблантириб келадилар.”

¹⁶Манаше шунчалик кўп айбсиз қон тўкдики, Қуддусни бу бошидан нариги бошигача қонга ботирди. Қон тўкишдан ташқари, Яҳудо халқини гуноҳга ботирди, улар Эгамиз олдида қабиҳликлар қилдилар.

¹⁷Манашенинг бошқа ишлари, бутун фаолияти, қилган гуноҳлари ҳақида “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ¹⁸Манаше оламдан ўтди ва саройидаги Уззо деган боққа дафн этилди. Ўрнига ўғли Омон шоҳ бўлди.

Яҳудо шоҳи Омон

¹⁹Омон шоҳ бўлганда йигирма икки ёшда эди. У Қуддусда икки йил ҳукмдорлик қилди. Онасининг исми Машулламот бўлиб, Ётбахлик Хорузнинг қизи эди. ²⁰Омон ҳам, отаси Манаше каби, Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди. ²¹Худди отаси юрган йўллардан юриб, ўша бутларга хизмат этиб, сажда қилди. ²²Ота–боболарининг Худоси — Эгамиздан юз ўгириб, Унинг йўлидан юрмади.

²³Шоҳ Омоннинг аъёнлари фитна уюштириб уни ўз саройида ўлдирдилар. ²⁴Яҳудо халқи ўз шоҳи Омонга фитна уюштирганларнинг ҳаммасини ўлдириб, ўрнига ўғли Йўшиёни шоҳ қилиб кўтардилар. ²⁵Омоннинг бошқа ишлари “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²⁶Омон Уззо боғида ота–боболари хилхонасига дафн этилди. Унинг ўрнига ўғли Йўшиё шоҳ бўлди.

22–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Яҳудо шоҳи Йўшиё

¹Йўшиё саккиз ёшида шоҳ бўлиб, Қуддусда ўттиз бир йил ҳукмдорлик қилди. Онасининг исми Ёдидо бўлиб, Бозхатлик Одаёнинг қизи эди. ²Йўшиё Эгамиз олдида тўғри ишлар қилди. Ўнгга ҳам, чапга ҳам оғмасдан, бобоси Довуднинг йўлидан юрди.

Қонун китоби

³Йўшиёнинг Шофон деган котиби бор эди. Шофон Машуллом деган одамнинг набираси, Озалиё деганнинг ўғли эди. Йўшиё ўз шоҳлигининг ўн саккизинчи йилида Шофонни Эгамизнинг уйига юбораётиб, унга шу гапларни айтди: ⁴“Олий руҳоний Хилқиёнинг ҳузурига бор. Дарвозабонлар халқдан тўплаб, Эгамизнинг уйига келтирган кумушларни у ҳисоблаб чиқсин. ^5-6Сўнгра кумушларни Эгамизнинг уйида меҳнат қилаётган ишбошиларга берсин. Ишбошилар эса кумушларни олиб, Эгамизнинг уйидаги бузилган жойларни тузатаётганларга, дурадгорларга, бинокорларга, тош терувчиларга берсинлар. Уйнинг тузатилиши учун лозим бўлган ёғочни, йўнилган тошни ҳам ўша кумушга сотиб олишсин. ⁷Уларга берилган кумушнинг ҳисоби сўралмасин, чунки улар ҳалол ишлашяпти.”

⁸Олий руҳоний Хилқиё котиб Шофонга: “Эгамизнинг уйидан Таврот китоби топиб олдим”, деб китобни Шофонга берди. Шофон китобни ўқиди. ⁹Кейин шоҳнинг ҳузурига бориб: “Хизматкорларингиз Эгамизнинг уйидаги кумушларни олиб, ўша ердаги ишбошиларга бердилар”, деб ҳисобот берди. ¹⁰Кейин у шоҳга: “Руҳоний Хилқиё менга китоб берди”, деди–да, овоз чиқариб шоҳга китобни ўқиб берди.

¹¹Шоҳ Тавротда ёзилган сўзларни эшитгач, қайғудан либосларини йиртиб ташлади. ¹²Кейин руҳоний Хилқиёга, Шофон ўғли Охихамга, Михиё ўғли Ахборга, котиб Шофонга ва ўзининг мулозими Осоёҳга шундай фармон берди: ¹³“Боринглар, топилган бу китобдаги сўзларга мувофиқ, мен тўғримда ҳам, бутун Яҳудо халқи тўғрисида ҳам Эгамизнинг хоҳиш–иродасини билинглар. Оталаримиз бу китобдаги сўзларга қулоқ солмаганлари, ҳаммамиз учун ёзилган бу сўзларга риоя қилмаганлари учун, Эгамизнинг даҳшатли ғазаби бизга қарши ғоятда аланга олган.”

¹⁴Руҳоний Хилқиё, Охихам, Ахбор, Шофон ва Осоёҳ пайғамбар Хулда ҳузурига бориб, унга маслаҳат солдилар. Хулда Эгамизнинг уйидаги муқаддас либослар посбони Шаллуннинг хотини эди. Шаллун Тихвонинг ўғли, Хархаснинг набираси эди. Хулда Қуддуснинг Янги даҳасида яшарди. ¹⁵Хулда уларга шундай деди:

— Исроил халқининг Худоси — Эгамиз айтмоқда: “Сизларни Менинг ҳузуримга юборган одамга шу гапларимни айтинглар: ¹⁶Яҳудо шоҳи ўқиган китобда ёзилгандай, бу юртга ҳам, бу юртда яшаётган халққа ҳам фалокат келтираман. ¹⁷Улар Мендан юз ўгирганлари, бошқа худоларга қурбонликлар келтириб, ўз қўллари билан ясаган бутлар туфайли^[150] қаҳримни келтирганлари учун, бу юртга қарши ғазабим алангаланади ва асло босилмайди.”

¹⁸Эгамизнинг хоҳиш–иродасини билиш учун сизларни юборган Яҳудо шоҳига шу хабарни беринглар: “Исроил халқининг Худоси — Эгамиз эшитган сўзларинг тўғрисида шуни айтмоқда: ¹⁹бу юрт вайрон бўлиб, бу юртда яшаганлар лаънати бўлсин, деган сўзларимни эшитганингдан кейин, юрагинг юмшади, Менга бўйин эгдинг, қайғудан либосларингни йиртиб, ҳузуримда нола қилдинг. Мен ҳам илтижоларингни эшитдим. ²⁰Шунга кўра, сен ота–боболаринг ёнига хотиржам кетасан, ўз қабрингга дафн этиласан. Бу юртга Мен келтирадиган жамики фалокатларни сен кўрмайсан.”

Хилқиё ва унинг ҳамроҳлари бу хабарни шоҳга етказдилар.

23–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

Йўшиё бутпарастликни йўқ қилади

¹Шоҳ Йўшиё хабар бериб, Яҳудо ва Қуддуснинг ҳамма оқсоқолларини ҳузурига тўплади. ²Жамики Яҳудо халқи ва Қуддус аҳолиси, руҳонийлар, пайғамбарлар, зодагонлару авом халқ шоҳ бошчилигида Эгамизнинг уйига борди. Шоҳ Эгамизнинг уйидан топилган Аҳд китобини^[151] бошидан охиригача уларнинг олдида ўқиди.

³Шоҳ Эгамизнинг уйи эшиги олдидаги устун ёнида туриб: “Эгамиз кўрсатган йўлдан юраман, амрларига итоат этаман, шартларига, фармонларига бутун қалбим билан, жону дилим билан қулоқ соламан, бу китобда ёзилган аҳд сўзларини адо этаман”, деб Эгамиз билан қайта аҳд қилди.

Бутун халқ бу аҳдга қўшилди.

⁴Шоҳ Йўшиё: “Баалга, Ашерага ва барча самовий жисмларга атаб қилинган нарсалар Эгамизнинг уйидан олиб чиқиб ташлансин”, деб олий руҳоний Хилқиёга, ундан кейинги руҳонийларга, Эгамизнинг уйи дарвозабонларига фармон берди. Ўша буюмларни Қуддус ташқарисидаги Қидрон сойлигига^[152] чиқартириб ёқди, кулини Байтилга олиб келтирди.

⁵Яҳудо шоҳлари Яҳудо шаҳарларидаги ва Қуддус атрофидаги саждагоҳларда^[153] бутпараст руҳонийларни тайинлаган эдилар. Ўша руҳонийлар саждагоҳларда қурбонликлар келтирарди. Йўшиё Баалга, қуёшга, ойга, сайёраларга ва жамики самовий жисмларга қурбонлик қилган ўша руҳонийларни йўқ қилди. ⁶У Эгамизнинг уйидан Ашеранинг устунини Қуддус ташқарисига — Қидрон сойлигига чиқариб ёқди. Майдалаб кул қилиб, кулни авом халқнинг қабрлари устига сепди. ⁷Фаҳшбозларнинг^[154] Эгамиз уйидаги ҳужраларини бузди. У ерда аёллар Ашерага атаб тўқув ишларини бажаришарди.

⁸Йўшиё Яҳудо шаҳарларидан ҳамма руҳонийларни чиқариб юборди. Ғибодан Бэршэвагача руҳонийлар қурбонликлар келтирадиган саждагоҳларни ярамайдиган қилди. У Қуддус ҳокими Ёшуа Дарвозасининг киришидаги саждагоҳларни йўқотди. Бу дарвоза шаҳарга киришда чап томонда эди. ⁹Саждагоҳларнинг руҳонийлари Эгамизнинг Қуддусдаги қурбонгоҳига қурбонлик қилишмас, лекин руҳоний биродарларнинг улушидан хамиртурушсиз нон тановул қила олардилар.

¹⁰Йўшиё, бирортаси ўғлини ёки қизини Мўлахга оловда куйдириб қурбонлик қилмасин^[155], деб Хиннум сойлигидаги^[156] Тофат деган жойдаги саждагоҳни ярамайдиган қилди. ¹¹Яҳудо шоҳлари қуёшга атаган отларнинг ҳайкалини Эгамизнинг уйи эшиги олдидан йўқотди. Отлар Эгамиз уйининг ҳовлисида — аъён Натанмалекнинг хонаси ёнида эди. Йўшиё қуёшга аталган жанг араваларини ҳам оловда ёқди.

¹²Охознинг болохонаси томидаги Яҳудо шоҳлари қилдирган қурбонгоҳларни ҳам, Эгамиз уйининг иккала ҳовлисида Манаше қилдирган қурбонгоҳларни ҳам бузди ва майдалаб туйиб, Қидрон сойлигига сочиб юборди. ¹³Қуддуснинг шарқида — Макруҳ тоғининг жанубида^[157]Исроил шоҳи Сулаймон Сидоннинг макруҳ худоси Аштарет учун, Мўабнинг макруҳ худоси Хамўш учун ва Оммоннинг макруҳ худоси Мўлах^[158] учун қилдирган саждагоҳларни ярамайдиган қилди. ¹⁴У бутсимон тошларни синдириб, Ашерага аталган устунларни қўпориб ташлади, уларнинг ўрнини инсон суяклари билан тўлдирди^[159].

¹⁵Бундан ташқари, Исроилни гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом Байтилда ўрнатган саждагоҳни ҳам, қурбонгоҳни^[160] ҳам йўқотди. Саждагоҳга ўт қўйиб, кулини кўкка совурди. У Ашеранинг устунига ўт қўйиб юборди. ¹⁶Сўнгра Йўшиё қайрилиб қараб, адирдаги қабрларни кўрди. У ердаги қабрларни кўргач, одамларини юбориб, мозорлардаги суякларни чиқартирди, Эгамизнинг сўзига биноан, суякларни қурбонгоҳда ёқди ва шу тариқа қурбонгоҳни ярамайдиган қилди. Зотан, бу ҳақда пайғамбар қурбонгоҳга нидо қилган эди^[161].

¹⁷— Анави ёдгорлик тоши кимники? — деб сўради Йўшиё.

— Яҳудодан келиб, Байтилдаги қурбонгоҳда сиз қилган ишлар тўғрисида нидо қилган пайғамбарнинг қабридир, — дея жавоб беришди шаҳар аҳолиси.

¹⁸— Унга тегманглар, — деди шоҳ. — Ҳеч ким унинг суякларини безовта қилмасин.

Шундай қилиб, пайғамбарнинг суякларига ҳам, Самариядан келган пайғамбарнинг^[162] суякларига ҳам тегмадилар.

¹⁹Исроил шоҳлари бутун юрт бўйлаб бегона худоларнинг саждагоҳларини қуриб Эгамизни ғазаблантирган эдилар. Йўшиё, худди Байтилда қилганидай, бу саждагоҳларни вайрон қилиш учун сипоҳлар жўнатди. ²⁰Ўша шаҳарлардаги саждагоҳларнинг ҳамма руҳонийларини қурбонгоҳларда бўғизлади. Инсон суякларини қурбонгоҳларда ёқди. Шундан кейин Қуддусга қайтиб кетди.

Йўшиё Фисиҳ зиёфатини нишонлайди

²¹Шоҳ: “Эгангиз Худонинг Фисиҳ зиёфатини бу Аҳд китобида^[163] ёзилганидай нишонланг”, деб халққа фармон берди. ²²Исроилга раҳнамолик қилган ҳакамлар давридан буён на Исроил шоҳлари, на Яҳудо шоҳлари ҳукмронлиги пайтида Фисиҳ зиёфати шунчалик нишонланмаган эди. ²³Эгамизга аталган бу Фисиҳ зиёфати эса шоҳ Йўшиё ҳукмронлигининг ўн саккизинчи йилида Қуддусда нишонланди.

Йўшиё жорий қилган ислоҳотлар

²⁴Йўшиё яна руҳоний Хилқиё Эгамизнинг уйидан топган китобда ёзилган қонунни ижро этмоқ мақсадида арвоҳ чақирувчиларни, фолбинларни, хонаки санамларни^[164] ва бошқа бутларни, Яҳудо ва Қуддусда пайдо бўлган ҳамма макруҳ нарсаларни йўқ қилиб ташлади. ²⁵Йўшиёдан олдин ҳам, кейин ҳам унга ўхшаб Мусонинг ҳамма қонунларига мувофиқ, бутун қалби билан, жону дили билан, бутун вужуди билан Эгамизга итоат этган бирон шоҳ чиқмади.

²⁶Лекин Манаше қилган гуноҳлари билан Эгамизнинг қаттиқ қаҳрини келтиргани учун, Эгамиз Яҳудога қарши алангаланган ғазабини ҳали қайтармаган эди. ²⁷Шунинг учун Эгамиз: “Исроил халқини ҳузуримдан қандай ҳайдаган бўлсам, Яҳудо халқини ҳам шундай қиламан, Ўзим танлаган шаҳар Қуддусдан ва Мен ўша ерда улуғланаман, деб айтган уйимдан^[165] юз ўгираман”, деган эди.

Йўшиёнинг ўлими

²⁸Йўшиёнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ²⁹Йўшиё ҳукмронлиги пайтида Миср фиръавни Нехо Оссурия шоҳига ёрдам бериш учун Фурот дарёси томон йўлга чиқди. Шоҳ Йўшиё эса Нехонинг устига юриш қилди. Махидўда^[166] тўқнашганларида, Нехо Йўшиёни ўлдирди^[167]. ³⁰Аъёнлари Йўшиёнинг жасадини жанг аравасида Махидўдан Қуддусга олиб келиб, ота–боболари хилхонасига дафн қилдилар. Яҳудо халқи Йўшиёнинг ўғли Ёҳухозга мой суртиб, уни отасининг ўрнига шоҳ қилиб кўтардилар.

Яҳудо шоҳи Ёҳухоз

³¹Ёҳухоз йигирма уч ёшида тахтга ўтириб, Қуддусда уч ой шоҳлик қилди. Онасининг исми Хамутал бўлиб, Либналик Еремиёнинг^[168] қизи эди. ³²Ёҳухоз ота–боболарига ўхшаб Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди.

³³Фиръавн Нехо, Ёҳухоз Қуддусда ҳукмдор бўлмасин дея Хомат юртидаги Ривло шаҳрида^[169] уни занжирбанд қилди. Юрт халқидан 200 пуд^[170] кумуш ва 2 пуд^[171] олтин ўлпон талаб қилди. ³⁴Фиръавн Нехо Йўшиёнинг ўғли Элияқимни отасининг ўрнига шоҳ қилди ва исмини ўзгартириб Ёҳайиқим қўйди. Сўнгра Ёҳухозни олиб Мисрга қайтди. Ёҳухоз ўша ерда вафот этди.

Яҳудо шоҳи Ёҳайиқим

³⁵Ёҳайиқим фиръавн истаган олтин ва кумушни берди. Нехога ўлпон тўлаш учун эса юрт халқига солиқ солди ва ҳар биридан бойлигига қараб олтин ва кумуш йиғди. ³⁶Ёҳайиқим йигирма беш ёшида шоҳ бўлиб, Қуддусда ўн бир йил ҳукмдорлик қилди. Онасининг исми Забудо бўлиб, Румахлик Подиёнинг қизи эди. ³⁷Ёҳайиқим ота–боболари сингари, Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди.

24–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

¹Яҳудо шоҳи Ёҳайиқим ҳукмдорлиги даврида Бобил шоҳи Навухадназар^[172] Яҳудога ҳужум қилди. Ёҳайиқим уч йил унинг ҳукмронлиги остида бўлди. Охири у Навухадназарга қарши исён кўтарди.

²Эгамиз Ўз қуллари пайғамбарлар орқали айтганига кўра, Яҳудо халқига қарши Бобил^[173], Орам, Мўаб ва Оммон босқинчи тўдаларини юбориб, бу юрт халқини йўқ қилмоқчи бўлди. ^3-4Эгамизнинг амри билан Яҳудо халқининг бошига кўп кулфат келди. Манаше қилган ҳамма гуноҳлар учун, беайбларнинг қонини тўккани учун, Эгамиз Яҳудо халқини Ўз ҳузуридан ҳайдамоқчи бўлди. Манаше Қуддусни беайбларнинг қонига ботирган эди. Эгамиз Манашени бу қилмиши учун кечирмоқчи эмасди.

⁵Ёҳайиқимнинг бошқа ишлари, бутун фаолияти “Яҳудо шоҳлари тарихи” китобида ёзилган. ⁶Ёҳайиқим оламдан ўтгач, ўрнига ўғли Ёҳайихин шоҳ бўлди.

⁷Миср фиръавни қайтиб ўз юртидан ташқарига чиқмади^[174]. Бобил шоҳи Мисрнинг шимолий чегараси — Миср сойлигидан тортиб, Фурот дарёсигача фиръавнга қарашли бўлган ҳамма ерларни босиб олган эди.

Яҳудо шоҳи Ёҳайихин

⁸Ёҳайихин ўн саккиз ёшида шоҳ бўлиб, Қуддусда уч ой ҳукмдорлик қилди. Онасининг исми Нахушта бўлиб, Қуддуслик Элнатаннинг қизи эди. ⁹Ёҳайихин ҳам, отаси каби, Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилди.

¹⁰Ўша пайтда Бобил шоҳи Навухадназарнинг лашкарлари Қуддусни қамал қилди. ¹¹Қамал пайтида Навухадназарнинг ўзи Қуддусга келди. ¹²Яҳудо шоҳи Ёҳайихиннинг ўзи, онаси, хизматкорлари, лашкарбошилари, сарой аъёнлари Навухадназарга таслим бўлдилар. Бобил шоҳи ҳукмронлигининг саккизинчи йилида^[175] Ёҳайихин асирга олинган эди.

¹³Эгамизнинг айтгани бўйича^[176], Навухадназар Эгамизнинг уйидаги ва шоҳ саройидаги барча хазиналарни бўшатди. Исроил шоҳи Сулаймон Эгамизнинг уйи учун ясаттирган олтин ашёларнинг ҳаммасини майдалади. ¹⁴Жамики Қуддус аҳолисини, бекларни, жасур сипоҳларни, ҳунармандларни, темирчиларни, ҳаммаси бўлиб ўн мингта одамни асир қилиб олиб кетди. Яҳудо халқининг энг қашшоқ тўпидан бошқа кимса бу юртда қолмади.

^15-16Бобил шоҳи Навухадназар Ёҳайихинни асир қилгандан кейин, Бобилга олиб келди. Ёҳайихин билан бирга унинг онасини, хотинларини, аъёнларини ва юртнинг обрўли одамларини ҳам Қуддусдан Бобилга ҳайдаб келди. Бундан ташқари, ҳамма жасур сипоҳларни — етти мингта сипоҳни, жанг қилишга қодир мингта ҳунарманд ва темирчини ҳам асир қилиб олиб кетди.

¹⁷Ёҳайихиннинг ўрнига эса амакиси Маттаниёни шоҳ қилиб тайинлади ва унинг отини ўзгартириб, Зидқиё қўйди.

Яҳудо шоҳи Зидқиё

¹⁸Зидқиё йигирма бир ёшида шоҳ бўлди ва Қуддусда ўн бир йил ҳукмдорлик қилди. Онасининг исми Хамутал бўлиб, Либналик Еремиёнинг^[177] қизи эди. ¹⁹Зидқиё ҳам, Ёҳайиқим каби, Эгамиз олдида қабиҳ ишлар қилгани учун ²⁰Эгамиз Қуддус ва Яҳудо халқидан ғоят ғазабланган, оқибатда уларни Ўз ҳузуридан қувиб юборган эди.

Қуддус қулайди

Зидқиё Бобил шоҳига қарши исён кўтарди.

25–БОБ - ШОҲЛАР (ТЎРТИНЧИ КИТОБ)

¹Зидқиё шоҳлигининг тўққизинчи йили ўнинчи ойининг ўнинчи куни^[178]Бобил шоҳи Навухадназар ҳамма лашкари билан Қуддус атрофига келиб, қароргоҳ қурди. Шаҳар девори атрофида баланд қурилмалар ясатди^[179].

²Шоҳ Зидқиё ҳукмронлигининг ўн биринчи йилигача шаҳар қамалда қолди. ³Тўртинчи ойнинг^[180] тўққизинчи куни шаҳарда очлик шу қадар кучайдики, халқ бир луқма нон тополмай қолди. ⁴Охири шаҳар деворидан бир тешик очишди. Бобилликлар^[181] шаҳарни гир атрофдан қуршаб турган эдилар. Ҳамма сипоҳлар тунда шоҳ билан бирга шоҳнинг боғи яқинидаги икки деворнинг орасидаги дарвозадан чиқиб, Иордан водийси^[182] томонга қочиб кетдилар. ⁵Аммо Бобил сипоҳлари шоҳнинг орқасидан қувиб, Ерихо текислигида унга етиб олдилар. Ҳамма лашкар эса шоҳни ташлаб қочиб кетди.

⁶Бобил сипоҳлари шоҳ Зидқиёни ушлаб, Ривло шаҳрига^[183] Бобил шоҳи ҳузурига олиб келдилар. Зидқиёни ҳукм қилдилар. ⁷Зидқиёнинг кўзи олдида ўғилларини қатл қилиб, ўзининг кўзларини ўйиб олдилар. Кейин уни кишанлаб, Бобилга олиб кетдилар.

Эгамизнинг уйи қулайди

⁸Бешинчи ойнинг еттинчи кунида, Бобил шоҳи Навухадназар шоҳлигининг ўн тўққизинчи йилида^[184] Бобил шоҳининг амалдори — қўриқчилари сардори Набизарадон Қуддусга кирди. ⁹У Эгамизнинг уйига, шоҳ саройига ва Қуддусдаги ҳамма нуфузли одамларнинг ҳашаматли иморатларига ўт қўйди. ¹⁰Қўриқчилар сардори раҳнамолигида Бобил лашкарлари Қуддусни ўраб турган деворларни йиқитдилар. ¹¹Набизарадон қолган ҳамма халқни — шаҳарда тирик қолганларни, Бобил шоҳи томонга ўтган қочоқларни олиб кетди. ¹²Узумчилик ва деҳқончилик билан машғул бўлсинлар, дея ҳеч вақоси йўқ, қашшоқ одамлардан баъзиларинигина қолдирди, холос.

¹³Бобилликлар Эгамизнинг уйидаги бронза устунларни, араваларни, бронза ҳовузни^[185] парчалаб, ҳамма бронзани Бобилга олиб кетдилар. ¹⁴Эгамизнинг уйида хизмат пайтида ишлатиладиган идишларни — қозонларни, куракларни, қайчилар ва куракчаларни, барча бронза ашёларни ҳам олиб кетдилар. ¹⁵Набизарадон тоза олтин ва кумуш оловкуракларни, тоғорачаларни, ҳамма олтин ва кумуш буюмларни олиб кетди.

¹⁶Эгамизнинг уйи учун Сулаймон қилдирган икки устун, ҳовуз ва араваларга беҳисоб бронза сарф қилинган эди. ¹⁷Ҳар бир устуннинг баландлиги 18 тирсак^[186] бўлиб, тепасида бронзадан ясалган устунқош бор эди. Иккала устунқошнинг баландлиги 5 тирсакдан^[187], атрофлари бронзадан ясалган тўрсимон безак ва анор тасвири билан безатилган эди.

Яҳудо халқи Бобилга кўчирилади

¹⁸Қўриқчилар сардори Набизарадон олий руҳоний Сараёни, ундан кейинги руҳоний Зафаниёни ва учта дарвозабонни ҳам асирга олди. ¹⁹Шаҳарда қолган сипоҳларнинг битта лашкарбошисини, шоҳнинг яқинларидан бештасини, яна халқни лашкар сафига ёзган лашкарбоши котибини ва халқдан шаҳарда қолган олтмиш кишини ҳам банди қилди. ²⁰Уларнинг ҳаммасини Ривло шаҳрига — Бобил шоҳи ҳузурига олиб келди. ²¹Бобил шоҳи уларни Хомат юртида — Ривлода қатл қилди. Шундай қилиб, Яҳудо халқи ўзларининг юртидан сургун қилиндилар.

Яҳудо ҳокими Гадалиё

²²Бобил шоҳи Навухадназар Яҳудода қолган халқ устидан Гадалиёни ҳоким қилиб тайинлади. Шофоннинг набираси Гадалиё Охихамнинг ўғли эди. ²³Лашкарбошилар ва сипоҳлар, Бобил шоҳи Гадалиёни ҳоким қилиб тайинлаганини эшитгач, Миспахга^[188] — Гадалиёнинг ҳузурига келдилар. Келганлар Натаниё ўғли Исмоил, Кариёх ўғли Йўханон, Натуфолик Танхумат ўғли Сараё, Махолик Язаниё ва уларнинг одамлари эди.

²⁴Гадалиё келганларга ва уларнинг одамларига онт ичиб, шундай деди: “Бобилликларга тобе бўлишдан қўрқманглар. Бу юртда ўрнашиб, Бобил шоҳига хизмат қилаверинглар. Шунда сизларга яхши бўлади.”

²⁵Ўша йилнинг еттинчи ойида^[189] шоҳ уруғидан бўлган Исмоил ўнта одами билан бирга Миспахга бориб, Гадалиёни ўлдирди. Исмоил Элишаманинг набираси, Натаниёнинг ўғли эди. Миспахда Гадалиё билан бирга бўлган Яҳудо одамларини ва Бобилликларни ҳам қиличдан ўтказди. ²⁶Шундан кейин жамики халқ — бою камбағал Бобилликлардан қўрқиб, лашкарбошилар билан бирга, Мисрга қочиб кетди.

Ёҳайихин озодликка чиқади

²⁷Яҳудо шоҳи Ёҳайихин сургунда юрганига ўттиз етти йил бўлганда, Эвилмардух Бобил шоҳи бўлди^[190]. Эвилмардух ўша йилнинг ўн иккинчи ойи йигирма еттинчи куни^[191] Яҳудо шоҳи Ёҳайихинни зиндондан озод қилди. ²⁸Унга яхши муносабатда бўлди, Бобилга сургун қилинган бошқа шоҳлардан кўра, баландроқ мартаба берди. ²⁹Шундай қилиб, Ёҳайихин зиндон кийимларини ечди. Умр бўйи доимо Бобил шоҳининг дастурхонидан таом еди. ³⁰Умрининг охиригача шоҳ тарафидан кундалик эҳтиёжи ҳар доим қондирилди.

[1] 1:1 - Исроил — шу китобда шимолий шоҳлик ва у ерда яшаган халқ одатда Исроил деган ном билан, жанубий шоҳлик эса Яҳудо деган ном билан юритилган.

[2] 1:1 - Исроил шоҳи Ахабнинг вафотидан кейин... — Шоҳ Ахаб тахминан милоддан олдинги 850 йилда вафот этди.

[3] 1:1 - Мўаб юрти — Ўлик денгизнинг шарқий қирғоғида жойлашган эди.

[4] 1:1 - ...Мўаб юрти Исроилга қарши исён кўтарди — Мўаб юртини шоҳ Довуд итоат эттирган эди (2 Шоҳлар 8:2 га қаранг). Бу воқеанинг батафсил баёни тўғрисида 3:4-27 да ёзилган.

[5] 1:2 - ...саройнинг томи... — У замонларда уйларнинг томи текис бўлган, одамлар томга чиқиб дам олишарди.

[6] 1:2 - Эхрон шаҳри — муҳим аҳамиятга эга бўлган Филист шаҳри. Эхрон Самариядан қарийб 65 километрча жануби–ғарбда жойлашган.

[7] 1:9 - Худонинг одами — Эгамиз пайғамбарининг яна бир номи.

[8] 1:17 - Ёрам — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёҳурам.

[9] 1:17 - ...Ёрам шоҳ бўлди. Бу воқеа юз берганда, Яҳудо шоҳи Ёҳурам иккинчи йил шоҳлик қилаётган эди — 3:1 га кўра, бу воқеа Яҳудо шоҳи Ёҳушафат ҳукмронлигининг ўн саккизинчи йили юз берган. Қадим замонларда ота билан ўғил бир вақтнинг ўзида тахтда ўтириб, ҳукмронлик қилган ҳоллар ҳам бўлган. Шоҳ ота вафот этган пайтда, ўғил анчадан бери шоҳликни бошқариб келаётган бўлар эди (яна 8:16 га қаранг).

[10] 2:1 - Гилгал шаҳри — Байтилдан қарийб 13 километрча шимолда жойлашган.

[11] 2:9 - ...менга икки ҳисса кўп мерос қолсин... — Қонун бўйича, қадимги Исроилда тўнғич ўғилга отасидан икки ҳисса мерос қолар эди, бу оятда Элишай тўнғич ўғилнинг улушини сўраяпти.

[12] 2:12 - ...эгнидаги кийимини иккига бўлиб ташлади — Бу ҳаракат қайғунинг бир белгиси эди.

[13] 2:22 - ...ҳозиргача... — Шу китоб ёзилаётган вақтга ишора.

[14] 3:1 - Ёрам — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёҳурам (шу бобнинг 6–оятида ҳам бор).

[15] 3:1 - ...Ёрам Самарияда Исроил тахтига ўтирди...Бу пайтда Ёҳушафат Яҳудода шоҳлик қилаётганига ўн саккиз йил бўлган эди — 1:17 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[16] 3:3 - ...Исроил халқини гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳлар... — Ерибом Исроилда ҳукмронлик қилган вақтда, Исроил халқи сажда қилсин, деб иккита олтин бузоқ ясаган ва бирини Байтил шаҳрига, иккинчисини Дан шаҳрига ўрнаштирган эди. (3 Шоҳлар 12:26-30 га қаранг).

[17] 3:4 - Мўаб — Ўлик денгизнинг шарқий қирғоғида жойлашган юрт.

[18] 3:8 - Эдом — Ўлик денгизнинг жанубида жойлашган. Ёрам Ўлик денгизни айланиб ўтиб, Мўабга жануб томондан ҳужум қилишни режалаштирган эди.

[19] 3:11 - ...у доимо Илёснинг хизматида бўлган эди... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — У Илёснинг қўлига сув қуйиб турар эди.

[20] 3:13 - ...ўзингнинг ота–онангнинг пайғамбарлари... — Бу ерда Канъондаги халқларнинг худолари Баал ва Ашера ҳақида гап кетяпти (3 Шоҳлар 16:30-33, 18:19 га қаранг). Шоҳ Ёрамнинг ота–онаси Ахаб ва Изабел ўша худоларга сажда қилишар эди.

[21] 3:20 - ...эрталабки қурбонлик пайтида... — Эрталаб соат тўққизларда.

[22] 4:8 - Шунам — Исроилдаги бир шаҳар, Самариядан қарийб 40 километрча шимолда жойлашган.

[23] 4:16 - Худонинг одами — Эгамиз пайғамбарининг яна бир номи.

[24] 4:23 - ...Янги ой шодиёнаси куни...Шаббат куни... — Табаррук кунлар бўлиб, одамлар, пайғамбардан маслаҳат олиш учун энг яхши вақт, деб ўйлашар эди.

[25] 4:25 - Кармил тоғи — Шунамдан қарийб 32 километрча шимоли–ғарбда жойлашган.

[26] 4:38 - Гилгал — Байтилдан қарийб 13 километрча шимолда жойлашган.

[27] 4:42 - Баал–Шолишо шаҳри — бу шаҳар Исроилнинг қаерда жойлашгани аниқ маълум эмас, аммо Шакам атрофларида жойлашган бўлиши мумкин.

[28] 5:1 - тери касаллиги — бу ибора ибронийчада ҳар хил тери касалликларига нисбатан ишлатилган сўзнинг таржимасидир (шу бобнинг 6, 11, 27–оятларида ҳам бор). Одатда бу иборани моҳов касаллигига ишора деб тушунишади. Тери касалликларидан бирортасига йўлиққан киши бошқаларга ўз касаллигини юқтирмасин, деб ажратиб қўйилиши шарт эди. Қонунларга кўра, бундай одам бошқа бирор одамга тегиб кетиб, уни ҳаром қилиб қўймаслиги учун ҳам алоҳида ажратилиши керак эди (Левилар 13:45-46 га қаранг).

[29] 5:3 - Самариядаги пайғамбар — қизча Элишайни назарда тутяпти.

[30] 5:5 - Исроил шоҳи — Исроил шоҳи Ёрамни назарда тутяпти (3:1 га қаранг).

[31] 5:5 - йигирма бир пуд — ибронийча матнда ўн талант, тахминан 340 килога тўғри келади.

[32] 5:5 - тўрт пуд — ибронийча матнда олти минг шақал, тахминан 68 килога тўғри келади.

[33] 5:17 - ...қулингизга иккита хачир кўтара оладиган тупроқ олиб кетишга ижозат беринг — Қадимда одамлар, ҳар бир юртнинг ўз худоси бор ва у худоларга фақатгина ўша юртларда ёки ўша юртнинг тупроғидан қурилган қурбонгоҳда сажда қилиш мумкин, деб ишонишган.

[34] 5:22 - икки пуд — ибронийча матнда бир талант, тахминан 34 килога тўғри келади.

[35] 5:23 - тўрт пуд — ибронийча матнда икки талант, тахминан 68 килога тўғри келади.

[36] 6:13 - Дўтан — Самариядан қарийб 15 километрча шимоли–ғарбда жойлашган.

[37] 6:24 - Орам шоҳи Банҳадад — 3 Шоҳлар 20:1 да айтиб ўтилган Банҳадад бўлмаслиги ҳам мумкин. Суриянинг бир нечта шоҳи Банҳадад исм билан аталган эди.

[38] 6:25 - саксон кумуш танга — ибронийча матнда саксон шақал кумуш, тахминан 0,9 килога тўғри келади.

[39] 6:25 - икки коса каптар ахлати — ибронийча матнда чорак қаб каптар ахлати, тахминан 0,3 литрга тўғри келади. Каптар ахлати егулик ёки ёнилғи сифатида ишлатилган бўлиши мумкин. Бу, эҳтимол, айрим ўсимлик уруғларининг пўстлоғидан ёки ловияни қовуриб тайёрланадиган бирор таомнинг машҳур номи ҳам бўлгандир.

[40] 6:25 - беш кумуш танга — ибронийча матнда беш шақал кумуш, тахминан 55 граммга тўғри келади.

[41] 6:26 - Исроил шоҳи — бу ўринда Ёҳухоз ёки Йўш, ҳаттоки Ёрам ҳам назарда тутилган бўлиши мумкин.

[42] 6:30 - ...қайғудан либосларини йиртди...либоси ичидаги қанор... — Қанор дағал қорамтир мато бўлиб, эчки ёки туя жунидан тўқилган. Одатда одамлар умидсиз кайфиятини ва қайғули ҳолатини ифодалаш учун кийимларини йиртиб, қанорга ўраниб олишар эди.

[43] 7:1 - ярим тоғора — ибронийча матнда бир сеха, тахминан 7 килога тўғри келади (шу бобнинг 16, 18–оятларида ҳам бор).

[44] 7:1 - бир кумуш танга — ибронийча матнда бир шақал кумуш, тахминан 11 граммга тўғри келади (шу бобнинг 16, 18–оятларида ҳам бор).

[45] 7:1 - бир тоғора — ибронийча матнда икки сеха, тахминан 15 килога тўғри келади (шу бобнинг 16, 18–оятларида ҳам бор).

[46] 7:3 - тери касаллиги — бу ибора ибронийчада ҳар хил тери касалликларига нисбатан ишлатилган сўзнинг таржимасидир (шу бобнинг 8–оятида ҳам бор). 5:1 изоҳига қаранг.

[47] 8:1 - ...ўзи тирилтирган бола... — Бу воқеанинг батафсил баёни тўғрисида 4:8-37 га қаранг.

[48] 8:8 - ...Хазайил деган одам... — Банҳададнинг аъёнларидан бири бўлиши мумкин.

[49] 8:13 - ...сен Орам шоҳи бўласан... — Худо Илёсга шундай аён қилган эди (3 Шоҳлар 19:15 га қаранг).

[50] 8:16 - Ёҳушафат ҳали Яҳудо шоҳи бўлиб турганда, унинг ўғли Ёҳурам ҳам тахтга ўтирди — Қадим замонларда, ота билан ўғил бир вақтнинг ўзида тахтда ўтириб, ҳукмронлик қилган ҳоллар ҳам бўлган. Шоҳ ота вафот этган пайтда, ўғил анчадан бери шоҳликни бошқариб келаётган бўлар эди.

[51] 8:21 - Ёҳурам — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёрам (шу бобнинг 23, 24–оятларида ҳам бор).

[52] 8:22 - ...ҳозиргача... — Шу китоб ёзилаётган вақтга ишора.

[53] 8:22 - Либна шаҳри — Қуддусдан қарийб 20 километрча ғарбда жойлашган.

[54] 8:28 - Гилад — Иордан дарёсининг шарқида жойлашган ерлар.

[55] 8:29 - Йизрил шаҳри — Исроилнинг шимолида, Рамўтдан қарийб 65 километрча узоқликда жойлашган.

[56] 9:15 - Ёрам — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёҳурам (шу бобнинг 17, 21, 22, 23, 24–оятларида ҳам бор).

[57] 9:15 - Ёрам...Йизрилга қайтган эди — 8:28-29 га қаранг.

[58] 9:21 - ...Йизриллик Навўтнинг даласи... — 22-26–оятларда бу дала тўғрисида сўз кетади. Навўт ва унинг даласи билан боғлиқ бўлган воқеанинг баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 21:1-29 га қаранг.

[59] 9:27 - ...Байт–Хагон шаҳрига қараб қочди... — ёки боғдаги уйнинг йўлидан қочди.

[60] 9:31 - ...ҳукмдорини ўлдирган Зимри... — Зимри лашкарбоши эди, у тахтни эгаллаш ниятида Исроил шоҳи Элохни ва унинг бутун оиласини ўлдирди, аммо унинг ҳукмронлиги етти кун давом этди, холос (3 Шоҳлар 16:8-20 га қаранг).

[61] 9:34 - шоҳ қизи — у Сидон шоҳи Этбаалнинг қизи эди (3 Шоҳлар 16:31 га қаранг).

[62] 9:36 - Эгамизнинг...айтган бу сўзлари бажо бўлди — Эгамиз айтган сўзларнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 21:23 га қаранг.

[63] 10:10 - Эгамиз...айтган сўзини бажо қилди — Эгамиз айтган сўзларнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 21:17-24 га қаранг.

[64] 10:21 - Баалнинг уйи — бу ибодатхонани Изабелнинг эри шоҳ Ахаб қурдирган эди (3 Шоҳлар 16:32 га қаранг).

[65] 10:27 - ...бугунгача... — Шу китоб ёзилаётган вақтга ишора.

[66] 10:29 - ...Исроил халқини гуноҳга ботирган Набат ўғли Ерибом қилган гуноҳлар...Байтил ва Дандаги олтин бузоқларга сажда қилиш... — Воқеанинг тафсилоти билан танишиш учун 3 Шоҳлар 12:26-30 га қаранг.

[67] 11:1 - Оталиё — Исроил шоҳи Ахабнинг қизи — Яҳудо шоҳи Ёрамнинг беваси эди (8:18, 26 га қаранг).

[68] 11:2 - Ёҳурам — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёрам.

[69] 11:2 - Ёҳушева — Ёҳушева руҳоний Ёҳайидонинг хотини эди (шу бобнинг 4–оятига қаранг).

[70] 11:4 - Харёллик қўриқчилар — шоҳ ёллаган бу муҳожир сипоҳлар шоҳнинг шахсий қўриқчилари бўлиб хизмат қилган.

[71] 11:21 - Йўш — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёҳўш.

[72] 12:1 - Йўш — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёҳўш (шу бобнинг 2, 4, 6, 7, 18–оятларида ҳам бор).

[73] 12:3 - саждагоҳлар — ибронийча матнда тепаликлар. Маҳаллий қурбонгоҳлар мавжуд бўлган бундай жойларда одамлар Худога ёки бегона худоларга топинганлар.

[74] 12:17 - Гат шаҳри — Ўрта ер денгизининг бўйида жойлашган бу шаҳар Филистларнинг бешта асосий шаҳарларидан бири эди.

[75] 12:20 - Милло — Милло Қуддус шаҳридаги тепаликда жойлашган ва емирилиб паст бўлган жойга қурилиб мустаҳкам қилинган жойни билдириши мумкин. Тепаликнинг кенгайтирилган бу қисми Милло деб аталган.

[76] 13:5 - ...бир қутқарувчи... — Ким назарда тутилаётганлиги бизга маълум эмас.

[77] 13:9 - Ёҳўш — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Йўш (шу бобнинг 10, 12, 13, 14, 25–оятларида ҳам бор).

[78] 13:14 - “Отам! Отам! Сиз Исроилнинг қудратли ҳимоячиси эдингиз! Исроилнинг жанг араваси ва отлиқ лашкари каби эдингиз–а!...” — Элишай шу сўзлар билан Илёсга мурожаат қилган эди (2:12 га қаранг).

[79] 13:23 - ...ҳозиргача... — Шу китоб ёзилаётган вақтга ишора.

[80] 14:1 - Ёҳўш — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Йўш (шу бобнинг 23, 27–оятларида ҳам бор).

[81] 14:4 - саждагоҳлар — 12:3 изоҳига қаранг.

[82] 14:7 - Туз водийси — Ўлик денгизнинг жанубидаги жой.

[83] 14:11 - Байт–Шамаш шаҳри — Қуддусдан қарийб 24 километрча жануби–ғарбда жойлашган.

[84] 14:13 - тўрт юз тирсак — тахминан 180 метрга тўғри келади.

[85] 14:19 - Лахиш шаҳри — Қуддусдан қарийб 35 километрча жануби–ғарбда жойлашган.

[86] 14:21 - Уззиё — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Озариё.

[87] 14:22 - Элет шаҳри — Синай ярим оролининг шарқ томонида, Қизил денгизнинг шимолий қирғоғидаги бандаргоҳ шаҳар.

[88] 14:25 - Лево–Хомат — ёки Хомат довони.

[89] 14:25 - Ўлик денгиз — ибронийча матнда Араба денгизи. Араба умумий географик ном бўлиб, бу оятда Ўлик денгиз жойлашган чўл ерни билдиради.

[90] 14:28 - ...Яҳудога қарашли бўлган Дамашқ ва Хомат... — Бу ўринда иккита шоҳликка тегишли бўлган ҳудуд ҳақида гап кетяпти, бу ҳудудларнинг марказлари Дамашқ ва Хоматда жойлашган эди. Илгари, Довуд ва Сулаймон ҳукмронлиги даврида бу жойлар Яҳудога қарашли эди.

[91] 15:1 - Уззиё — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Озариё (шу бобнинг 6, 7, 8, 17, 23, 27–оятларида ҳам бор).

[92] 15:4 - саждагоҳлар — 12:3 изоҳига қаранг.

[93] 15:5 - тери касаллиги — бу ибора ибронийчада ҳар хил тери касалликларига нисбатан ишлатилган сўзнинг таржимасидир. 5:1 изоҳига қаранг.

[94] 15:12 - ...Эгамизнинг Ёҳуга...айтган ваъдаси амалга ошди — Закариё Ёҳунинг чевараси эди (10:28-31 га қаранг).

[95] 15:14 - Тирза — Исроил, яъни шимолий шоҳликнинг собиқ пойтахти (3 Шоҳлар 16:23-24 га қаранг).

[96] 15:19 - Тиғлатпиласар — ибронийча матнда Пул, Тиғлатпиласарнинг яна бир исми. Тиғлатпиласар Оссурия шоҳлигида милоддан олдинги 745-727 йилларда ҳукмронлик қилган.

[97] 15:19 - 2140 пуд — ибронийча матнда минг талант, тахминан 34 тоннага тўғри келади.

[98] 15:20 - эллик кумуш танга — ибронийча матнда эллик шақал кумуш, тахминан 0,6 килога тўғри келади.

[99] 16:3 - [2-3] ...ҳатто ўз ўғлини оловда куйдириб қурбонлик қилди — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — ҳатто ўз ўғлини оловдан ўтказди. Бутпараст халқларга хос бўлган бу жирканч одатни Худо қабиҳлик деб айтади.

[100] 16:4 - саждагоҳлар — 12:3 изоҳига қаранг.

[101] 16:6 - Орам халқи — ибронийча матнда Эдомликлар назарда тутилган бўлиши ҳам мумкин.

[102] 16:7 - ...сизга қарамман... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — ўғлингизман.

[103] 16:18 - [17-18] ...аравалар...Бронзадан қилинган ҳўкизлар...ҳовуз... — Бу буюмлар Сулаймон ҳукмронлик қилган даврда ясалган эди. Бу буюмларнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 7:23-39 га қаранг.

[104] 17:3 - Оссурия шоҳи Шалманасар — Тиғлатпиласарнинг ўғли бўлиб, Оссурия шоҳлигида милоддан олдинги 727-722 йилларда ҳукмронлик қилган.

[105] 17:6 - Оссурия шоҳи — Шалманасарнинг вориси Саргон II назарда тутилган бўлиши мумкин.

[106] 17:6 - ...Самарияни қўлга киритиб... — Милоддан олдинги 722 йил.

[107] 17:8 - Исроил шоҳлари — бу ерда Исроил, яъни шимолий шоҳликнинг шоҳларига нисбатан айтилган.

[108] 17:9 - саждагоҳлар — 12:3 изоҳига қаранг.

[109] 17:17 - Ўғилларини, қизларини оловда куйдириб қурбонлик қилардилар... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — ўғилларини, қизларини оловдан ўтказдилар. Бутпараст халқларга хос бўлган бу жирканч одатни Худо қабиҳлик деб айтади.

[110] 17:21 - ...Эгамиз Довуд хонадонидан Исроилни тортиб олгандан кейин... — Бу воқеанинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 11:29-39 га қаранг.

[111] 17:23 - ...ҳозиргача... — Шу китоб ёзилаётган вақтга ишора (шу бобнинг 34, 41–оятларида ҳам бор).

[112] 17:24 - Самария — пойтахтнинг номи бўлиб, собиқ Исроил, яъни шимолий шоҳлигига нисбатан ишлатилган.

[113] 18:2 - Абиё — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Аби.

[114] 18:4 - саждагоҳлар — 12:3 изоҳига қаранг.

[115] 18:4 - Мусо бронзадан ясаган Нахуштон номли илон тасвири... — Нахуштон номи ибронийчадаги илон ва бронза сўзларига оҳангдош.

[116] 18:10 - Қамалнинг учинчи йилида... — Яҳудийлардаги йил ҳисоби бўйича, йилнинг бирор қисми ҳам бир тўлиқ йил, деб ҳисобланиши мумкин эди.

[117] 18:11 - Оссурия шоҳи — Шалманасарнинг вориси Саргон II назарда тутилган бўлиши мумкин.

[118] 18:13 - Ҳизқиё шоҳлигининг ўн тўртинчи йилида... — Милоддан олдинги 701 йил.

[119] 18:13 - Оссурия шоҳи Санхарив — Санхарив Оссурия шоҳлигида милоддан олдинги 705-681 йилларда ҳукмронлик қилган.

[120] 18:14 - Лахиш шаҳри — Қуддусдан қарийб 35 километрча жануби–ғарбда жойлашган.

[121] 18:14 - 640 пуд — ибронийча матнда уч юз талант, тахминан 10 тоннага тўғри келади.

[122] 18:14 - 64 пуд — ибронийча матнда ўттиз талант, тахминан 1 тоннага тўғри келади.

[123] 18:16 - кесаки — эшик ўрнатилган чорчўп.

[124] 18:18 - мушовир — луғавий маъноси маслаҳатчи. Бу ўринда хабарчи. У шоҳлик ичидаги ва халқ орасидаги хабарни шоҳга, шоҳнинг фармонларини халққа етказиб турган.

[125] 18:22 - саждагоҳлар — ибронийча матнда тепаликлар. Маҳаллий қурбонгоҳлар мавжуд бўлган бундай жойларда одамлар Худога ёки бегона худоларга топинганлар.

[126] 18:22 - Лекин у йўқ қилган саждагоҳлар ва қурбонгоҳлар Эгангизники эмасмиди?! — Ҳизқиёнинг қилган ишларидан Худо мамнун бўлган эди (шу бобнинг 3-5–оятларига ва Қонунлар 12:2-7, 3 Шоҳлар 3:2 га қаранг). Аммо Оссурия шоҳининг сўзлари Яҳудо ва Қуддус халқларини Ҳизқиёга қарши қўйиш, уларни Худога итоаткорликдан ва Худога ишонишдан қайтариш ниятида айтилган (шу бобнинг 28-35–оятларига қаранг).

[127] 18:24 - отлиқлар — ёки аравакашлар.

[128] 18:26 - орамийча — орамий (сурёний) тили дунёнинг ўша қисмида яшаган ҳамма халқлар учун ҳукмрон тил бўлиб қолган эди.

[129] 18:34 - Хомат билан Арпад — Сурияда жойлашган шаҳарлар.

[130] 18:34 - Сефарвайим, Хана ва Иввах — бу шаҳарлар қаерда жойлашгани маълум эмас.

[131] 18:34 - Самария — Исроил, яъни шимолий шоҳликнинг пойтахти, Оссурия томонидан босиб олинган.

[132] 19:1 - ...қайғудан либосларини йиртиб, қанорга ўраниб... — Қанор дағал қорамтир мато бўлиб, эчки ёки туя жунидан тўқилган. Одатда одамлар умидсиз кайфиятини ва қайғули ҳолатини ифодалаш учун кийимларини йиртиб, қанорга ўраниб олишар эди. Кўпинча бу ҳаракат Худодан кечирим сўраб ибодат қилиш ва Ундан мадад тилаш билан биргаликда амалга оширилган.

[133] 19:8 - Лахиш шаҳри — Қуддусдан қарийб 35 километрча жануби–ғарбда жойлашган.

[134] 19:10 - [9-10] Ҳабашистон — ибронийча матнда Куш. Бу жой Мисрнинг жанубида бўлиб, ҳозирги Судан ва Эфиопия мамлакатларининг бир қисмини ўз ичига олган эди.

[135] 19:21 - Бокира қиз — шаҳар ёки юрт аҳлига ишора қилиш учун қўлланган шеърий усул.

[136] 19:21 - Қуддус — ибронийча матнда Сион. Пайғамбарларнинг битикларида ва шеърий асарларда кўпинча Сион сўзи Қуддус шаҳрига ёки Худонинг халқига нисбатан ишлатилган. Тўлароқ маълумотга эга бўлиш учун луғатдаги Сион сўзига қаранг.

[137] 19:26 - Томларда ўсган майсалар — одатда уйларнинг томлари тупроқдан бўлиб, шиббаланган. Баъзан томларда майсалар ўсиб чиқар, лекин қуёш ва гармсел таъсирида тез қуриб қолар эди.

[138] 19:28 - Ўтказаман бурнингдан ҳалқамни, Оғзингдан сувлиғимни — Оссурияликлар асирларга шундай муносабатда бўлишар эди.

[139] 19:32 - ...шаҳар деворига қиялатиб тупроқ уйдирмас... — Қадимги даврларда сипоҳлар девор билан ўралган шаҳарга ҳужум қилаётганларида, кўпинча девор тепасига қиялатиб тупроқ уйганлар. Шу йўл билан шаҳарни ҳимоя қилаётган халққа ҳужум қилиш учун деворни бузиб ёки ошиб ўтишга қулай имконият яратилган.

[140] 19:37 - Арарат юрти — Кейинчалик Арманистон таркибига кирган (ҳозирда Туркиянинг бир қисмини ташкил қилади).

[141] 19:37 - ...Исархаддўн шоҳ бўлди — Оссурия шоҳлигида милоддан олдинги 681-669 йилларда ҳукмронлик қилган.

[142] 20:9 - Охознинг зинапояси — археологик топилмаларга кўра, бу оятдаги зинапоялар вақтни кўрсатадиган махсус қурилма сифатида хизмат қилар эди.

[143] 20:12 - Мардухбаладон — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Бардухбаладон. Мардухбаладон Бобил шоҳлигида милоддан олдинги 722-710 ва 704-703 йилларда ҳукмронлик қилган.

[144] 20:20 - қувур — бу қувур 520 метр узунликда бўлиб, қояни ўйиб қилинган эди. Сув қувур орқали шаҳар ташқарисидаги Гихўн сойлигидан (3 Шоҳлар 1:33 га қаранг) шаҳар ичидаги Силоам ҳовузига келиб тушар эди.

[145] 21:3 - саждагоҳлар — 12:3 изоҳига қаранг.

[146] 21:6 - Ўғлини оловда куйдириб қурбонлик қилди... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — ўғлини оловдан ўтказди. Бутпараст халқларга хос бўлган бу жирканч одатни Худо қабиҳлик деб айтади.

[147] 21:7 - ...Эгамиз ўша уй тўғрисида...шундай деган эди... — Эгамиз айтган сўзларнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 9:3-5 га қаранг.

[148] 21:12 - [11-12] Амор халқлари — бу ўринда умумий ном бўлиб, бу ном остида ўша вақтларда Канъонда истиқомат қилган Исроил халқидан бошқа жамики халқлар назарда тутилади.

[149] 21:13 - Самарияга қарши ишлатган ўлчов ипи...Ахабнинг хонадонига қарши ишлатган шоқул... — Ўлчов ипи ва шоқул бу ўринда Худонинг адолатли ҳукмини билдирадиган рамз сифатида ишлатилган. Худо Самарияга қарши чиқарган ҳукм ҳақида шу китобнинг 17:5-23 да, Ахаб ва унинг хонадонига қарши чиқарилган ҳукм ҳақида эса 3 Шоҳлар 22:1-38 ва шу китобнинг 10:1-11, 17 да ёзилган.

[150] 22:17 - ...ўз қўллари билан ясаган бутлар туфайли... — ёки қилган барча қилмишлари туфайли.

[151] 23:2 - Аҳд китоби — Таврот китобининг яна бир номи (22:8, 11 га қаранг).

[152] 23:4 - Қидрон сойлиги — Қуддус шаҳридан шарқда жойлашган.

[153] 23:5 - саждагоҳлар — 12:3 изоҳига қаранг.

[154] 23:7 - фаҳшбозлар — ўша пайтларда эркагу аёллар фаҳшбозлик орқали диний вазифани бажарарди. Уларнинг эътиқоди бўйича, одамлар фаҳшбозлар билан жинсий алоқа қилганларида, шу йўл билан Канъондаги халқларнинг худоларига топиниб, худолардан фаровонлик ато қилишни сўрардилар. Лекин Эгамиз Исроил халқига бу йўл билан сажда қилишни қатъиян ман этган (Қонунлар 23:17, 18 га қаранг).

[155] 23:10 - ...ўғлини ёки қизини Мўлахга оловда куйдириб қурбонлик қилмасин... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — ўғлини ёки қизини Мўлахга оловдан ўтказмасин. Бутпараст халқларга хос бўлган бу жирканч одатни Худо қабиҳлик деб айтади.

[156] 23:10 - Хиннум сойлиги — шаҳардан жанубда жойлашган.

[157] 23:13 - ...Макруҳ тоғининг жанубида... — Зайтун тоғининг жанубидаги тепаликка ишора. У ерда Сулаймон бегона худолар учун саждагоҳлар барпо қилганди (3 Шоҳлар 11:5-7 га қаранг).

[158] 23:13 - Мўлах — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Милком.

[159] 23:14 - ...уларнинг ўрнини инсон суяклари билан тўлдирди... — Шу туфайли ўша жой ҳаром ҳисобланиб, у ерда биронта худога сажда қилиш мумкин эмас эди.

[160] 23:15 - ...Ерибом Байтилда ўрнатган саждагоҳ...қурбонгоҳ... — Бу воқеанинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 12:32-33 га қаранг.

[161] 23:16 - ...Эгамизнинг сўзига биноан...бу ҳақда пайғамбар қурбонгоҳга нидо қилган эди — Эгамиз айтган сўзларнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 13:1-3 га қаранг.

[162] 23:18 - ...Самариядан келган пайғамбар... — Бу пайғамбарнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 13:11-32 га қаранг. Пайғамбар Байтил шаҳрининг ўзидан эди. Ўша пайтда Байтил Самария номи билан юритилган Исроилда, яъни шимолий шоҳликда жойлашган эди.

[163] 23:21 - Аҳд китоби — шу бобнинг 2–оятидаги изоҳга қаранг.

[164] 23:24 - хонаки санамлар — ибронийча матнда терафим. Улар фол очиш учун ишлатилган бўлиши мумкин.

[165] 23:27 - ...Мен ўша ерда улуғланаман, деб айтган уйим... — Эгамиз айтган сўзларнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 8:16-29 га қаранг.

[166] 23:29 - Махидў — Жалила кўлининг жанубий қирғоғидан қарийб 40 километрча жануби–ғарбда жойлашган (9:27-28 га қаранг).

[167] 23:29 - ...Миср фиръавни Нехо...Йўшиёни ўлдирди — Шу пайтда Миср фиръавни Нехо (милоддан олдинги 609-595 йилларда ҳукмронлик қилган) Оссурияликлар томонида туриб жанг қилаётган эди. Нехо Оссурия шоҳининг қўли остидаги ерларни сақлаб қолишда унга ёрдам бермоқчи бўлиб, Бобил лашкарига қарши уруш қилиш учун шимол томон йўл олганди. Оссурияни душман деб билган Йўшиё эса Нехо бошчилигидаги Миср лашкарини тўхтатмоқчи бўлди.

[168] 23:31 - Еремиё — машҳур Еремиё пайғамбар эмас, унинг отдоши.

[169] 23:33 - Ривло шаҳри — Оронтес дарёсининг бўйида жойлашган, ҳозирги Сурия мамлакати ҳудудида.

[170] 23:33 - 200 пуд — ибронийча матнда юз талант, тахминан 3,4 тоннага тўғри келади.

[171] 23:33 - 2 пуд — ибронийча матнда бир талант, тахминан 34 килога тўғри келади.

[172] 24:1 - Бобил шоҳи Навухадназар — милоддан олдинги 605-562 йилларда Бобил шоҳлигининг ҳукмдори бўлган.

[173] 24:2 - Бобил — ибронийча матнда Халдей, ўша вақтда Бобил юрти шу ном билан ҳам аталарди.

[174] 24:7 - Миср фиръавни қайтиб ўз юртидан ташқарига чиқмади — Милоддан олдинги 605 йилда Кархамиш шаҳридаги жангда Навухадназар Миср лашкарини мағлуб қилди. Аммо бир неча йилдан сўнг орқага чекинишга мажбур бўлди, Ёҳайиқим эса бундан фойдаланиб исён кўтарди (шу бобнинг 1–оятига қаранг).

[175] 24:12 - Бобил шоҳи ҳукмронлигининг саккизинчи йилида... — Бу воқеалар милоддан олдинги 597 йилда содир бўлди.

[176] 24:13 - Эгамизнинг айтгани бўйича... — Эгамиз айтган сўзларнинг батафсил баёни тўғрисида 20:16-18 га қаранг.

[177] 24:18 - Еремиё — машҳур Еремиё пайғамбар эмас, унинг отдоши.

[178] 25:1 - Зидқиё шоҳлигининг тўққизинчи йили ўнинчи ойининг ўнинчи куни... — ўнинчи ой иброний календарининг Табат ойига қарата айтилган. Ҳозирги календарга кўра бу ой декабрнинг ўртасидан бошланади. Бу воқеалар милоддан олдинги 588 йилнинг январь ойида бўлиб ўтган.

[179] 25:1 - Шаҳар девори атрофида баланд қурилмалар ясатди — Қадимги даврларда сипоҳлар девор билан ўралган шаҳарга ҳужум қилаётганларида, кўпинча девор ёнига баланд қурилма ясаганлар. Шу йўл билан шаҳарни ҳимоя қилаётган халққа ҳужум қилиш учун деворни бузиб ёки ошиб ўтишга қулай имконият яратилган.

[180] 25:3 - Тўртинчи ой — иброний календарининг Таммуз ойига қарата айтилган. Ҳозирги календарга кўра бу ой июннинг ўртасидан бошланади. Зидқиё шоҳлигининг ўн биринчи йилида содир бўлган бу воқеа милоддан олдинги 586 йилга тўғри келади.

[181] 25:4 - Бобилликлар — ибронийча матнда Халдейликлар, ўша вақтда Бобилликлар шу ном билан ҳам аталарди (шу бобнинг 5, 10, 13, 24, 25, 26–оятларида ҳам бор).

[182] 25:4 - Иордан водийси — ибронийча матнда Араба. Араба умумий географик ном бўлиб, бу оятда Иордан водийсининг бир қисмига, айнан Ўлик денгиз шимолидаги ерга нисбатан ишлатилган.

[183] 25:6 - Ривло шаҳри — 23:33 изоҳига қаранг.

[184] 25:8 - Бешинчи ойнинг еттинчи кунида...ўн тўққизинчи йилида... — Иброний календарининг бешинчи ойи, яъни милоддан олдинги 586 йилнинг август ойи.

[185] 25:13 - ...бронза устунлар...аравалар...бронза ҳовуз... — Бу буюмлар Сулаймон ҳукмронлик қилган даврда ясалган. Мазкур буюмларнинг батафсил баёни тўғрисида 3 Шоҳлар 7:15-39 га қаранг.

[186] 25:17 - 18 тирсак — тахминан 8,1 метрга тўғри келади.

[187] 25:17 - 5 тирсак — ибронийча матнда 3 тирсак, яъни тахминан 1,4 метрга тўғри келади. 3 Шоҳлар 7:16 нинг ибронийча матнида эса беш тирсак, яъни тахминан 2,3 метрга тўғри келади.

[188] 25:23 - Миспах — Қуддусдан қарийб 8 километрча шимолда жойлашган шаҳар.

[189] 25:25 - Ўша йилнинг еттинчи ойида... — Иброний календарининг еттинчи ойи, яъни милоддан олдинги 586 йилнинг октябрь ва ноябрь ойлари.

[190] 25:27 - ...Эвилмардух Бобил шоҳи бўлди — У Навухадназарнинг ўғли бўлиб, Бобил шоҳлигида милоддан олдинги 562-560 йилларида ҳукмронлик қилган.

[191] 25:27 - ...ўша йилнинг ўн иккинчи ойи йигирма еттинчи куни... — Иброний календарининг ўн иккинчи ойи, яъни милоддан олдинги 561 йилнинг апрель ойи.

Инжил / Муқаддас Китоб / Ўзбек тилидаги

Инжил Каракалпак

Kitoblar - Kutubxona  |  Hamdi-Sano - Mening Nurim  |  UZBEK mp3

uzGod.com