ИБТИДО / Инжил / Мукаддас Китоб / Ўзбек тилидаги

“Ибтидо” китобида оламнинг яратилиши, инсон зотининг пайдо бўлиши, Исроил халқининг келиб чиқиши тўғрисида сўз юритилади.

“Ибтидо” китобининг биринчи қисмида (1-11–боблар) олам ва инсониятнинг Иброҳимгача бўлган даври ҳикоя қилинади. Худо ҳамма нарсани жуда ажойиб қилиб яратган эди, лекин илк яратилган икки инсон — Одам Ато билан Момо Ҳаво Худога итоат этмай, оламга ёмонликни олиб келди. Инсонлар шу қадар гуноҳга ботиб кетдиларки, Нуҳ деган одам ва унинг оиласидан ташқари, жамики инсониятни қириб ташлаш учун Худо ер юзига тўфон юборишга қарор қилди. Нуҳ ва унинг оиласи Худога итоат этарди, шунинг учун Худо Нуҳга: “Ўзингни, оилангни, ҳайвонлар ва қушларнинг ҳар бир турини сақлаб қолиш учун катта кема яса”, деб амр этди. Тўфондан кейин халқ яна ер юзи бўйлаб ёйилди. Лекин уларнинг кўпчилиги яна Худога итоат этмай қўйди.

“Ибтидо” китобининг қолган қисми (12-50–боблар) Ибром ва унинг хонадони тарихига оид воқеаларни қамраб олади. Худо Ибром хонадонини, Ўзимнинг халқим қиламан, деб танлаб олади. Худо Ибромга Иброҳим, унинг хотини Сорайга Сора, деб уларнинг исмини ўзгартиради. Иброҳим билан Сора бефарзанд эдилар, лекин Худо уларга: “Сизлар фарзандли бўласизлар, сизларнинг наслингиз бир кун ўзларининг юртига эга бўладилар ва ер юзидаги жамики халқлар сизлардан барака топадилар”, деб ваъда беради.

Иброҳим ва Сора Канъон юртига кўчадилар (Канъон — ҳозирги Исроил ва Фаластин жойлашган ҳудуд). Худо бу юртни уларнинг наслига беришга ваъда қилган эди. Иброҳим билан Сора анча кексайиб қолганларида ўғил кўрадилар ва унинг исмини Исҳоқ қўядилар. Исҳоқ ҳам икки ўғил кўриб, ўғилларига Ёқуб ва Эсов, деб исм қўяди.

Китобнинг охирида ҳикоя қилинишича, Ёқубнинг ўн икки ўғли оилалари билан Мисрга кўчиб бориб, ўша ерда яшайдилар. Ёқубнинг ўғилларидан бири Юсуф Миср ҳокими бўлади. Юсуф билардики, Худо бир кун Ўз халқига берган ваъдасини бажаради: “Менинг умрим охирлаб боряпти”, деди Юсуф ака–укаларига. “Лекин Худо сизларни кузатиб туради, сизларни бу юртдан олиб чиқиб, Иброҳим, Исҳоқ ва Ёқубга бераман, деб қасам ичган юртга қайтариб олиб боради.” (50:24)

1–БОБ - ИБТИДО

Дунёнинг яратилиш тарихи

¹Худо азалда осмон билан ерни яратди^[1]. ²Ер айқаш–уйқаш бўлиб, тубсиз денгизлар устини зулмат қоплаган эди. Худонинг Руҳи сувлар узра юрарди^[2].

³Худо: “Ёруғлик бўлсин”, деб амр берган эди, ёруғлик пайдо бўлди. ⁴Худо ёруғликнинг ажойиб эканини кўриб, ёруғликни қоронғиликдан ажратди. ⁵Худо ёруғликни кундуз, қоронғиликни тун, деб атади. Кеч кириб, тонг отди^[3]. Биринчи кун ўтди.

⁶Шунда Худо: “Сувларни бир–биридан ажратиб турадиган гумбаз пайдо бўлсин”, деб амр қилди. ⁷Шундай ҳам бўлди: Худо гумбазни яратиб, гумбазнинг остидаги сувлардан гумбаз устидаги сувларни ажратди^[4]. ⁸Худо гумбазга осмон, деб ном берди. Кеч кириб, тонг отди. Иккинчи кун ўтди.

⁹Кейин Худо: “Осмон остидаги сувлар бир жойга тўпланиб, қуруқ ер пайдо бўлсин”, деб амр қилди. Шундай ҳам бўлди. ¹⁰Худо қуруқликка ер, деб ном берди. Бир жойга йиғилган сувларни эса денгизлар, деб атади. Худо бунинг ажойиб эканини кўрди.

¹¹Сўнгра Худо шундай амр берди: “Ерда ўт–ўлан кўкарсин. Дон берадиган ҳар хил ўсимликлар, ичида данаги бор ҳар хил мевали дарахтлар ўссин.” Шундай ҳам бўлди. ¹²Ерда ўт–ўлан кўкарди, дон берадиган ҳар хил ўсимликлар, ичида данаги бор ҳар хил мевали дарахтлар ўсди. Худо буларнинг ҳам ажойиб эканини кўрди. ¹³Кеч кириб, тонг отди. Учинчи кун ўтди.

¹⁴Кейин Худо шундай амр қилди: “Кундузни тундан ажратиш учун осмон гумбазида ёритқичлар пайдо бўлсин. Булар кунларнинг, йилларнинг, нишонланадиган байрамларнинг^[5] вақтини кўрсатсин. ¹⁵Бу ёритқичлар осмон гумбазида нур сочиб, ерга ёруғлик берсин.” Шундай ҳам бўлди. ¹⁶Худо иккита катта ёритқични — қуёш ва ойни яратди: кундузи нур сочиб туриши учун каттароқ ёритқич — қуёшни, тунда нур сочиб туриши учун кичикроғи — ойни яратди. Шунингдек, Худо юлдузларни ҳам яратди. ^17-18Бу ёритқичлар ерга ёруғлик берсин, кундуз ва тун устидан ҳукмронлик қилсин, ёруғликни қоронғиликдан ажратиб турсин, деб Худо буларни осмон гумбазига жойлаштирди. Худо бунинг ажойиб эканини кўрди. ¹⁹Кеч кириб, тонг отди. Тўртинчи кун ўтди.

²⁰Кейин Худо шундай амр берди: “Сув ҳар хил тирик жониворлар билан тўлиб–тошсин, қушлар пайдо бўлиб, ҳавода парвоз қилсин.” ²¹Шундай қилиб, Худо баҳайбат денгиз махлуқларини ва сувда сузувчи турли–туман жониворларни, ҳар турли қушларни яратди. Худо бунинг ҳам ажойиб эканини кўрди. ²²Шунда Худо буларнинг ҳаммасига марҳамат қилиб деди: “Балиқлар ва қушлар серпушт бўлиб, кўпайсин. Денгизлар балиқлар билан тўлиб–тошсин, ер узра қушлар кўпайсин.” ²³Кеч кириб, тонг отди. Бешинчи кун ўтди.

²⁴Сўнгра Худо: “Ер турли–туман жонзотларни — чорвани, судралиб юрувчи жониворларни^[6], ҳар турли ёввойи ҳайвонларни пайдо қилсин”, деб амр қилди. Шундай ҳам бўлди. ²⁵Худо ҳар турли ёввойи ҳайвонларни, чорванинг ҳар хил турларини, ер юзида судралиб юрувчи жониворларнинг ва ҳашаротларнинг ҳар хил турларини яратди. Худо бунинг ажойиб эканини кўрди.

²⁶Кейин Худо шундай деди: “Энди инсон зотини яратайлик, улар Ўз суратимиздай, Ўзимизга ўхшаган^[7] бўлсин. Инсон зоти денгиздаги балиқлар устидан, осмондаги қушлар, ер юзидаги чорва ҳамда жамики ёввойи ҳайвонлар^[8], ерда судралиб юрувчи ҳар қандай жонивор ва ҳашаротлар устидан ҳукмронлик қилсин.” ²⁷Шундай қилиб,

Худо Ўз суратидай қилиб яратди инсон зотини.

²⁸Худо инсонларга марҳамат қилиб, айтди: “Ували–жували бўлинглар, ер юзини тўлдириб, итоат эттиринглар, денгиздаги балиқлар устидан, осмондаги қушлару ер юзида яшовчи ҳар турли жониворлар устидан ҳукмронлик қилинглар.” ²⁹Худо яна айтди: “Мана, сизларга бутун ер юзидаги ҳар хил донли ўсимликларни ва мевали дарахтларни бердим. Сизлар булардан егулик учун фойдаланасизлар. ³⁰Ер юзидаги жамики тирик жонзотларга — ҳамма ҳайвонларга, ҳамма қушларга емиш қилиб кўк ўт–ўланни бердим.” Шундай ҳам бўлди. ³¹Худо Ўзи яратган ҳамма нарсага назар солди. Булар жуда ажойиб эди. Кеч кириб, тонг отди. Олтинчи кун ўтди.

2–БОБ - ИБТИДО

¹Шундай қилиб, осмон билан ер ҳамда улардаги жамики нарсалар яратилди. ²Еттинчи куни Худо ҳамма ишларини битириб, дам олди. ³Худо еттинчи куни барча яратиш ишларидан дам олгани учун, бу кунни муборак қилиб, муқаддас, деб бошқа кунлардан ажратди.

⁴Осмон билан ернинг^[9] яратилиши ана шулардан иборатдир.

Адан боғи

Парвардигор Эгамиз осмон билан ерни яратган пайтда ⁵ер юзида на бирон ўт, на бирон гиёҳ унган эди. Чунки Парвардигор Эгамиз ҳали ерга ёмғир ёғдирмаган, ерга ишлов берадиган бирон кимса яратмаган эди. ⁶Лекин ер остидан сув чиқиб^[10], бутун ер юзини суғорарди. ⁷Шундан кейин Парвардигор Эгамиз ернинг тупроғидан одамни^[11] ясади ва унинг бурун тешигидан пуфлаб, жон ато этди. Шундай қилиб, одам тирик жон бўлди. ⁸Парвардигор Эгамиз шарқда — Адан деган жойда боғ барпо қилиб, Ўзи яратган одамни ўша боққа қўйди. ⁹Кейин Парвардигор Эгамиз ердан чиройли, лаззатли мева берадиган ҳар хил дарахтларни ўстирди. Боғнинг ўртасига ҳаёт ато этувчи дарахтни ва яхшилик билан ёмонликни билиш дарахтини қўйди.

¹⁰Адандан бир дарё оқиб келиб, боғни суғоради ва ўша ерда тўртта ирмоққа бўлинади. ¹¹Биринчи ирмоқнинг номи Пишон бўлиб, бутун Хавила ери бўйлаб оқади. Бу жойда олтин бор. ¹²Ўша ернинг олтини жуда ҳам тозадир. У ерда марварид^[12] ва ақиқ тошлар ҳам бор. ¹³Иккинчи ирмоқнинг номи Гихўн бўлиб, бутун Куш^[13] ери бўйлаб оқади. ¹⁴Учинчи ирмоқнинг номи Дажла бўлиб, Оссурия шаҳрининг шарқидан оқиб ўтади. Тўртинчи ирмоқнинг номи Фуротдир.

¹⁵Шундай қилиб, Парвардигор Эгамиз, бу одам боққа ишлов берсин, парвариш қилсин, деб уни Адан боғига жойлаштирди. ¹⁶Парвардигор Эгамиз унга шундай амр қилди: “Сен боғдаги ҳамма дарахтнинг мевасидан бемалол тановул қилавер. ¹⁷Лекин яхшилик ва ёмонликни билиш дарахтининг мевасидан емайсан, ундан ейишинг биланоқ, шубҳасиз, ўласан.”

¹⁸Сўнгра Парвардигор Эгамиз: “Одамнинг ёлғиз бўлиши яхши эмас, унга муносиб шерик яратаман”, деди. ¹⁹Шундай қилиб, Парвардигор Эгамиз тупроқдан ҳар хил ҳайвонларни ва ҳар хил қушларни яратди. Худо: “Бу жониворларни одам кўриб қанақа ном бераркин”, дея уларни одамнинг олдига олиб келди. Одам ҳар бир жонивор учун ном танлади. ²⁰Одам ҳамма чорвага, қушларга ва ёввойи ҳайвонларга ном берди. Лекин ҳамон унга муносиб шерик йўқ эди. ²¹Шу боисдан Парвардигор Эгамиз одамни қаттиқ ухлатиб қўйди. Одам ухлаб ётганда, Худо унинг қовурғасидан биттасини олди ва қовурғанинг ўрнига эт қоплади. ²²Парвардигор Эгамиз одамнинг қовурғасидан хотин кишини яратди ва уни одамнинг олдига олиб келди. ²³Шунда одам айтди:

“Ниҳоят, бу менинг суякларимдан пайдо бўлган суякдир,

Чунки у эркакдан^[14] яратилгандир.”

²⁴Шунинг учун эркак киши ота–онасидан бўлак чиқиб, хотинига боғланиб қолади, иккаласи бир тан бўладилар.

²⁵Одам билан хотини қип–яланғоч юрардилар, бир–бирларидан уялиш ҳиссини сезмасдилар.

3–БОБ - ИБТИДО

Одам Ато ва Момо Ҳаво гуноҳ қилади

¹Парвардигор Эгамиз ҳамма ёввойи ҳайвонларни ҳам яратган эди. Ўша ҳайвонлар орасида анча айёри илон эди. Илон хотиндан:

— Ҳақиқатан ҳам Худо, боғдаги биронта дарахтнинг мевасидан еманглар, деб айтдими? — деб сўради.

— Йўғ–э, биз боғдаги ҳамма дарахтларнинг мевасидан ейишимиз мумкин, — деб жавоб берди. ³— Лекин Худо, боғ ўртасидаги дарахтнинг мевасидан еманглар ҳам, тегманглар ҳам, есаларингиз ўласизлар, деб айтган.

— Йўқ, ўлмайсизлар, — деди. ⁵— Чунки Худо биладики, сизлар бу мевалардан есаларингиз, кўзларингиз очилиб, сизлар ҳам барча яхши ва ёмон нарсаларни биладиган бўлиб, Худога^[15] ўхшаб қоласизлар.

⁶Хотин қарасаки, ўша дарахт кўзга чиройли кўринади, мевалари жуда ейишли экан. Хотин: “Қани, энди мевалар менга донолик ато қилсайди”, деб орзу қилди. У дарахтнинг мевасидан олиб еди, кейин ёнида турган эрига ҳам берди. Эри ҳам еди. ⁷Ўша заҳоти икковининг ҳам кўзлари очилиб, улар яланғоч эканликларини англаб етдилар, анжир баргларини сонлари атрофига тизиб, ўзларига ёпинчиқ ясадилар.

⁸Оқшом пайти шабада эсиб турганда, иккови боғда Парвардигор Эгамизнинг юрганини билди. Одам ва хотини Парвардигор Эгамизнинг назаридан қочиб, боғдаги дарахтлар орасига яшириндилар. ⁹Парвардигор Эгамиз: “Қаердасан, эй, одам?” деб чақирди. ¹⁰Одам:

— Мен боғда юрганингни билдим–у, яланғоч бўлганим учун қўрқиб, яшириндим, — деди.

¹¹— Яланғоч эканингни сенга ким айтди? — деб сўради Худо. — Мен, еманглар, деб амр этган дарахтнинг мевасидан едингми?

— Ўзинг менга берган хотин ўша дарахтнинг мевасидан менга олиб келган эди, мен ҳам едим.

— Илон мени алдади, мен мевадан едим, — деди хотин.

Худо ҳукм қилади

¹⁵Душманлик пайдо қиламан сен билан хотин ўртасида,

Мен, ема, деб тақиқлаган мевани еганинг учун,

Ер сен учун тиканлару қушқўнмас^[16] ўстиради.

²⁰Хотин жамики инсонларнинг онаси бўлгани учун, Одам Ато^[17] унга Момо Ҳаво^[18], деб исм берди. ²¹Одам Ато ва унинг хотини учун Парвардигор Эгамиз теридан кийим–кечак ясаб, уларни кийинтириб қўйди.

Одам Ато ва Момо Ҳаво жаннатдан қувиладилар

²²Кейин Парвардигор Эгамиз шундай деди: “Мана, инсон ҳамма нарсани — яхшилик ва ёмонликни билиб, бизнинг биттамизга ўхшаб^[19] қолди. Энди у қўлини узатиб, ҳаёт ато этувчи дарахт мевасидан ҳам олмасин, мевани еб, абадий яшайдиган бўлиб қолмасин.” ²³Шу сабабдан Парвардигор Эгамиз Одам Атони ва Момо Ҳавони Адан боғидан чиқариб юборди. У Одам Атони ернинг тупроғидан ясаган эди, унга яна ўша ерни ишлашга берди. ²⁴У Одам Атони ҳайдаб юборгандан кейин, ҳаёт дарахтига борадиган йўлни қўриқлаш учун Адан боғининг шарқ томонига қанотли мавжудотлар — карубларни ва доимо айланиб турадиган алангали қилични ўрнатди.

4–БОБ - ИБТИДО

Қобил билан Ҳобил

¹Одам Ато хотини Момо Ҳавога яқинлашгандан кейин, Момо Ҳаво ҳомиладор бўлди. Момо Ҳаво ўғил кўрди ва: “Худонинг қудрати билан ўғил топдим”, деб номини Қобил^[20] қўйди. ²Кейинроқ Момо Ҳаво иккинчи ўғлини туғди ва унга Ҳобил, деб исм қўйди. Болалар улғайиб, Ҳобил — қўйчивон, Қобил — деҳқон бўлди. ³Вақти келиб, Қобил ернинг ҳосилидан Эгамизганазр олиб келди. ⁴Ҳобил ҳам сурувидаги биринчи туғилган қўзилардан биттасини танлаб олиб, сўйди ва қўзининг ёғли жойларини Эгамизганазр қилиб олиб келди. Эгамиз Ҳобилни ва унинг назрини манзур кўрди, ⁵лекин Қобилнинг ўзи ҳам, унинг назри ҳам маъқул бўлмади. Қобил қаттиқ хафа бўлиб, қовоғини солди. ⁶Шунда Эгамиз Қобилга деди: “Нега хафа бўлдинг? Нимага қовоғингни солдинг? ⁷Агар сен тўғри иш қилсанг, сени қабул қилмасмидим?!^[21] Билгинки, ёмон иш қилсанг, эшигингда гуноҳ пойлаб туради, шерга ўхшаб ташланиб, сени ўлжа қилмоқчи бўлади. Гуноҳ сенинг устингдан ҳукмрон бўлишни истайди. Лекин гуноҳни сен мағлуб қилишинг керак.”

⁸Қобил укаси Ҳобилга: “Юр, далага борамиз”, деб таклиф қилди^[22]. Улар далага борганларида, Қобил укасига ташланиб, уни ўлдирди.

⁹Эгамиз Қобилдан: “Уканг Ҳобил қаерда?” — деб сўради.

— Билмайман, нима, укам қаерга борса, мен унинг қадамини ўлчаб юришим керакми?! — деб эътироз билдирди.

— Нима қилиб қўйдинг?! — деди. — Эшитиб ол: укангнинг қони Менга ердан фарёд қилмоқда. ¹¹Укангнинг қони билан ерни булғаганинг учун, энди лаънати бўласан, ерга ҳеч қачон ишлов беролмайсан. ¹²Ерга қанчалик жон куйдириб ишлов бермагин, ер сен учун бошқа мўл ҳосил етиштирмас. Ҳозирдан бошлаб сен ер юзида доимо бир жойдан бошқа жойга қочиб, бошпанасиз, дайдиб юрасан.

— Жазойим шунчалик оғирки, бир ўзим кўтара олмайман, — деб жавоб берди. ¹⁴— Бугун Сен мени еримдан ҳайдадинг. Энди мен Сендан узоқ бўлиб яшайман, ер юзида сарсон–саргардон бўлиб, қочиб юраман. Энди мени бирортаси учратиб қолиб, ўлдириб қўйиши мумкин.

— Йўқ, ҳеч ким сени ўлдирмайди! — деб жавоб берди Қобилга. — Ким сени ўлдирса, ундан етти карра ўч оламан.

Шундай қилиб, Эгамиз, Қобилни биров уриб ўлдириб қўймасин, деб унга тамға қўйди. ¹⁶Сўнгра Қобил Эгамиздан узоқлашиб кетди ва Аданнинг шарқидаги Нод^[23] деган ерга ўрнашди.

Қобилнинг насли

¹⁷Қобилнинг хотини ҳомиладор бўлиб, ўғил туғди. Ўғлига Ханўх, деб исм қўйдилар. Қобил бир шаҳар қурди ва шаҳарга ўғлининг отини бериб, Ханўх, деб атади. ¹⁸Ханўх бир ўғил кўриб, исмини Ирод қўйди. Ироддан — Махувол, Махуволдан — Матушол, Матушолдан — Ламех деган ўғиллар туғилди. ¹⁹Ламех иккита хотин олди. Биттасининг исми Оида, бошқасиники Зилло эди. ²⁰Оида бир ўғил кўриб, исмини Ёбол қўйди. Чодирларда яшайдиган чўпонларнинг ота–бобоси Ёбол бўлди. ²¹Укасининг исми Ювал эди. Ювал лира ва най чалувчи созандаларнинг ота–бобоси бўлди. ²²Зилло ҳам бир ўғил кўриб, исмини Тувалқобил қўйди. Тувалқобил биринчи бўлиб бронза ва темир асбоблар ясаган эди. Тувалқобилнинг Намах деган синглиси бор эди.

²⁴Қобилни ўлдиргандан етти карра ўч олинса,

Ламехни ўлдиргандан етмиш етти карра ўч олинур.”

Шис ва Энўш

²⁵Одам Ато билан хотини яна бир ўғил кўрдилар. Момо Ҳаво: “Қобил ўлдирган Ҳобилнинг ўрнига Худо бошқа фарзанд берди”, деб исмини Шис^[24] қўйди. ²⁶Шис улғайиб, у ҳам бир ўғил кўрди ва исмини Энўш қўйди. Ўша пайтда одамлар энди Эгамизга сажда қила бошлаган эдилар.

5–БОБ - ИБТИДО

Одам Атонинг насли

¹Одам Атонинг насл–насаби тарихи қуйидагичадир.

Худо инсон зотини яратганда, уларни Ўзига ўхшаган қилиб яратган эди. ²Худо инсонларни эркак ва аёл қилиб яратди. Худо уларни яратгандан кейин Инсон, деб ном қўйиб, уларга барака берди.

³Одам Ато 130 ёшида ўғил кўрган эди^[25]. Ўғли отасининг суратидай бўлиб, унга ўхшаган эди. Одам Ато ўғлига Шис, деб исм қўйган эди. ⁴Шис туғилгандан кейин, Одам Ато 800 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ⁵Одам Ато 930 ёшида оламдан ўтди.

⁶Шис 105 ёшида ўғли Энўшни кўрган эди^[26]. ⁷Энўш туғилгандан кейин, Шис 807 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ⁸Шис 912 ёшида оламдан ўтди.

⁹Энўш 90 ёшида ўғли Хенанни кўрди. ¹⁰Хенан туғилгандан кейин, Энўш 815 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ¹¹Энўш 905 ёшида оламдан ўтди.

¹²Хенан 70 ёшида ўғли Махалиёлни кўрди. ¹³Махалиёл туғилгандан кейин, Хенан 840 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ¹⁴Хенан 910 ёшида оламдан ўтди.

¹⁵Махалиёл 65 ёшида ўғли Ёредни кўрди. ¹⁶Ёред туғилгандан кейин, Махалиёл 830 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ¹⁷Махалиёл 895 ёшида оламдан ўтди.

¹⁸Ёред 162 ёшида ўғли Ханўхни кўрди. ¹⁹Ханўх туғилгандан кейин, Ёред 800 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ²⁰Ёред 962 ёшида оламдан ўтди.

²¹Ханўх 65 ёшида ўғли Матушалоҳни кўрди. ²²Матушалоҳ туғилгандан кейин, Ханўх 300 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. У умр бўйи Худога ҳамроҳ бўлиб яшади. ²³Ханўх 365 йил умр кўрди. ²⁴У бутун умри давомида Худога ҳамроҳ бўлиб яшаб, охири, бирданига ғойиб бўлиб қолди, чунки Худо уни олиб кетган эди.

²⁵Матушалоҳ 187 ёшида ўғли Ламакни кўрди. ²⁶Ламак туғилгандан кейин, Матушалоҳ 782 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ²⁷Матушалоҳ 969 ёшида оламдан ўтди.

²⁸Ламак 182 ёшида бир ўғил кўрди. ²⁹Ламак: “Эгамиз бу ерни лаънатлаган, энди ерга ишлов берганимизда, оғир ишларимизни шу бола енгиллаштирсин”, деб ўғлининг отини Нуҳ^[27] қўйди. ³⁰Нуҳ туғилгандан кейин, Ламак 595 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди. ³¹Ламак 777 ёшида оламдан ўтди.

³²Нуҳ 500 ёшдан ўтгандан кейин Сом, Хом ва Ёфас деган ўғилларини кўрди.

6–БОБ - ИБТИДО

Инсониятнинг қабиҳлиги

¹Ер юзида инсонлар борган сари кўпая бошлади. Қизлар ҳам туғилган эди. ²Илоҳий зотлар^[28], бу қизлар^[29] чиройли экан, деб ёқтирганларини ўзларига хотин қилиб олавердилар. ³Шунда Эгамиз айтди: “Мен ато этган Руҳ^[30] инсонлар билан абадий қолмайди^[31], чунки улар ўладиган жонлардир^[32]. Келгусида улар 120 йил умр кўрсин.” ⁴Ўша кунларда, ундан кейин ҳам бу оламда улкан паҳлавонлар^[33] яшади. Илоҳий зотлар билан аёл зотидан^[34] туғилган бу паҳлавонлар қадимги даврнинг буюк қаҳрамонлари, машҳур жангчилари бўлган эдилар.

⁵Эгамиз кўрдики, ер юзида инсон зоти қилаётган қабиҳликлар жуда ҳам кўп экан. Уларнинг кўнглида фақат қабиҳ ният бор экан. ⁶У ер юзида инсонларни яратганидан пушаймон бўлди, юракдан афсусланди. ⁷Эгамиз айтди: “Ўзим яратган инсон зотини ер юзидан қириб юбораман. Мен инсон билан бирга ҳайвонларни, судралиб юрувчи жониворларни, ҳашаротларни, қушларни ҳам қираман, уларни яратганимдан пушаймон бўляпман.” ⁸Фақат Нуҳ Эгамизнинг марҳаматига сазовор бўлган эди.

Нуҳ

⁹Нуҳнинг насл–насаби тарихи қуйидагичадир.

Ўша даврда ер юзидаги солиҳ, бенуқсон одам фақат Нуҳ бўлиб, Худога ҳамроҳ бўлиб яшарди. ¹⁰Нуҳнинг Сом, Хом, Ёфас деган учта ўғли бор эди.

¹¹Эндиликда ер юзи Худонинг олдида ахлоқсизликка, зўравонликка тўлиб–тошиб кетган эди. ¹²Худо кўрдики, олам бузилиб кетган, ер юзидаги жамики инсоният йўлдан озган эди. ¹³Худо Нуҳга айтди: “Мен бутун ер юзидаги инсонларни қириб ташлашга қарор қилдим. Чунки ер юзи уларнинг дастидан зўравонликка тўлиб–тошди. Энди уларни бутун ер билан бирга йўқ қилмоқчиман. ¹⁴Ўзингга яхши қаттиқ ёғочдан^[35] кема яса, кеманинг ичида хоналар ҳам ясаб, кеманинг ичи–ташини қора сақич билан суваб чиқ. ¹⁵Кеманинг узунлиги 300 тирсак, кенглиги 50 тирсак, баландлиги 30 тирсак^[36] бўлсин. ¹⁶Кеманинг томини ясаганингда, том билан кеманинг девори оралиғида бир тирсак^[37] очиқ жой қолдир^[38]. Эшигини кеманинг ён томонидан яса. Кемани уч қаватли қилиб яса. ¹⁷Мен ер юзини тўфонга бостириб, ҳар қандай тирик жонзотни қириб ташлайман. Ер юзидаги ҳамма нарса нобуд бўлади. ¹⁸Сен билан эса Мен аҳд қиламан. Сен кема ичига кирасан, сен билан бирга ўғилларинг, хотининг, келинларинг ҳам киради. ¹⁹Ҳайвонларнинг ҳар бир туридан бир жуфтдан — эркаги ва урғочисидан кема ичига ўзинг билан олиб кирасан, токи тўфон пайтида улар сен билан бирга тирик қолсин. ²⁰Қушларнинг, ҳайвонларнинг, судралиб юрувчи жониворларнинг ва ҳашаротларнинг ҳар бир туридан жуфт–жуфт қилиб, ўзинг билан олиб кирасан, токи улар тирик қолсин. ²¹Ўзинг билан озиқ–овқатларнинг ҳар бир туридан ғамлаб ол. Озиқ–овқатлар оиланг билан барча жонзотларга егулик бўлади.” ²²Нуҳ ҳамма нарсани Худо амр этгандай қилди.

7–БОБ - ИБТИДО

Тўфон

¹Ниҳоят, вақти келиб, Эгамиз Нуҳга айтди: “Сен бутун оила аъзоларинг билан кема ичига кир. Ер юзидаги халқлар орасида Менинг олдимда солиҳ бўлиб юрганлардан фақат сени топдим, холос. ²Ўзинг билан ҳалол ҳайвонларнинг урғочи ва эркагидан етти жуфт, ҳаром ҳайвонларнинг^[39] урғочи ва эркагидан эса бир жуфт ол. ³Қушларнинг ҳар бир туридан — эркаги ва урғочисидан ҳам етти жуфт танлаб ол, токи бутун ер юзида бу жонзотларнинг турлари сақланиб қолсин. ⁴Етти кундан кейин, мен ер юзига қирқ кечаю қирқ кундуз давомида ёмғир ёғдираман. Ўзим яратган ҳар бир тирик нарсани ер юзидан йўқ қиламан.” ⁵Нуҳ ҳаммасини Худо амр этгандай қилди.

⁶Ер юзини тўфон босганда, Нуҳ 600 ёшда эди. ⁷Нуҳ билан бирга ўғиллари, хотини, келинлари тўфондан омон қолиш учун кеманинг ичига кирдилар. ⁸Ҳалол ва ҳаром ҳайвонлардан, қушлардан, ерда судралиб юрувчи жониворлардан, ҳашаротлардан ҳар бири ⁹— эркак ва урғочиси жуфт–жуфт бўлиб Нуҳ билан бирга кемага кирди. Зотан, Худо Нуҳга шундай амр қилган эди. ¹⁰Етти кундан кейин ер юзини тўфон боса бошлади.

¹¹Нуҳ 600 ёшга кирганда, иккинчи ойнинг ўн еттинчи куни ер остидаги булоқлар отилиб чиқди^[40], осмоннинг қопқалари очилди^[41]. ^12-13Айни ўша куни Нуҳ билан бирга унинг ўғиллари Сом, Хом ва Ёфас, хотини ва учала келини кема ичига кирдилар. Қирқ кечаю қирқ кундуз тинмай ёмғир ёғди. ¹⁴Улар билан бирга ёввойи ҳайвонлардан, чорвадан, ерда судралиб юрувчи ҳамма жонивор ва ҳашаротлардан, қушлардан — ҳаммасининг ҳар бир туридан кемага кирди. ¹⁵Бу тирик жонзотлар иккита–иккитадан бўлиб Нуҳ билан бирга кемага кирди. ¹⁶Худо Нуҳга амр қилгандай, ҳамма жониворларнинг эркак ва урғочиси кемага кириб бўлгач, Эгамиз Нуҳнинг орқасидан эшикни ёпди.

¹⁷Ер юзида қирқ кун давомида тўфон бўлиб, сув ерни кўмди, кемани ердан юқори кўтарди. ¹⁸Сув ер устида тобора кўпайиб борар, кема сув юзида сузарди. ¹⁹Сув ер юзида шунчалик тўлиб–тошдики, баланд тоғлар ҳам кўмилиб кетди. ²⁰Сув тоғлардан ўн беш тирсак^[42] баландликка кўтарилди. ²¹Ер юзида юрган жамики жонзот — қушлар, чорва, ёввойи ҳайвонлар, уймалашиб юрган жониворлар, инсон зоти нобуд бўлди. ²²Қуруқ ер устида яшаб турган ҳамма тирик жонзот нобуд бўлди. ²³Ер юзидаги ҳар қандай жонзотни — инсонларни, ҳайвонларни, судралиб юрувчи жониворларни, ҳашаротларни, қушларни Худо йўқ қилиб юборди, ҳаммаси ер юзидан қирилиб кетди. Фақат Нуҳ ва у билан бирга кемада бўлганларгина тирик қолдилар, холос. ²⁴Сув 150 кун давомида ер юзини қоплаб турди.

8–БОБ - ИБТИДО

Тўфоннинг интиҳоси

¹Худо Нуҳни ва у билан кемада бирга бўлган барча жонзотларни эсдан чиқармаган эди. Худо ер узра шабада эстирган эди, сув пасая бошлади. ²Ер остидаги булоқлар^[43], осмоннинг қопқаси^[44] беркилди, қаттиқ қуяётган жала тўхтади. ³Сув аста–секин ер юзида камая бошлади. Ниҳоят, 150 кундан кейин сув озайди. ⁴Еттинчи ойнинг ўн еттинчи куни^[45] кема Арарат тоғи^[46] чўққиларига тиралиб тўхтаб қолди. ⁵Ўнинчи ойгача сув камайиб бораверди. Ниҳоят, ўнинчи ойнинг биринчи куни^[47] тоғ чўққилари кўринди.

⁶Яна қирқ кун ўтгач, Нуҳ кеманинг дарчасини очди–да, ⁷қарғани чиқариб юборди. Ер юзидаги сув қуригунча, қарға у ёқдан–бу ёққа учиб юраверди. ⁸Энди Нуҳ ер юзидаги сув қуриганини билиш учун кемадан каптарни учириб юборди. ⁹Ҳали ер юзини сув босиб ётгани учун, каптар қўнгани жой тополмай, кемага — Нуҳнинг ёнига қайтиб келди. Нуҳ каптарни ушлаб, ичкарига олди. ¹⁰Етти кундан кейин Нуҳ яна каптарни кемадан учирди. ¹¹Кечга яқин каптар унинг ёнига қайтиб келди. Каптарнинг тумшуғида янги ўсиб чиққан зайтун барги бор эди. Нуҳ билдики, ер юзидаги сув пасайибди. ¹²Нуҳ яна етти кунни ўтказиб, каптарни учириб юборди. Каптар Нуҳнинг ёнига бошқа қайтиб келмади.

¹³Нуҳ 601 ёшга кирганда, биринчи ойнинг биринчи кунида^[48] ер юзидаги сув қурий бошлади. Нуҳ кеманинг қопқоғини очиб қараб, кўрдики, ер юзи қуриётган экан. ¹⁴Ниҳоят, иккинчи ойнинг йигирма еттинчи куни^[49] ер бутунлай қуп–қуруқ бўлди. ¹⁵Кейин Худо Нуҳга шундай деди: ¹⁶“Кемадан чиқ, хотининг, ўғилларинг, келинларинг ҳам сен билан бирга кемадан чиқишсин. ¹⁷Ўзинг билан бирга ҳамма тирик жонзотларни — қушлару ҳайвонларни, судралиб юрувчи жониворларни, ҳашаротларни ҳам олиб чиқ, токи улар ер юзида серпушт бўлиб, кўпайиб, ғиж–зиж қайнасин.” ¹⁸Шундай қилиб, Нуҳ ўғилларини, хотини ва келинларини бошлаб, кемадан ташқарига чиқди. ¹⁹Ҳамма ҳайвонлар, судралиб юрувчи жониворлар, ҳашаротлар, қушлар — ерда яшайдиган жамики жонзотлар ҳам ўз жуфти билан кемадан чиқди.

Нуҳ қурбонлик келтиради

²⁰Сўнгра Нуҳ Эгамизга атаб қурбонгоҳ қурди. Сўнг ҳар бир ҳалол ҳайвондан ва ҳалол қушдан^[50] олиб, қурбонгоҳ устида уларни қурбонлик қилиб куйдирди. ²¹Эгамиз қурбонликнинг хушбўй ҳидидан мамнун бўлиб, Ўзига Ўзи деди: “Инсоннинг кўнглида болалигиданоқ қабиҳ ният бўлса ҳам, Мен бундан буён ҳамма тирик жонзотни олдин қилганимдай қириб ташламайман. Инсон туфайли бутун дунёни лаънатламайман. ²²Бу олам турар экан, баҳорда экин экиш, кузда ўрим–йиғим, ёз ва қиш, совуқ ва иссиқ, кундуз ва тун бўлаверади.”

9–БОБ - ИБТИДО

Худо Нуҳ билан аҳд қилади

¹Худо Нуҳ билан унинг ўғилларига марҳамат қилиб, уларга деди: “Ували–жували бўлинглар, ер юзини тўлдиринглар. ²Ер юзидаги жамики ҳайвонлар, осмондаги ҳамма қушлар, ерда судралиб юрувчи жонивор ва ҳашаротларнинг ҳаммаси, денгиздаги ҳамма балиқлар сизлардан қўрқиб, ҳуркадиган бўлади. Буларнинг ҳаммаси устидан сизлар ҳукмрон бўласизлар. ³Ўтни ва сабзавотларни сизларга емиш қилиб берганим сингари, ҳамма тирик жонзотларни ҳам сизлар учун емиш қилиб бераман. ⁴Лекин этни қони билан емайсизлар. Қонда жон бўлгани учун, Мен буни тақиқлайман. ⁵Қотиллик жазоланади. Инсоннинг жонини олган инсондан Мен хун талаб қиламан, инсонни ўлдирган ҳар қандай ҳайвон ўлдирилиши лозим.

Яратгандир Ўз суратимда.

⁷Баракали бўлиб кўпайинглар, ер юзида тўлиб–тошиб, тобора ортиб боринглар.”

⁸Худо Нуҳ билан унинг ўғилларига яна гапирди: ⁹“Мен энди сизлар билан ва сизларнинг авлодингиз билан аҳд қиламан. ¹⁰Сизлар билан кемадан чиққан ҳамма тирик жонзотлар — қушлар, чорва, ер юзида яшовчи ҳамма жониворлар билан ҳам аҳд қиламан. ¹¹Сизлар билан қатъий аҳд қиламан: бундан буён барча жонзот тўфон туфайли қирилиб кетмайди, ер юзини қириб битирадиган тўфон бошқа ҳеч қачон бўлмайди, деб ваъда бераман. ¹²Сизлар билан, жамики тирик жонзотлар билан қилаётган абадий аҳдимнинг аломати шу бўлади: ¹³Мен булутлар орасида Ўз камалагимни^[51] ҳосил қиламан. Бу камалак Менинг олам аҳли билан қилган аҳдимнинг аломати бўлади. ¹⁴Мен булутларни ер устига олиб келганимда, камалак булутлар орасида кўриниб туради. ¹⁵Ана ўшанда Мен Ўзим билан сизлар ва ҳамма тирик жонзотлар ўртасида қилган аҳдимни ёдимда тутаман. Тўфон энди ҳеч қачон жамики жонзотларни йўқ қилмайди. ¹⁶Камалак булутлар орасида турганда, Мен камалакни кўриб, ер юзидаги тирик жонзотлар билан Ўзим қилган абадий аҳдимни ёдимда тутаман.” ¹⁷Худо яна Нуҳга деди: “Ер юзидаги жамики тирик жонзотлар билан Мен қилаётган аҳднинг аломати ана шудир.”

Нуҳ ва унинг ўғиллари

¹⁸Нуҳнинг кемадан чиққан ўғиллари Сом, Хом ва Ёфас эдилар. Кейинроқ Хом ўғил кўриб, исмини Канъон қўйди. ¹⁹Нуҳнинг учала ўғлидан эса бутун ер юзидаги халқлар тарқалди.

²⁰Тўфондан кейин Нуҳ деҳқон бўлди ва илк бор токзор барпо қилди. ²¹Бир куни у ўзи тайёрлаган майдан ичди. Маст бўлиб, чодирида яланғоч ётган эди, ²²Канъоннинг отаси Хом отасининг яланғоч ётганини кўрди ва ташқарига чиқиб, акаларига айтди^[52]. ²³Сом билан Ёфас бир кийимни олиб, елкаларига ташладилар. Орқалари билан чодирга кириб, оталарининг яланғоч танасини кўрмаслик учун, юзларини тескари ўгириб, унинг устини кийим билан ёпиб қўйдилар. ²⁴Нуҳ ўзига келгач, кенжа ўғлининг қилмишини билди. ²⁵Шунда Нуҳ деди:

²⁸Нуҳ тўфондан кейин 350 йил яшади. ²⁹У 950 ёшида оламдан ўтди.

10–БОБ - ИБТИДО

Нуҳдан тарқалган дунё халқлари

¹Нуҳнинг ўғиллари Сом, Хом ва Ёфас тўфондан кейин ўғиллар кўрдилар. Уларнинг насл–насаби ва улардан келиб чиққан халқлар^[56] тарихи қуйидагичадир.

Ёфасдан келиб чиққан халқлар

²Ёфас насли: Гўмер, Магўг, Модай, Ёвон, Тувал, Мешех, Тирос ва улардан келиб чиққан халқлар.

³Гўмер насли: Ашканоз, Рифат, Тўхармо ва улардан келиб чиққан халқлар.

⁴Ёвон насли: Элишох, Таршиш, Кит, Рўдон^[57] ва улардан келиб чиққан халқлар. ⁵Ёвон насли денгиз бўйларига тарқалиб жойлашишди.

Улар^[58] ҳар хил қабилаларга ва юртларга бўлиндилар, ҳар бир қабиланинг ўз тили бор эди.

Хомдан келиб чиққан халқлар

⁶Хом насли: Куш^[59], Мизра^[60], Фут, Канъон ва улардан келиб чиққан халқлар.

⁷Куш насли: Саво, Хавила, Сабто, Рамо, Сабтахо ва улардан келиб чиққан халқлар.

Рамо насли: Шава, Дедон ва улардан келиб чиққан халқлар.

⁸Кушнинг наслида яна Нимрўд дегани ҳам бор эди. Нимрўд ер юзидаги биринчи буюк жангчи эди. ⁹Эгамизнинг назарида у машҳур овчи эди. Одамлар биронтасига: “Эгамизнинг назаридаги Нимрўдга ўхшаган машҳур овчи”, деб гапирганда унинг исми ҳикмат бўлиб қолди. ¹⁰Нимрўд шоҳлигининг илк маркази Шинар еридаги^[61]Бобил, Эрах, Аккад шаҳарларининг ҳаммасини^[62] ўз ичига олган эди. ¹¹Нимрўд ўша ердан Оссурияга бориб^[63], Найнаво, Рехобўт–Ир, Қолах, ¹²Расан шаҳарларини қурдирди. Расан шаҳри Найнаво билан Қолах орасида жойлашган эди. Қолах асосий шаҳардир.

¹³Мизра насли: Луд, Оном, Лахов, Нафтух, ¹⁴Патрўс, Каслув, Хафтўр ва улардан келиб чиққан халқлар. Каслувдан Филист халқи келиб чиқди^[64].

¹⁵Канъон насли: Сидон (у Канъоннинг тўнғич ўғлидир), Хет ва улардан келиб чиққан халқлар. ¹⁶Канъондан Ёбус, Амор, Гиргош, ¹⁷Хив, Орх, Син, ¹⁸Арвод, Замар ва Хомат халқлари ҳам келиб чиқди.

Натижада Канъон уруғлари чегарадан ташқарига тарқалиб кетди. ¹⁹Канъоннинг чегаралари шимолдаги Сидондан бошлаб Гарор томонга — жанубдаги Ғазогача, сўнгра шарқдаги Садўм, Ғамўра, Адма, Завўйим томонга — то Лешагача чўзилган эди.

²⁰Хомнинг насли ана шулардан иборат эди. Улар ҳар хил қабилаларга ва юртларга бўлиндилар, ҳар бир қабиланинг ўз тили бор эди.

Сомдан келиб чиққан халқлар

²¹Ёфаснинг акаси Сом ҳам фарзандлар кўрди. У жамики Ибир^[65] наслининг ота–бобоси эди.

²²Сом насли: Элам, Ошур, Арпахшод, Луд, Орам ва улардан келиб чиққан халқлар.

²³Орам насли: Уз, Хул, Гетер, Мешех^[66] ва улардан келиб чиққан халқлар.

²⁴Арпахшод насли — Шилах, Шилах насли — Ибир эди. ²⁵Ибир икки ўғил кўрди: биринчисининг исмини Палах қўйди, чунки унинг даврида дунё бўлиниб кетди^[67]. Иккинчисининг исми Ёхтон эди.

²⁶Ёхтоннинг насли: Элмўдод, Шалаф, Хазормават, Ёрах, ²⁷Ҳадорам, Узол, Дикла, ²⁸Обал, Абумайл, Шава, ²⁹Офир, Хавила, Йўвов ва улардан келиб чиққан халқлар.

Ёхтоннинг насли мана шулар эди. ³⁰Бу халқлар яшаган ҳудуд Мешадан тортиб, шарқдаги Сафор қирлари томонгача чўзилган эди.

³¹Сомнинг насли ана шулардан иборат эди. Бу халқлар ҳар хил қабилаларга ва юртларга бўлиндилар, ҳар бир қабиланинг ўз тили бор эди.

³²Нуҳнинг ўғилларидан пайдо бўлган насллар, насабномаси бўйича, алоҳида–алоҳида халқлар сифатида рўйхат қилинган эди. Тўфондан кейин ер юзида мана шу халқлар ўрнашди.

11–БОБ - ИБТИДО

Бобил минораси

¹Бутун ер юзида битта тил бўлиб, ҳамма одамлар бир хил сўзлашардилар. ²Одамлар шарқдан^[68] кўчиб, Шинар еридаги^[69] бир текисликка келдилар ва ўша ерда жойлашдилар. ³Одамлар бир–бирларига: “Келинглар, ғишт қуйиб, яхшилаб пиширайлик”, дедилар. Шундай қилиб, улар қурилиш учун ғиштдан, қоришма учун қора сақичдан фойдаланадиган бўлдилар. ⁴Кейин одамлар айтдилар: “Келинглар, ўзимиз учун шаҳар қурайлик, шаҳар минорасининг чўққилари осмонга тегиб турсин. Шу тариқа ном таратайлик. Акс ҳолда биз бутун ер юзига тарқалиб кетамиз.” ⁵Одамлар қураётган шаҳарни ва минорани кўриш учун Эгамиз пастга тушди. ⁶Эгамиз деди: “Қаранглар, ҳаммаси битта халқ, ҳаммасининг тили бир! Бу ҳали улар қилмоқчи бўлган ишнинг бошланиши, холос. Ҳадемай, улар кўнглига келган ишни қилишга қодир бўладилар. ⁷Қани, пастга тушайлик–да, уларнинг тилини аралаштириб юборайлик^[70], токи бирининг гапини иккинчиси тушунолмай қолсин.” ⁸Шундай қилиб, Эгамиз уларни бу ердан бутун ер юзи бўйлаб тарқатиб юборди. Одамлар шаҳар қурилишини тўхтатдилар. ⁹Эгамиз ҳамма одамларнинг тилини шу ерда чалкаштириб, уларнинг ўзларини бутун ер юзига тарқатиб юборгани учун, шаҳарнинг номи Бобил^[71] бўлиб қолди.

Сомнинг авлодлари

¹⁰Сомнинг насл–насаби тарихи қуйидагичадир:

Сом 100 ёшга кирганда, ўғли Арпахшодни кўрган эди^[72]. Арпахшод туғилганда, тўфон бўлиб ўтганига икки йил бўлган эди. ¹¹Арпахшод туғилгандан кейин, Сом 500 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

¹²Арпахшод 35 ёшида ўғли Шилахни кўрган эди. ¹³Шилах туғилгандан кейин, Арпахшод 403 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

¹⁴Шилах 30 ёшида ўғли Ибирни кўрган эди. ¹⁵Ибир туғилгандан кейин, Шилах 403 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

¹⁶Ибир 34 ёшида ўғли Палахни кўрган эди. ¹⁷Палах туғилгандан кейин, Ибир 430 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

¹⁸Палах 30 ёшида ўғли Равуни кўрган эди. ¹⁹Раву туғилгандан кейин, Палах 209 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

²⁰Раву 32 ёшида ўғли Саруғни кўрган эди. ²¹Саруғ туғилгандан кейин, Раву 207 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

²²Саруғ 30 ёшида ўғли Нахўрни кўрган эди. ²³Нахўр туғилгандан кейин, Саруғ 200 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

²⁴Нахўр 29 ёшида ўғли Тераҳни кўрган эди. ²⁵Тераҳ туғилгандан кейин, Нахўр 119 йил яшаб, яна ўғил–қизлар кўрди.

²⁶Тераҳ 70 ёшдан ўтгандан кейин ўғиллари Ибром^[73], Нахўр ва Харонни кўрган эди.

Тераҳнинг авлодлари

²⁷Тераҳнинг насл–насаби тарихи қуйидагичадир:

Тераҳдан Ибром, Нахўр ва Харон туғилдилар. Харондан Лут туғилди. ²⁸Тераҳ ҳали ҳаёт экан, Харон отасидан олдин ўз туғилган юртида — Халдейдаги Ур шаҳрида^[74] оламдан ўтди. ²⁹Ибром — Сорай^[75] деган қизга, Нахўр — Милхо деган қизга уйландилар. Милхо Хароннинг қизи эди. Милхонинг Исках деган синглиси ҳам бор эди. ³⁰Сорай бепушт бўлиб, боласи йўқ эди.

³¹Тераҳ ўғли Ибромни, Хароннинг ўғли — набираси Лутни, Ибромнинг хотини — келини Сорайни эргаштириб, Халдейдаги Ур шаҳридан чиқиб, Канъон юртига қараб йўл олди. Улар Хорон шаҳрига^[76] келишгач, ўша ерда ўрнашдилар. ³²Тераҳ 205 ёшида Хоронда оламдан ўтди.

12–БОБ - ИБТИДО

Худо Ибромни танлайди

¹Шундан кейин Эгамиз Ибромга^[77] деди: “Ўз юртингдан, қариндош–уруғларинг олдидан — отанг хонадонидан чиқиб кет. Мен сенга бир юртни кўрсатаман, ўша ерга борасан.

⁴Эгамиз амр қилгандай, Ибром кетди. Лут ҳам Ибром билан бирга кетди. Ибром Хорондан^[78] чиқиб кетганда, етмиш беш ёшда эди. ⁵Ибром хотини Сорайни^[79], жияни Лутни, Хоронда хизматга олган одамларини бошлаб, тўплаган жамики мол–мулкини олиб, Канъон юртига қараб йўлга тушди. Ниҳоят, улар Канъон юртига етиб келишди. ⁶Ибром бу юртда кўчиб юриб, Шакам^[80] яқинидаги Мўре номли муқаддас эман дарахти^[81] ёнига етиб келиб тўхтади. Ўша пайтларда бу юртда Канъон халқи яшарди. ⁷Шу ерда Эгамиз Ибромга зоҳир бўлиб: “Мана шу юртни сенинг наслингга бераман”, деди. Шундай қилиб, Ибром ўзига зоҳир бўлган Эгамизга атаб ўша ерда қурбонгоҳ қурди. ⁸Шундан сўнг Ибром Байтилнинг шарқидаги қирларга йўл олди. Байтил билан Ай шаҳарларининг ўртасида^[82] чодир тикди. Чодирдан ғарб томонда Байтил, шарқ томонда Ай шаҳарлари бор эди. Бу ерда у қурбонгоҳ қуриб, Эгамизга сажда қилди. ⁹Ибром у жойдан бу жойга кўчиб, жанубга — Нагав чўлига^[83] кетди.

Ибром Мисрда

¹⁰Ўша пайтда Канъонда қаҳатчилик ҳаддан ортиқ авжига чиқди. Шунинг учун Ибром, қаҳатчилик тугагунча кутиб турай, деб Мисрга йўл олди. ¹¹Ибром Миср чегарасига яқинлашганда, хотини Сорайга деди:

— Сен жуда ҳам гўзал аёлсан. ¹²Мисрликлар сени кўрганларида: “Манави аёл — унинг хотини”, деб айтишади. Мени ўлдириб, сени тирик қолдиришади. ¹³Сен, унинг синглисиман, деб айтгин, токи сен туфайли Мисрликлар менга яхши муносабатда бўлсинлар, жонимга раҳм қилсинлар.

¹⁴Ибром Мисрга кириб келганда, Сорайнинг гўзаллиги ҳамманинг оғзида дув–дув гап бўлди. ¹⁵Сарой аъёнлари ҳам Сорайни кўришгач, уни фиръавнга роса мақташди. Шундай қилиб, Сорайни фиръавннинг ҳарамига олиб келишди. ¹⁶Фиръавн Сорай туфайли Ибромга ҳам кўп мурувват қилди: мол–қўй, эшаклар, қул ва чўрилар, туялар инъом қилди.

¹⁷Лекин фиръавн Сорайни олгани учун, Эгамиз фиръавннинг хонадонига даҳшатли ўлат касаллиги юборди. ¹⁸Фиръавн Ибромни чақиртириб келиб, унга деди:

— Бу нима қилганинг? Нима қилиб қўйдинг мени? Нимага Сорай ўзингнинг хотининг эканини менга айтмадинг? ¹⁹Нимага, у менинг синглим, деб айтдинг? Бўлмаса мен уни хотин қилиб олмасдим–ку! Мана хотининг, ол–да, кўзимдан йўқол!

²⁰Фиръавн ўз одамларига фармон берган эди, улар Ибромни хотини, ҳамма одамлари ва мол–мулки билан бирга юртдан чиқариб юбордилар.

13–БОБ - ИБТИДО

Ибром ва Лут бир–биридан айрилади

¹Шундай қилиб, Ибром^[84] хотинини, жияни Лутни ва бор мол–мулкини олиб, Мисрдан чиқди ва шимолга — Нагав чўлига^[85] йўл олди.

²Ибром энди жуда бойиб кетган, мол–қўйлари, кумушу олтини кўп эди. ³У Нагав чўлидан Байтилга боргунича бир жойдан иккинчи жойга кўчиб юрди. Ниҳоят, Байтил билан Ай оралиғига^[86] етиб келди. У олдин ҳам шу ерда чодир тикиб, ⁴қурбонгоҳ қурган эди. Ибром ўша ерда яна Эгамизга сажда қилди. ⁵Ибром билан бирга кетаётган Лут ҳам жуда бой бўлиб, мол–қўйлари, кўплаб чодирлари бор эди. ⁶Икковлари чорваси билан бир жойда яшашлари учун ер торлик қилиб қолди. ⁷Қолаверса, Ибромнинг чўпонлари билан Лутнинг чўпонлари ўртасида жанжал чиқиб қолди. Бу пайтда ўша юртда Канъон ва Париз халқлари яшардилар.

— Менинг чўпонларим билан сенинг чўпонларинг ўртасида жанжал бўлмаслиги керак. Ахир, биз яқин қариндошлармиз. ⁹Нима қилишимиз лозимлигини мен сенга айтай. Сен мана шу ердан яхши жойини керагича танлаб ол, кейин бир–биримиздан ажралайлик. Агар сен чап томонга кетсанг, мен ўнг томонга кетаман, агар сен ўнг томонга кетсанг, мен чап томонга кетаман.

¹⁰Лут Зўвар томондаги Иордан водийсининг серҳосил текисликларига қаради. Ҳаммаёқ серсув, гўё Эгамиз яратган боққа^[87] ва Мисрнинг ажойиб ерларига ўхшарди. Эгамиз Садўм ва Ғамўра шаҳарларини вайрон қилмасдан олдин водий шунақа эди. ¹¹Шундай қилиб, Лут Иордан текисликларини танлади ва шарқ томонга кетди. Шу тариқа Ибром билан Лут бир–биридан айрилдилар. ¹²Ибром Канъон юртида ўрнашди, Лут эса Иордан текисликларидаги шаҳарлар орасига ўрнашиб, чодирларини Садўм ёнига кўчирди. ¹³Садўм аҳолиси қабиҳлик қилишар, Эгамиз олдида қаттиқ гуноҳкор эдилар.

Ибром Хевронга кўчади

¹⁴Лут Ибромдан айрилиб кетгандан кейин, Эгамиз Ибромга деди:

— Мана шу турган жойингдан шимолга, жанубга, шарққа ва ғарбга қара. ¹⁵Сен кўриб турган ҳамма ерни сенга ва сенинг наслингга абадий мулк қилиб бераман. ¹⁶Мен сенинг наслингни ердаги қумдай кўпайтираман. Кимки ердаги қумни санай олса, сенинг наслингни ҳам санай олади. ¹⁷Қани, отлан, юртни айланиб чиқ. Мен бу юртни сенга мулк қилиб бераман.

¹⁸Шундай қилиб, Ибром чодирини йиғиштириб, Хеврондаги^[88] Мамре номли муқаддас эманзор^[89] ёнига келди ва ўша ерда ўрнашди. У ерда Эгамизга қурбонгоҳ қурди.

14–БОБ - ИБТИДО

Ибром Лутни қутқаради

¹Ўша пайтда қуйидаги шоҳлар бўлган эди: Шинар^[90] шоҳи Омрафил, Элазар шоҳи Ориёх, Элам шоҳи Кадўрламар, Гўйим шоҳи Тидол. ²Ўша тўртала шоҳ қуйидаги бешта шоҳга қарши уруш очдилар: Садўм шоҳи Бэрага, Ғамўра шоҳи Биршага, Адма шоҳи Шинавга, Завўйим шоҳи Шэмоверга ва Бэлах шоҳига. (Бэлах ҳозир Зўвар, деб юритилади.) ³Ана шу бешта шоҳ иттифоқ тузиб, Сиддим водийсида кучларини бирлаштирдилар. (Сиддим водийси ҳозирги Ўлик денгиздир^[91].)

⁴Бу шоҳлар ўн икки йил давомида Кадўрламарга қарам бўлиб келдилар. Ўн учинчи йили унга қарши исён кўтардилар. ⁵Бир йилдан кейин Кадўрламар ва унинг иттифоқчилари лашкарлари билан келиб, Аштарўт–Карнайимдаги Рафа халқини, Хомдаги Зуз халқини, Хиратайим текислигидаги Эйим халқини, ⁶Сеир^[92] тоғларидаги Хорим халқини^[93] чўлнинг четидаги Эл–Поронгача таъқиб қилиб бориб, мағлуб қилдилар. ⁷Сўнгра улар орқага қайтиб, Эн–Мишпат шаҳрига келдилар ва Омолекларнинг бутун ерларини, шунингдек, Хазазон–Тамарда яшаётган Амор халқини қўлга олдилар. (Эн–Мишпат ҳозир Кадеш, деб юритилади.) ^8-9Садўм, Ғамўра, Адма, Завўйим ва Бэлах (яъни Зўвар) шоҳлари ўз лашкарларини Сиддим водийсида^[94] саф торттириб, Элам шоҳи Кадўрламарнинг ва Гўйим, Шинар ва Элазар шоҳларининг лашкарларига қарши жангга тайёр қилиб қўйдилар. Хуллас, тўртта шоҳ бешта шоҳга қарши отланди. ¹⁰Водийда қора сақич тўлдирилган чуқурлар кўп эди. Садўм ва Ғамўра шоҳлари қочиб кетаётганларида, баъзи лашкарлари ўша чуқурларга йиқилиб тушдилар. Тирик қолганлари тоғларга қочиб қутулиб қолдилар. ¹¹Шундай қилиб, босқинчилар Садўм ва Ғамўрани талон–тарож қилиб, у ердаги ҳамма бойликларни, ғамлаб қўйилган озиқ–овқатларини олиб, ўз йўлларига кетдилар. ¹²Ибромнинг^[95] жияни Лут Садўмда яшаётган эди. Босқинчилар Лутнинг ўзини асирга олиб, унинг ҳам бор нарсасини тортиб олдилар.

¹³Бир одам босқинчилардан қутулиб, иброний Ибромнинг ёнига қочиб борди ва бўлган воқеани унга сўзлаб берди. Ибром бу пайтда Амор халқидан бўлган Мамре деган одамнинг эманзори^[96] ёнида чодир тиккан эди. Мамре ва унинг Эшкўл, Онар деган укалари^[97] Ибромнинг иттифоқчилари эдилар. ¹⁴Ибром Лутнинг асирга олинганини эшитгач, ўз хонадонида туғилган ҳамма қуролли одамларни тўплади. Улар 318 киши эди. У Кадўрламарнинг лашкари ортидан қувиб, Дан шаҳрида^[98] уларга етиб олди. ¹⁵Ибром ўша ерда одамларини гуруҳларга бўлиб, тунда ҳар томондан уларга ҳужум қилди. Кадўрламарнинг лашкари қочди, лекин Ибром уларни Дамашқнинг шимолидаги Хўвах шаҳригача қувлаб борди. ¹⁶Ибром билан унинг иттифоқчилари ҳамма нарсани — ўлжа олинган нарсаларни, Ибромнинг жияни Лутни ва унинг мол–мулкини, аёлларни ва бошқа асирларни қайтариб олиб келдилар.

Маликсидиқ Ибромни дуо қилади

¹⁷Ибром Кадўрламар ва унинг иттифоқчилари устидан ғалаба қилиб қайтиб келаётганда, Садўм шоҳи уни кутиб олгани Шовей сойлигига келди. (Шовей сойлиги Шоҳ сойлиги^[99], деб ҳам аталган.) ¹⁸Салим^[100] шоҳи Маликсидиқ нон ва шароб олиб чиқди. У Худойи Таолонингруҳонийси ҳам эди. ¹⁹Маликсидиқ Ибромни шундай деб дуо қилди:

²⁰Ёвларингни қўлингга берган Худойи Таолога

Ҳамду санолар бўлсин.”

Ибром қайтариб олиб келган ҳамма нарсанинг ўндан бирини Маликсидиққа берди.

²¹Сўнгра Садўм шоҳи Бэра Ибромга шундай деди:

— Одамларимни ўзимга қайтариб берсанг бўлди, қайтариб олиб келган ҳамма нарсани ўзингга олавер.

²²Лекин Ибром Садўм шоҳига шундай жавоб берди:

— Еру кўкни яратган Худойи Таоло — Эгамиз ҳақи қасам ичиб айтаманки, ²³мен сенинг бирорта чўпингни ёки чориғингнинг ипини ҳам олмайман. Акс ҳолда: “Ибромни мен бой қилганман”, деб айтишинг мумкин. ²⁴Йигитларимнинг еб–ичганидан ташқари, мен сендан ҳеч нарса олмайман. Мен билан бирга борган иттифоқчиларим Онар, Эшкўл ва Мамре ҳам ўзларининг улушларини олишсин.

15–БОБ - ИБТИДО

Худо Ибром билан аҳд қилади

¹Шундан кейин Эгамиз Ибромга^[102] шу сўзларни аён қилди:

— Қўрқма, Ибром, Мен сенга қалқон бўламан, сенга берадиган мукофотим буюк бўлади.

²— Эй, Эгам Раббий! Сен менга нима ҳам берар эдинг?! Мен ҳамон бефарзандман, бутун мол–мулким Дамашқлик хизматкорим Элиазарга қолади. ³Сен менга фарзанд бермадинг, шунинг учун хонадонимда туғилган қулим менинг меросхўрим бўлади–да.

⁴Лекин Ибромга яна Эгамиз шу сўзларни аён қилди:

— Йўқ, қулинг сенинг меросхўринг бўлмайди, ўзингнинг пушти камарингдан бўладиган ўғлинг сенинг ҳамма мол–мулкингга меросхўр бўлади.

⁵Сўнгра Эгамиз Ибромни ташқарига олиб чиқиб, унга:

— Осмонга қара, агар юлдузларни санай олсанг, санаб кўр, — деди.

— Сенинг наслинг ҳам ўша юлдузларга ўхшаган кўп бўлади.

⁶Ибром Эгамизга ишонди, Эгамиз уни ишончи учун, солиҳ, деб билди.

— Мен сенинг Эгангман, бу юртни сенга мулк қилиб бермоқчиман, шунинг учун сени Халдейдаги Ур шаҳридан^[103] олиб чиққанман.

⁸— Эй, Эгам Раббий! Бу юртни мерос қилиб олишимга қандай ишонч ҳосил қиламан? — деб сўради Ибром.

⁹— Менга уч ёшли ғунажин, уч ёшли эчки, уч ёшли қўчқор, каптар, мусичани олиб кел, — деди Эгамиз.

¹⁰Эгамиз нима айтган бўлса, ҳаммасини Ибром олиб келиб, сўйди. Ҳайвонларни узунасига ўртасидан бўлиб, бўлакларни бир–бирига қаратиб қўйди. Лекин қушларни иккига бўлмади. ¹¹Қузғунлар гўштларни ейиш учун қўнганда, Ибром қузғунларни ҳайдади.

¹²Қуёш ботаётганда, Ибромни қаттиқ уйқу босди. Уни қўрқув, ваҳима қамраб олди. ¹³Шунда Эгамиз Ибромга айтди:

— Шуни яхши билиб қўйки, сенинг наслинг бегона юртда мусофир бўлиб яшайди. Тўрт юз йил қул бўлиб, жабр–зулм тортади. ¹⁴Лекин Мен сенинг наслингни қул қилган халқни жазолайман. Сенинг наслинг бегона юртдан катта бойлик билан чиқиб кетади. ¹⁵Сен жуда ҳам кексайиб оламдан ўтиб, дафн этиласан, ота–боболаринг ёнига хотиржам кетасан. ¹⁶Сенинг наслинг тўрт авлод ўтгандан кейин^[104] бу ерга қайтиб келади, чунки Амор халқларининг қабиҳлиги ҳали ҳаддан ошмади^[105].

¹⁷Қуёш ботиб, қоронғи тушгандан кейин, Ибром тутаётган тоғорани ва ёнаётган машъалани кўрди. Бўғизланган ҳайвон бўлаклари орасидан машъала ва тоғора ўтди^[106]. ¹⁸Шундай қилиб, ўша куни Эгамиз Ибром билан аҳд қилди ва шундай деди:

— Мен сенинг наслингга Мисрдаги дарёдан^[107] тортиб буюк Фурот дарёсигача бўлган жойларни ¹⁹— Хайин, Ханаз, Кадмон, ²⁰Хет, Париз, Рафа, ²¹Амор, Канъон, Гиргош, Ёбус халқларининг ерларини бераман.

16–БОБ - ИБТИДО

Ҳожар ва Исмоил

¹Ибромнинг^[108] хотини Сорай^[109] ҳамон бола кўрмас эди. Сорай Мисрлик Ҳожар деган бир аёлни чўри қилиб олган эди. ²Бир куни Сорай Ибромга айтди:

— Эгамиз мени фарзанддан қисди. Энди чўримнинг ёнига кираверинг. Балки у орқали фарзандли бўларман^[110].

Ибром Сорайнинг таклифига рози бўлди. ³Шундай қилиб, Ибромнинг хотини Сорай Мисрлик чўриси Ҳожарни эрига хотин^[111] қилиб олиб берди. Бу воқеа юз берганда, Ибром Канъон юртига кирганига ўн йил бўлган эди. ⁴Ибром Ҳожарнинг ёнига кирди. Ҳожар ҳомиладор бўлди. Ҳожар ҳомиладорлигини билгач, бекаси Сорайни назар–писанд қилмай қўйди. ⁵Шунда Сорай Ибромга деди:

— Чўримга имтиёз бериб, ўзим уни сизнинг қўйнингизга солиб қўйдим. Энди у ҳомиладор бўлиб, мени назарига илмай қўйди–я. Буларнинг ҳаммасига сиз айбдорсиз!^[112] Илоё, сиз билан менинг орамизни Худо ажрим қилсин!

— Ҳозир ҳам у сенинг чўринг, унга истаганингни қилавер, — деб жавоб берди. Сорай Ҳожарга шунақанги шафқатсизлик қилдики, Ҳожар қочиб кетишга мажбур бўлди.

⁷Эгамизнинг фариштаси саҳродаги булоқ ёнида — Шурга^[113] борадиган йўл бўйида Ҳожарни топди.

⁸— Эй, Ҳожар, Сорайнинг чўриси! Қаердан келяпсан? Қаерга кетяпсан? — деб сўради.

— Бекам Сорайдан қочиб келяпман, — деб жавоб берди Ҳожар.

⁹— Бекангнинг ёнига қайт, унга итоат эт, — деди Эгамизнинг фариштаси Ҳожарга. ¹⁰Фаришта яна деди:

— Сенинг наслингни шу қадар кўп қиламанки, кўплигидан ҳеч ким санай олмайди.

¹¹Эгамизнинг фариштаси Ҳожарга яна гапирди:

Қариндошлари билан душман бўлиб яшагай^[115].”

¹³Ҳожар: “Мени кўрадиган Худони кўрдим–а!”^[116] деди. Шунинг учун у ўзига гапирган Эгамизга: “Мени кўрадиган Худосан”^[117], деб ном берди. ¹⁴Шунинг учун бу қудуққа Бэр–Лахай–Руй^[118], деб ном берилган. Қудуқ Кадеш билан Барид орасида жойлашган.

¹⁵Ҳожар Ибромга ўғил туғиб берди, Ибром бу болага Исмоил, деб исм қўйди. ¹⁶Бу пайтда Ибром саксон олти ёшда эди.

17–БОБ - ИБТИДО

Суннат — Аҳд белгиси

¹Ибром^[119] тўқсон тўққиз ёшга кирганда, Эгамиз унга зоҳир бўлиб деди:

— Мен Қодир Худоман. Мен кўрсатган йўлдан юр, ҳар доим покдил бўлиб яшагин. ²Мен сен билан аҳд қиламан, сенга жуда кўп насллар ато қиламан.

³Ибром ерга мук тушиб таъзим қилди. Кейин Худо унга айтди:

⁴Сен билан қиладиган аҳдим шудир: сен кўплаб халқларнинг отаси бўласан. ⁵Энди сенинг исмингни ўзгартираман. Исминг энди Ибром эмас, Иброҳим^[120] бўлади. Чунки Мен сени кўплаб халқларнинг отаси қиламан. ⁶Сени жуда ҳам баракали қиламан, сендан халқлар яратаман, сендан шоҳлар келиб чиқади. ⁷Мен сенга ва сендан кейинги наслларингга берган ваъдамда тураман. Бу абадий аҳд бўлади. Мен доимо Сенинг Худойинг, сендан кейинги наслларингнинг Худоси бўлиб қоламан. ⁸Сен мусофир бўлиб яшаб турган мана шу Канъон юртининг ҳаммасини Мен сенга ва наслларингга абадий мулк қилиб бераман. Мен уларнинг Худоси бўламан.

— Сен ва сендан кейинги наслларинг авлодлар оша Мен билан қилган аҳдга риоя қилишларингиз лозим. ¹⁰Сен ва сенинг наслларинг риоя қилишларингиз керак бўлган аҳдим қуйидагичадир: орангиздаги ҳар бир эркак суннат қилинсин. ¹¹Суннат — сен билан Менинг ўртамиздаги аҳднинг белгиси бўлади. ¹²Ҳозирдан бошлаб насллар оша хонадонингдаги ҳар бир ўғил бола туғилгандан кейин саккиз кун ўтгач, суннат қилинсин. Бу фақат сенинг оила аъзоларинггагина тегишли бўлмай, балки хонадонингда туғилган хизматкорларингга ва сенинг наслингдан бўлмаган, бегоналардан сотиб олган хизматкорларингга ҳам тегишлидир. ¹³Хонадонингда туғилган хизматкоринг ҳам, сотиб олинган хизматкоринг ҳам суннат қилинсин. Шундай қилиб, Менинг сен билан қилган аҳдим абадий эканини танангиздаги белги кўрсатиб туради. ¹⁴Суннат қилинмаган эркак халқим орасидан йўқ қилинсин. У Менинг аҳдимни бузган ҳисобланади.

— Хотининг Сорайга келсак, унинг исми бундан кейин Сорай бўлмасин. Ҳозирдан бошлаб уни Сора^[121], деб чақир. ¹⁶Мен Сорага марҳамат кўрсатаман. Мен ундан сенга ўғил ато қиламан. Ҳа, Мен Сорага шунчалик барака бераманки, у кўп халқларнинг онаси бўлади. Унинг насллари орасидан шоҳлар чиқади.

¹⁷Иброҳим мук тушиб таъзим қилди, кейин кулиб қўйди–да, ўзига ўзи деди: “Юз ёшга кирган одам бола кўрар эканми?! Бунинг устига, Сора ҳам тўқсонга кирди, энди бола туғармиди.” ¹⁸Иброҳим Худога:

— Қанийди, Исмоил Сенинг марҳаматинг остида яшаса, — деди.

¹⁹— Йўқ, хотининг Сора сенга ўғил туғиб беради, — деди Худо. — Сен ўғлингнинг отини Исҳоқ^[122] қўясан. Мен ўғлинг билан ва унинг келгуси насли билан абадий аҳдимни давом эттираман. ²⁰Исмоил тўғрисида қилган илтимосингни ҳам эшитдим. Мен унга барака бераман, унинг наслини ҳаддан ташқари кўпайтираман. У ўн икки йўлбошчининг отаси бўлади. Ундан буюк халқ келтириб чиқараман. ²¹Лекин Мен Ўз аҳдимни туғиладиган ўғлинг Исҳоқ билан қиламан. Келгуси йили худди шу пайтда Сора сенга Исҳоқни туғиб беради.

²²Худо Иброҳим билан гаплашиб бўлгач, унинг ёнидан кетди.

²³Ўша куниёқ Иброҳим Худо амр этгандай қилди: ўғли Исмоилни, хонадонида туғилган хизматкорларини, бегоналардан сотиб олган хизматкорларини — хонадонидаги ҳамма эркакни суннат қилди. ²⁴Иброҳим суннат бўлганда, тўқсон тўққиз ёшда, ²⁵ўғли Исмоил ўн уч ёшда эди. ²⁶Иброҳим билан ўғли бир кунда суннат қилиндилар. ²⁷Шундай қилиб, Иброҳимнинг хонадонидаги жамики эркак зоти ҳам у билан бирга суннат қилинди.

18–БОБ - ИБТИДО

Худо Иброҳимга ўғил ваъда қилади

¹Куннинг жазирама иссиқ пайти эди. Иброҳим Мамредаги муқаддас эманзорда^[123] чодирига кираверишда ўтирган эди, шу пайт Эгамиз унга зоҳир бўлди. ²Шу лаҳзада Иброҳим рўпарасида учта одам турганини билди. Иброҳим учаласини кўрган заҳоти чодирга кираверишдан уларни кутиб олгани югуриб борди ва мук тушиб таъзим қилди.

³— Ҳазратим^[124], — деди Иброҳим, — марҳаматингизни дариғ тутманглар, бу қулингизнинг эшигини босиб ўтиб кетманглар. ⁴Хизматкорларим сув келтиришсин, оёқларингизни ювишсин, ўзларингиз дарахтнинг соясида дам олинглар. ⁵Модомики, бу қулингизнинг хонадонига ташриф буюрибсизлар, мен нон–пон олиб келай. Саёҳатингизни давом эттиришдан олдин бардам бўлиб олинглар.

— Майли, — дейишди улар, — айтганингдай қилавер.

⁶Иброҳим шошилганича чодирга қайтди–да, Сорага деди:

— Тез бўл! Уннинг яхшисидан дарров уч тоғора^[125] олиб, нон ёп.

⁷Сўнгра подага бориб, семиз бузоқни танлади ва хизматкорига берди. Хизматкор дарров бузоқни сўйиб тайёрлашга киришди. ⁸У сузма, сут ва пишириб тайёрланган бузоқ гўштини олиб, меҳмонларнинг олдига қўйди. Меҳмонлар овқатланишаётганда, Иброҳим дарахт остида уларга ўзи хизмат қилиб турди.

⁹— Хотининг Сора қаерда? — деб сўрашди улар.

— Шу ерда, чодирда, — деб жавоб берди Иброҳим.

— Келгуси йили шу пайтда^[127] мен қайтиб келганимда, хотининг Сора ўғилли бўлади, — деди. Сора унинг орқасида, чодирга киравериш ёнида бу суҳбатни эшитиб турарди. ¹¹Бу пайтда Иброҳим ҳам, Сора ҳам жуда кексайиб қолишган, Сора бола туғиш давридан анча ўтган эди. ¹²У ичида кулиб, ўзича ўйлади: “Мен мункиллаган кампир бўлсам–у, қандай қилиб лаззатлана олардим?! Бунинг устига, эрим ҳам қариб қолган бўлса.” ¹³Шунда Эгамиз^[128] яна Иброҳимга айтди:

— Нима учун Сора кулди? Нимага у: “Қариб қолган бўлсам–у, бола туғармидим”, деди? ¹⁴Мен, Эгангиз, учун имконсиз нарса бор эканми?! Келгуси йил шу пайтда мен қайтиб келаман. Ўшанда Соранинг ўғли бўлади.

Иброҳим Садўм учун ёлворади

¹⁶Шундан кейин учалови ўринларидан туриб, Садўм томонга йўл олдилар. Иброҳим, уларни кузатиб қўяй, деб бирга юрди. ¹⁷Эгамиз: “Мен қилмоқчи бўлган ишларимни Иброҳимдан сир тутмайман”, деди Ўзига. ¹⁸“Иброҳимдан буюк, қудратли халқ келиб чиқади. Ер юзидаги жамики халқлар у орқали барака топади. ¹⁹Иброҳим ўғилларини, ўз наслини Менинг йўлимдан юришга, тўғрилик ва адолат билан иш қилишларига йўл кўрсатсин, деб уни танлаганман. Шунда Мен Иброҳимга берган ваъдамни бажараман.” ²⁰Сўнгра Эгамиз Иброҳимга деди:

— Садўм ва Ғамўра аҳолиси ҳаддан ташқари разиллик қиляптилар, уларнинг гуноҳлари нақадар оғирлигини эшитдим! ²¹Мен пастга тушаман, Менинг қулоғимга етиб келган жиноятлар ҳақиқатми ёки йўқми, кўзим билан кўрайин. Шунда Мен ҳақиқатни билиб оламан.

²²Бошқа иккитаси Садўмга қараб кетишди. Иброҳим эса Эгамизнинг олдида қолди. ²³Иброҳим Унга яқинроқ келиб, сўради:

— Сен гуноҳкорни ҳам, бегуноҳни ҳам бирдай қириб ташлайверасанми? ²⁴Айтайлик, шаҳарда элликта бегуноҳ одам топсанг, шаҳарни вайрон қилаверасанми? Бегуноҳ одамларнинг ҳақи–ҳурмати учун шаҳарга раҳм қилмайсанми? ²⁵Гуноҳкор одам билан бирга гуноҳсизни йўқ қилмагин. Агар шундай қилсанг, бегуноҳ гуноҳкор билан бирга жазоланади–ку! Асло бундай қилмагин. Бутун оламнинг Ҳокими адолатли ишларни қилиши керак эмасми?!

²⁶— Агар Мен Садўмда элликта бегуноҳ одамни топсам, — деди Эгамиз, — уларнинг ҳақи–ҳурмати учун бутун шаҳарга раҳм қиламан.

²⁷— Эй, Раббий! Мен тупроқ ва кул бўлсам ҳам, Сенга гапираётганимда қўполлигим учун кечиргин, — деди Иброҳим. ²⁸— Элликта бегуноҳ одамга бешта етмаса–чи? Бешта кам бўлгани учун бутун шаҳарни қириб ташлайсанми?

— Агар у ерда қирқ бешта солиҳ одамни топсам, шаҳарни қириб ташламайман.

— Ўша қирқта бегуноҳнинг ҳақи–ҳурмати учун бу ишни қилмайман, — деди Эгамиз.

³⁰— Ё, Раббий! — деди Иброҳим. — Гапирсам, Ўзинг кечиргайсан. Балки у ерда ўттизта бегуноҳ топилар?

— Агар у ерда ўттизта бегуноҳ одамни топсам, шаҳарни қириб ташламайман, — деб жавоб берди У.

³¹— Раббий! Гапираётганимда қўполлигим учун кечиргин, — деди Иброҳим. — Балки у ерда йигирмата бегуноҳ одам топилар?

— Ўша йигирмата бегуноҳ одамнинг ҳақи–ҳурмати учун шаҳарни қириб ташламайман, — деди У.

³²— Раббий! Яна бир марта гапирсам, Ўзинг кечиргайсан, — деди Иброҳим. — Балки у ерда ўнта бегуноҳ одам топилар?

— Ўша ўнта бегуноҳ одамнинг ҳақи–ҳурмати учун шаҳарни қириб ташламайман, — деб жавоб берди Эгамиз.

³³Эгамиз Иброҳим билан гаплашиб бўлгач, Ўз йўлига кетди. Иброҳим ҳам чодирига қайтди.

19–БОБ - ИБТИДО

Садўмнинг гуноҳкорлиги

¹Ўша куни кечқурун иккала фаришта^[129] Садўмга етиб келди. Лут Садўм дарвозаси ёнида^[130] ўтирган эди. Лут фаришталарни кўриб, уларга пешвоз чиқди ва мук тушиб таъзим қилди.

²— Жаноблар, марҳамат, шу кеча бу қулингизнинг уйига киринглар, оёқларингизни ювиб, меникида тунаб қолинглар. Эртага эрталаб йўлларингизга кетсаларингиз ҳам бўлади.

— Раҳмат, биз тунни шаҳар майдонида ўтказамиз, — деб айтишди улар. ³Лут ҳадеб қистайвергандан кейин, фаришталар Лутникига келишди. Лут хизматкорларига нон^[131] ёпиб, зиёфат тайёрлашни буюрди. Зиёфат тайёр бўлгач, улар овқатланишди. ⁴Лекин улар энди ухлашга ётмоқчи бўлиб турганларида, Садўм шаҳрининг ҳамма эркаги — ёшу қариси келиб, Лутнинг уйини ўраб олишди. ⁵Улар Лутни чақиришиб, сўрашди:

— Бугун кечқурун сенинг уйингга келган одамлар қани? Уларни олиб чиқ бизнинг олдимизга! Улар билан бирга бўлайлик.

⁶Лут ташқарига чиқиб, орқасидан эшикни ёпиб қўйди.

⁷— Биродарларим! — деди у, — ўтинаман, зинҳор бундай қабиҳлик қила кўрманглар! ⁸Мана, иккита бокира қизим бор. Қизларимни сизларга олиб чиқиб берайин, улар билан билганларингизни қилинглар. Лекин бу одамларга тегманглар, улар менинг меҳмоним, менинг паноҳим остидадирлар.

— Йўлдан қоч! — деб шовқин солдилар. — Сен ўзингни ким деб ўйлаяпсан? Биз сенга орамиздан жой берайлик–да, энди бизга ақл ўргатадиган бўлиб қолдингми?! Мана энди кўрасан. Анави келган одамларга қиладиганимиздан ҳам баттарроғини сенга қиламиз!

Одамлар Лутни сиқиб келиб, эшикни синдирмоқчи бўлдилар. ¹⁰Шу пайт ичкаридаги иккала фаришта қўлларини ташқарига чиқариб, Лутни уйнинг ичкарисига — ёнларига олдилар ва эшикни ёпдилар. ¹¹Кейин уйнинг эшиги олдида турган ҳамма одамларни — катталарни ҳам, кичикларни ҳам фаришталар кўр қилиб қўйдилар. Шунинг учун одамлар эшикни топа олмай қолдилар.

Лут Садўмдан кетади

— Бу шаҳарда сенинг яна киминг бор? Куёвингми, ўғилларингми, қизларингми — сенга қарашли ким бўлса ҳам, шаҳардан олиб чиқиб кет. ¹³Биз шаҳарни бутунлай қириб ташлаймиз. Эгамиз бу шаҳар халқининг жиноятлари ғоят даҳшатли экани тўғрисида эшитиб, бу шаҳарни қириб ташланглар, деб бизни юборди.

¹⁴Шундан кейин Лут бўлажак куёвлари олдига бориб:

— Тезда шаҳардан чиқиб кетинглар! — деди. — Эгам бу шаҳарни қириб ташламоқчи.

Лекин Лутнинг гапи куёвларига ҳазил бўлиб туюлди. ¹⁵Тонг отгач, фаришталар Лутни шошилтиришди:

— Тез бўл! Хотининг билан иккала қизингни олиб, ҳозироқ бу ердан жўна! Бўлмаса, шаҳарга қирғин келганда, сизлар ҳам ҳалок бўласизлар!

¹⁶Лут ҳали ҳам иккиланиб турганда, фаришталар Лутни, хотинини ва иккала қизини қўлларидан ушлаб, шаҳар ташқарисига олиб чиқиб қўйдилар. Чунки Эгамиз шафқатли эди. ¹⁷Фаришталар уларни шаҳар ташқарисига олиб чиқиб қўйганларидан кейин, улардан бири огоҳлантирди:

— Қочинглар, жонларингни қутқаринглар! Орқага қараманглар, водийдаги бирон жойда тўхтаманглар! Тоққа қараб қочинглар! Бўлмаса, ҳалок бўласизлар!

¹⁸— Йўқ, Ҳазратим! — деб илтижо қилди Лут. ¹⁹— Бу қулингизга кўп иноят кўрсатдингиз, ҳаётимни қутқариб қолдингиз, менга кўп шафқат қилдингиз. Лекин тоғ жуда ҳам узоқ. Мен фалокатга йўлиқиб у ерга етиб боролмай, ўлиб кетаман–ку! ²⁰Ҳов анави шаҳарчани кўряпсизми? Ўзи кичкинагина шаҳарча, унча узоқ эмас. Мен ўша ёққа қочиб бора қолай. Ўшанда мен жонимни сақлаб қоламан.

²¹— Бўпти! — деди фаришта Лутга. — Сен айтгандай бўлсин. Ўша кичкина шаҳарни йўқ қилмайман. ²²Тез бўл, ўша ёққа қоч! Сен ўша шаҳарга етиб бормагунингча, мен ҳеч нарса қилолмайман.

Лут шаҳарни кичкина дегани учун, бу шаҳар Зўвар^[132], деб юритиладиган бўлди. ²³Қуёш чиқаётганда, Лут Зўварга етиб келди.

Садўм ва Ғамўра вайрон қилинади

²⁴Шундан кейин Эгамиз Садўм ва Ғамўра шаҳарлари устига ёнаётган олтингугурт ёғдирди. ²⁵Ёнаётган олтингугурт бу шаҳарлар қаторида водийдаги ҳамма шаҳарларни аҳолисию ўт–ўланлари билан бирга қириб ташлади. ²⁶Лутнинг ортидан хотини келаётган эди. Хотини орқасига қараган эди, туз устунига айланиб қолди.

²⁷Кейинги куни эрталаб Иброҳим Эгамизнинг олдида турган жойга қайтиб борди. ²⁸Садўм, Ғамўра ва бутун водийга қараб, у ерлардан тутун кўтарилаётганини кўрди. Бу манзара гўё тандирдан чиқаётган тутунни эслатарди.

²⁹Худо водийдаги шаҳарларни қириб, Лут яшаётган шаҳарларга фалокат ёғдирганда, Иброҳимни эсдан чиқармаган эди. Шунинг учун Худо Лутни фалокатдан асраб қолди.

Мўаб ва Оммон халқларининг келиб чиқиши

³⁰Лут Зўварда туришдан қўрқиб, иккала қизи билан тоғдаги бир ғорга жойлашиб, ўша ерда яшайверди. ³¹Бир куни катта қизи кичигига деди:

— Бу атрофларда бизга уйланадиган бирорта эркак қолмаган. Отамиз эса қариб қоляпти. ³²Кел, отамизга шароб ичирамиз–да, кейин унинг ёнига кирамиз. Шу йўл билан отамиздан оиламизни давом эттирамиз.

³³Шундай қилиб, улар ўша куни кечаси оталарига шароб ичирдилар. Катта қизи отасининг ёнига кирди. Отаси қизининг қачон кириб, қачон турганини билмади. ³⁴Кейинги куни катта қизи кичигига деди:

— Кеча тунда мен отамнинг ёнига кирдим. Бугун ҳам отамизга шароб ичирайлик, кейин сен отамизнинг ёнига кирасан. Шу йўл билан отамиздан оиламизни давом эттирамиз.

³⁵Шундай қилиб, улар ўша куни кечаси ҳам оталарига шароб ичирдилар. Кичик қиз отасининг ёнига кирди. Отаси кичик қизининг қачон кириб, қачон турганини билмади. ³⁶Шундай қилиб, Лутнинг иккала қизи ҳам оталаридан ҳомиладор бўлдилар. ³⁷Катта қизи ўғил туғди ва исмини Мўаб^[133] қўйди. У бугунги кунда Мўаб халқининг ота–бобоси ҳисобланади. ³⁸Кичик қиз ҳам ўғил туғди ва исмини Баномми^[134] қўйди. У бугунги кунда Оммон халқининг ота–бобоси ҳисобланади.

20–БОБ - ИБТИДО

Иброҳим ва Абумалек

¹Иброҳим бу ердан кўчиб, жанубга — Нагав чўли^[135] томонга йўл олди ва Кадеш билан Шур оралиғида жойлашди. Кейинроқ Гарорга^[136] кетди. У ерда бир оз яшади.

²Иброҳим бу ердаги одамларга хотини Сорани, у менинг синглим, деб айтар эди. Гарор шоҳи Абумалек одам юбориб, Сорани саройига олдириб келди.

³Абумалек кечаси туш кўрди. Тушида Худо зоҳир бўлиб, унга деди: “Сен мана шу хотинни олганинг учун ўласан, чунки унинг эри бор.” ⁴Лекин Абумалек ҳали Сорага яқинлашмаган эди.

— Ё, Раббий! — деди Абумалек. — Мен бегуноҳман–ку! Энди бегуноҳ одамни ҳам ўлдираверасанми? ⁵Иброҳим менга, у менинг синглим, деди–ку! Аёлнинг ўзи ҳам, Иброҳим — менинг акам, деди. Мен бу ишни пок кўнгил билан қилдим.

— Сенинг пок кўнгилли эканингни биламан. Шу сабабдан Менга қарши гуноҳ қилишдан сени сақладим. Сорага тегишингга йўл қўймадим. ⁷Энди сен бу аёлни эрига қайтариб бер. Унинг эри — пайғамбар, сен учун ибодат қилади. Шунда сен тирик қоласан. Агар бу аёлни эрига қайтариб бермасанг, шуни билиб қўйки, ўзинг ҳам, бутун оила аъзоларинг ҳам ўласизлар.

⁸Эртаси куни саҳарда Абумалек ҳамма аъёнларини чақириб, уларга бўлган воқеани айтиб берди. Ҳаммалари қаттиқ ваҳимага тушдилар. ⁹Кейин Абумалек Иброҳимни чақиртирди ва унга деди:

— Бизни нима қилиб қўйдинг? Сенга қарши қандай гуноҳ қилибман–а! Мен ҳам, шоҳлигим ҳам шунчалик оғир гуноҳга ботишига сен сабабчи бўлдинг! Сен менга ҳеч қачон ҳеч ким қилиши керак бўлмаган ишни қилдинг.

— Нимани ўйлаб бу ишни қилдинг? — деб сўради.

¹¹— Бу ерда ҳеч ким Худодан қўрқмайди, хотинимни тортиб олиш учун мени ўлдирадилар, деб ўйладим, — деди Иброҳим. ¹²— Бунинг устига, у ҳақиқатан ҳам менинг синглим, отамиз бир, лекин онамиз бошқа–бошқа бўлгани учун унга уйланганман. ¹³Худо мени отамнинг хонадонидан бегона юртларга саёҳатга олиб кетганда, хотинимга шундай деган эдим: “Қайси жойга борсак ҳам, мен тўғримда гапирганингда, у менинг акам, деб айтгин. Шунда менга содиқлигингни кўрсатган бўласан.”

¹⁴Шундан кейин Абумалек мол–қўйидан, қул ва чўриларидан Иброҳимга берди. Хотини Сорани ҳам қайтариб берди.

¹⁵— Мана, шоҳлигимга қарашли ерлар қаршингда турибди, — деди Абумалек. — Қаерда яшашни хоҳласанг, ўша жойни танлаб олавер.

— Мана, акангга минг бўлак кумуш^[137] билан товон тўлаяпман. Бу кумушлар ёнингдагиларга сенинг поклигингни исботлайди^[138].

^17-18Эгамиз Сора туфайли Абумалекнинг хонадонидаги ҳамма аёлни туғмайдиган қилиб қўйган эди. Иброҳим Худога ибодат қилди. Худо Абумалекка шифо берди, шунингдек, унинг хотини ва чўриларига ҳам шифо бериб, уларни туғадиган қилди.

21–БОБ - ИБТИДО

Исҳоқнинг туғилиши

¹Эгамиз берган ваъдаси бўйича Сорага марҳамат қилди. ²Сора ҳомиладор бўлиб, Иброҳимга қариган чоғида ўғил туғиб берди. Буларнинг ҳаммаси Худо айтган вақтда юз берди. ³Иброҳим ўғлига Исҳоқ, деб исм қўйди. ⁴Худо амр қилгандай, Исҳоқ саккиз кунлик бўлганда, Иброҳим уни суннат қилди^[139]. ⁵Исҳоқ туғилганда, Иброҳим юз ёшда эди. ⁶Сора деди: “Худо менга шодлик ва кулги^[140] ато қилди, бу ҳақда эшитган ҳар ким мен билан бирга кулади. ⁷Ким ҳам, Сора чақалоқни эмизади, деб Иброҳимга айтар эди?! Ахир, Иброҳимга қариган чоғида ўғил туғиб бердим–ку.”

⁸Вақт ўтиб, Исҳоқ катта бўлиб қолгач, Сора уни кўкракдан чиқарди. Бу бахтли кунни нишонлаб, Иброҳим катта зиёфат берди^[141].

Ҳожар билан Исмоил қувилади

⁹Мисрлик Ҳожарнинг Иброҳимга туғиб берган ўғли Исмоил^[142] Исҳоқни^[143] масхара қилаётганини^[144] Сора кўриб қолди. ¹⁰Сора Иброҳимга:

— Бу чўрини ўғли билан бирга ҳайдаб юборинг! — деб талаб қилди. — Чўрининг ўғли менинг ўғлим билан меросхўр бўлмасин^[145].

¹¹Бу гапдан Иброҳим жуда хафа бўлди, ахир, Исмоил ҳам унинг ўғли эди–да. ¹²Лекин Худо Иброҳимга деди:

— Бола ва чўри хотининг учун ташвиш тортма. Соранинг айтганларини қил. Чунки Мен сенга ваъда қилган наслинг Исҳоқ орқали келиб чиқади. ¹³Чўри хотинингнинг боласи сенинг ҳам ўғлинг бўлгани учун, Мен унга ҳам фарзандлар ато этиб, ундан халқлар яратаман.

¹⁴Иброҳим эртасига саҳарда турди. Бир оз егулик ва бир меш сув олиб, Ҳожарнинг елкасига юклади–да, ўғли билан бирга жўнатиб юборди. Ҳожар Бэршэва атрофларида чўлда бемақсад изғиб юрди.

¹⁵Мешдаги сув тамом бўлгач, Ҳожар боласини бир бутанинг тагида қолдирди. ¹⁶Сўнгра: “Боламнинг ўлишини кўрмайин”, деб боласидан бир ўқ отими нарига бориб ўтирди. Ҳожар ўша ерда ўтириб, йиғлаб, фарёд қила бошлади. ¹⁷Худо боланинг йиғисини эшитди. Худонинг фариштаси осмондан Ҳожарни чақириб, унга деди:

— Нимага ғам чекяпсан, Ҳожар? Қўрқма, сен болани қолдириб кетган жойдан Худо унинг йиғисини эшитди. ¹⁸Қани, болани тургиз, унинг қўлидан ушла. Мен унинг наслидан буюк халқ яратаман.

¹⁹Худо Ҳожарнинг кўзини очиб юборган эди, у бир қудуқни кўрди. Бориб, мешни сувга тўлдириб келди–да, боласига ичирди.

²⁰Худо доимо бола билан бирга бўлди. Бола Порон чўлида^[146] ўсиб–улғайди. У моҳир камонкаш бўлди. ²¹Онаси уни Миср юртидан бир қизга уйлантирди.

Иброҳим билан Абумалек ўртасидаги аҳдлашув

²²Бир куни Абумалек^[147] лашкарбошиси Пихол билан бирга Иброҳимнинг олдига борди ва унга деди:

— Сен ҳар қандай ишни қилганингда ҳам Худо сен билан бирга. ²³Энди Худонинг номини ўртага қўйиб, сени, болаларингни, наслингни алдамайман, деб қасам ич. Мен сенга содиқлигимни кўрсатдим. Шунинг учун ҳозир, сенга ва мен истиқомат қилиб турган шу юртингга содиқ бўламан, деб қасам ич.

²⁵Шунда Иброҳим Абумалекка: “Хизматкорларинг зўрлик билан менинг қудуғимни тортиб олишди”, деб шикоят қилиб қолди.

²⁶— Бу ҳақда биринчи марта эшитяпман, — деди Абумалек. — Сен менга бу ҳақда айтмаган эдинг. Бу ишни ким қилганини билмайман.

²⁷Шундай қилиб, Иброҳим Абумалекка мол–қўйлар берди ва иккаласи аҳд қилдилар. ²⁸Иброҳим еттита урғочи қўзини сурувдан ажратиб олди. ²⁹Абумалек Иброҳимдан:

— Сен еттита урғочи қўзини ажратиб олдинг, бунинг маъноси нима? — деб сўради.

— Мана шу еттита урғочи қўзини сен қўлимдан олишинг керак, токи бу қудуқни ўзим қазиганимни булар исботлайди^[148].

³¹Шундай қилиб, икковлари қасамёд қилишди. Шунинг учун бу жой ҳозиргача Бэршэва^[149], деб юритилади. ³²Улар аҳд қилганларидан кейин, Абумалек ўз лашкарбошиси Пихол билан Филистлар ерига қайтиб кетди. ³³Иброҳим Бэршэвада тамариск дарахти^[150] ўтқазди ва у ерда абадий Худо — Эгамизга сажда қилди. ³⁴Иброҳим Филистлар ерида анча вақт туриб қолди.

22–БОБ - ИБТИДО

Худо Иброҳимга амр беради

¹Шу воқеалардан кейин Худо Иброҳимни синади.

²— Ёлғиз суюкли ўғлинг Исҳоқни олиб, Мориёх ерига^[151] бор, — деди Худо. — Мен сенга бир тоғни кўрсатаман, ўша тоғда ўғлингни қурбонлик қилиб куйдирасан.

³Эртаси кун Иброҳим саҳарда туриб, эшагини эгарлади, иккита хизматкорини ва ўғли Исҳоқни олди. Олов ёқиб қурбонликни куйдириш учун ўтин тайёрлади. Сўнгра Худо айтган ерга жўнади. ⁴Уч кун йўл юрганларидан кейин, Иброҳим узоқдан ўша жойни кўрди. ⁵Иброҳим хизматкорларига деди:

— Сизлар шу ерда — эшакнинг ёнида қолинглар. Ўғлим билан ҳов анави ерга борамиз–у, у ерда сажда қилиб, шу ерга қайтиб келамиз.

⁶Иброҳим қурбонлик куйдириш учун ўтинни олиб, ўғли Исҳоқнинг елкасига ортди. Ўзи эса пичоқ билан чўғни олиб кетди. Икковлари бирга кетишди.

— Олов билан ўтин бор–у, лекин қурбонлик қилиб куйдириладиган қўзи қани? — деб сўради Исҳоқ.

⁸— Қурбонлик қилиб куйдириладиган қўзини Худонинг Ўзи беради^[152], ўғлим, — деб жавоб қилди Иброҳим. Шундай қилиб, икковлари бирга йўлда давом этишди.

⁹Улар Худо кўрсатган ерга етиб келганларидан кейин, Иброҳим қурбонгоҳ қуриб, қурбонгоҳга ўтин қалади. Сўнгра у ўғли Исҳоқни боғлаб, қурбонгоҳдаги ўтинлар устига ётқизди. ¹⁰Иброҳим пичоқни олди ва ўғлини бўғизлашга шайланди. ¹¹Шу пайт Эгамизнинг фариштаси осмондан унга ҳайқирди:

¹²— Пичоқни ташла! — деб буюрди фаришта. — Бундай қилма, болага зарар берма. Энди билдим, сен ҳақиқатан Худодан қўрқар экансан. Сен ҳатто ягона ўғлингни ҳам Мендан аямадинг.

¹³Иброҳим бошини кўтариб, шохлари чакалакларга ўралиб қолган қўчқорни кўриб қолди. У қўчқорни ушлаб, қурбонгоҳда ўғлининг ўрнига куйдириб қурбонлик қилди. ¹⁴Шунинг учун бу жойга Иброҳим: “Эгамиз беради”^[153], деб ном қўйди. Бу ном бугунги кунда: “Эгамизнинг тоғида^[154] берилади^[155]”, деган ҳикматга айланиб кетган.

¹⁵Шундан кейин Эгамизнинг фариштаси осмондан Иброҳимни яна чақирди:

¹⁶— Эганг айтмоқда: “Менга итоат қилганинг учун, ҳатто ягона ўғлингни ҳам Мендан аямаганинг учун, Ўзимнинг номим билан қасамёд қиламан^[156]: ¹⁷сенга албатта қут–барака бераман. Наслингни осмондаги юлдузлардай, денгиз қирғоғидаги қумдай сон–саноқсиз қилиб кўпайтираман. Наслинг ғанимларининг дарвозаларини эгаллайдилар. ¹⁸Менга итоат қилганинг учун, ер юзидаги ҳамма халқлар сенинг наслинг орқали барака топади.”

¹⁹Шундай қилиб, Иброҳим ўғли билан бирга хизматкорлари ёнига қайтиб келди ва Бэршэвага — уйига йўл олди. Иброҳим Бэршэвада яшаб қолди.

Нахўрнинг насли

²⁰Шундан кейин Иброҳим: “Уканг Нахўрнинг хотини Милхо саккизта ўғил туққан”, деган хабарни эшитди. ²¹Тўнғич ўғлининг исми Уз, кейингисининг оти Буз, ундан кейингисиники Камувол (Камувол Орамнинг отаси бўлди), ²²Хосит, Хазо, Пилдаш, Йидлаф, Батувал эди. ²³Батувал бир қиз кўриб, отини Ривқо қўйди. ²⁴Милходан кўрган саккизта ўғлидан ташқари, Нахўр Равумо деган чўрисидан^[157] ҳам тўртта ўғил кўрди. Бу ўғилларининг исми Тавах, Гахам, Тахаш ва Махо эди.

23–БОБ - ИБТИДО

Соранинг вафоти

¹Сора 127 ёшида, ²Канъон юртидаги Хират–Арбада вафот этди. (Хират–Арба ҳозир Хеврон, деб юритилади.) Иброҳим Сорага аза тутиб, йиғлади. ³У Соранинг жасадини қолдириб, Хет халқидан^[158] бўлган оқсоқоллар олдига борди ва уларга деди:

⁴— Мен сизларнинг орангизда яшаётган бир мусофирман. Илтимос, менга ерингиздан бир озини сотинглар, токи марҳумамни дафн қилай.

⁵Хет халқидан бўлган оқсоқоллар Иброҳимга шундай жавоб беришди:

⁶— Гапимизга қулоқ солинг, тўрам! Биз сизни улуғ бек, деб ҳисоблаймиз. Хотинингизни дафн қилишингиз учун жойларимиздан энг яхшисини танлаб олинг. Бирортамиз марҳумангизни дафн қилишингиз учун сиздан қабристонни аямаймиз.

⁷Иброҳим уларга эгилиб таъзим қилди. ⁸Кейин деди:

— Марҳумамни дафн қилишимга рози экансизлар, энди менинг гапимга қулоқ солинглар, Зўхар ўғли Эфрўнга менинг илтимосимни етказинглар. ⁹У ўзининг Махпаладаги даласининг четида жойлашган ғорни менга сотсин. Мен ғорнинг тўлиқ нархини тўлай, токи сизларнинг гувоҳлигингизда ғор менинг хонадоним учун қабристон бўлсин.

¹⁰Эфрўн шу пайтда шаҳар дарвозасида^[159] йиғилган ўз халқи орасида ўтирган эди. У жамики Хет халқига эшиттириб, Иброҳимга шундай жавоб берди:

¹¹— Тўрам, энди менинг гапимни эшитсинлар. Мен даламни, даламдаги ғорни ҳам сизга инъом қиламан. Халқимнинг гувоҳлигида буларни сизга бераман. Марҳумангизни дафн қилаверинг.

¹²Иброҳим юрт халқига яна таъзим қилди. ¹³У юрт халқига эшиттириб, Эфрўнга шундай жавоб берди:

— Раҳмат, лекин мен бутун далангиз учун кумуш тўлаб, сотиб олай, токи марҳумамни у ерга олиб бориб дафн қилай. Илтимос, менинг таклифимни рад этманг.

^14-15— Э, тўрам, — деди Эфрўн Иброҳимга, — тўрт юз бўлак кумуш^[160] турадиган бир парча ер бизнинг орамизда нима бўпти?! Марҳумангизни дафн қилаверинг.

¹⁶Иброҳим рози бўлиб, Эфрўн ҳаммага эшиттириб айтган тўрт юз бўлак кумушни унга тортиб берди. Бу ўлчов савдогарлар орасида муомалада эди.

¹⁷Шундай қилиб, Эфрўннинг Мамре шарқида жойлашган Махпаладаги мулки Иброҳимга ўтди. Мулк далани, даладаги ғорни ва даланинг четидаги ҳамма дарахтларни ўз ичига олар эди. ¹⁸Булар шаҳар дарвозасида йиғилган Хет халқининг ҳаммаси гувоҳлигида Иброҳимнинг доимий мулки бўлиб қолди. ¹⁹Шундан кейин Иброҳим Канъон юртида Мамре шарқидаги Махпала даласининг четида жойлашган ғорга хотини Сорани дафн қилди. (Мамре Хевронда жойлашган.) ²⁰Шундай қилиб, Хет халқига қарашли бўлган дала ва у ердаги ғор доимий қабристон сифатида Иброҳимнинг мулки бўлиб қолди.

24–БОБ - ИБТИДО

Исҳоқ ва Ривқо

¹Иброҳим энди анча кексайиб қолди. Иброҳим нима қилмасин, Эгамиз унга барака берарди. ²Иброҳимнинг хонадонида қулбошиси бор эди. Иброҳим бор мулкини унга ишониб топширган эди. Бир куни Иброҳим ўша қулбошисига айтди:

— Қўлингни сонимнинг остига қўйиб^[161], ³Самовий Худо — Эгамнинг номи билан: “Ўғлингизга шу ерлик — Канъоннинг қизларидан келин олиб бермайман”, деб қасам ич. ⁴Сен менинг она юртимга — қариндошларимникига бор. У ердан ўғлим Исҳоққа келин топиб кел.

⁵— Эҳтимол, ўша қиз менга эргашиб, бу юртга келишга рози бўлмас, — деди қулбоши Иброҳимга. — Ундай ҳолда ўғлингизни сизнинг она юртингизга қайтариб олиб боришим керакми?

⁶— Йўқ! Зинҳор бундай қила кўрма! — деди Иброҳим унга. — Ўғлимни у ерга қайтариб олиб борма! ⁷Самовий Худо — Эгам мени отам хонадонидан — қариндош–уруғларим юртидан олиб чиққанда, У менга: “Сен турган шу юртни сенинг наслингга бераман”, деб қатъий ваъда берган эди. Сенинг олдингда Эгам фариштасини юборади. У шундай қиладики, сен менинг ўғлимга келин бўладиган қизни ўша юртдан топиб келасан. ⁸Лекин ўша қиз сен билан бирга келишга рози бўлмаса, қасамдан озод бўласан. Зинҳор ўғлимни у ерга олиб борма.

⁹Қулбоши ўз хўжайини Иброҳимнинг сони тагига қўлини қўйиб, унинг айтганларини қилишга онт ичди.

¹⁰Шундан кейин қулбоши хўжайинининг ўнта туясига ҳар хил қимматбаҳо совғалардан ортиб, Орам–Нахрайимга^[162] йўл олди. Қулбоши Иброҳимнинг укаси Нахўр яшайдиган шаҳарга борди. ¹¹Оқшом пайти қулбоши шаҳар ташқарисидаги қудуқ ёнига етиб келди ва туяларни чўктирди. Бу пайтда аёллар сув олгани шу ерга келишарди. ¹²Қулбоши ибодат қилди:

— Эй, Эгам, хўжайиним Иброҳимнинг Худоси! Бугун менга омад бер, хўжайиним Иброҳимга иноят кўрсатгин. ¹³Мен қудуқ бошида турибман, шаҳар қизлари сув олгани келишяпти. ¹⁴Истагим шуки, мен уларнинг бирига: “Илтимос, кўзангдан сув ичиб олай”, деб айтай. Агар ўша қиз: “Марҳамат, бемалол, туяларингизни ҳам суғориб қўяман”, деб айтса, қулинг Исҳоққа келин қилиб танлаганинг ўша қиз бўлсин. Шу орқали хўжайинимга иноят кўрсатганингни билайин.

¹⁵У ҳали гапини айтиб тугатмаган ҳам эдики, бир қиз келиб қолди. У елкасида кўзасини кўтариб олган эди. Бу қизнинг исми Ривқо бўлиб, у Батувалнинг қизи, Батувал — Иброҳимнинг укаси Нахўрнинг ўғли, Нахўрнинг хотини — Милхо эди. ¹⁶Ривқо ҳали бирон эркакнинг қўли тегмаган бокира қиз бўлиб, жуда чиройли эди. У қудуқ бўйига келиб, кўзасини тўлдирди ва орқасига қайтди. ¹⁷Шунда қулбоши югуриб, унга пешвоз чиқди.

— Илтимос, кўзангдаги сувдан бир қултум бер, — деди.

¹⁸— Марҳамат, жаноблари, ичинг, — деб қиз дарров кўзасини елкасидан туширди–да, унга ичгани сув берди. ¹⁹Қулбоши сув ичиб бўлгач, қиз деди:

— Энди туяларингиз учун ҳам сув тортиб бераман, тўйгунча ичсин.

²⁰У дарров кўзасидаги сувни охурга бўшатди–ю, яна сув тортгани қудуққа югуриб кетди. Қулбошининг ҳамма туяларини суғорди. ²¹Қулбоши: “Эгам саёҳатимни ўнгидан келтиргани ростмикан ёки йўқми”, деб сув тортаётган Ривқони жимгина кузатиб турди.

²²Қиз туяларни суғориб бўлгач, қулбоши қизга бурунга тақиладиган олтин сирғани^[163] ва иккита билагузукни тақиб қўйди. Олтин сирғанинг оғирлиги бир мисқолдан ортиқ^[164], билагузукнинг оғирлиги йигирма беш мисқол^[165] чиқарди. ²³Сўнгра у қиздан:

— Айт–чи, кимнинг қизисан? — деб сўради. — Отангнинг уйида бир кеча тунашимиз учун бизга жой топиладими?

²⁴— Отамнинг исми — Батувал, отамнинг отаси — Нахўр, онаси — Милхо деганлар эди, — деб жавоб берди қиз. ²⁵Сўнгра у:

— Уйимизда туяларингиз учун сомон ҳам, ем ҳам кўп, меҳмонлар учун жой ҳам бор, — деб қўшиб қўйди. ²⁶Қулбоши тиз чўкиб, Эгамизга сажда қилди:

²⁷— Хўжайиним Иброҳимнинг Худоси — Эгамга ҳамду санолар бўлсин. Эгам хўжайинимга содиқ қолиб, иноятини дариғ тутмабди. Эгам мени тўппа–тўғри хўжайинимнинг қариндошлари олдига бошлаб келибди.

²⁸Қиз уйига югуриб борди ва юз берган воқеалардан уйидагиларни хабардор қилди. ²⁹Ривқонинг Лобон деган акаси бор эди. ³⁰Лобон синглисидан қулбошининг айтганларини эшитди, синглисининг бурнидаги сирғани ва қўлларидаги билагузукни кўрди ва қудуқ бўйига шошилди. Ўша одам ҳали ҳам булоқ бошида туяларининг олдида турган эди.

³¹— Марҳамат, эй, Эгам ёрлақаган, нега бу ерда турибсиз? Уйга юринг, уйимда ўзингиз учун битта хона, туяларингиз учун жой тайёрлаб қўйдим.

³²Шундай қилиб, қулбоши уйга кирди. Лобон туяларни юклардан бўшатиб, сомон, ем берди. Кейин у Иброҳимнинг қулбошисига ва у билан бирга келган туякашларга оёқларини ювиш учун сув олиб келди. ³³Шундан кейин кечки таом келтирилди. Иброҳимнинг қулбошиси эса:

— Мен нима учун келганимни сизларга айтмагунимча, овқат емайман, — деди.

— Марҳамат, гапиринг, қандай иш билан келдингиз? — деб сўради Лобон.

³⁴— Мен Иброҳимнинг қулбошисиман, — деб гап бошлади у. ³⁵— Хўжайинимга Эгам берган: у бой бўлиб кетган, Эгам унга кўплаб мол–қўй, кумушу олтинлар, қул ва чўрилар, туяю эшаклар берган. ³⁶Хотини Сора қариган чоғида хўжайинимга бир ўғил туғиб берди. Хўжайиним бутун мол–мулкини ўғлига топширган. ³⁷Хўжайиним ўғлига ўзи яшаётган Канъон юртининг қизларидан келин олиб бермаслигим учун менга қасам ичирди. ³⁸“Менинг ота уруғим — қариндошларим олдига бориб, ўша ердан ўғлимга келин олиб кел”, деди. ³⁹Мен эса: “Ўша қиз менга эргашиб бу ерга келмаса–чи”, дедим. ⁴⁰Лекин хўжайиним айтди: “Мен Эгам кўрсатган йўлдан юраман, У Ўзининг фариштасини сен билан бирга жўнатади ва сени омадга эриштиради. Сен ўғлимга қариндошларимдан — отам уруғидан келин олиб келасан. ⁴¹Агар қариндошларимникига борганингда, улар қизини бу ерга юборишга рози бўлишмаса, қасамингдан озод бўласан.”

— Бугун мен қудуқ бўйига келиб, дедим: “Эй, Эгам, хўжайиним Иброҳимнинг Худоси! Ўтинаман, сафаримга омад бер. ⁴³Мен булоқ бошида турибман. Сув олгани келган қизга мен, илтимос, кўзангдан сув ичиб олай, деб айтай. ⁴⁴Ўша қиз, марҳамат, бемалол, туяларингизни ҳам суғориб қўяман, деб айтса, хўжайинимнинг ўғлига Эгам келин қилиб танлаган қиз ўша бўлсин.” ⁴⁵Мен кўнглимдан шу гапларни ўтказиб бўлмаган ҳам эдимки, Ривқо елкасида кўзасини кўтариб келаётган экан. У қудуққа бориб, кўзасини сувга тўлдирди. Мен унга: “Илтимос, сувингдан ичиб олай”, дедим. ⁴⁶У дарров елкасидан кўзасини туширди–да: “Марҳамат, ичинг, туяларингизни ҳам суғориб қўяман”, деди. Мен сув ичдим, Ривқо туяларимни ҳам суғорди. ⁴⁷Сўнг мен ундан: “Кимнинг қизисан?” деб сўрадим. У: “Батувал деган одамнинг қизиман, Отамнинг отаси — Нахўр, онаси — Милхо деганлар эди”, деб жавоб берди. Шундай қилиб, унинг бурнига сирғани, қўлларига билагузукларни тақиб қўйдим. ⁴⁸Сўнгра Эгамга тиз чўкиб, сажда қилдим. Хўжайиним Иброҳимнинг Худоси — Эгамга ҳамду санолар айтдим. Эгам мени тўппа–тўғри хўжайинимнинг қариндошлари олдига олиб келди. Мен унинг ўғлига қариндошлари оиласидан келин топдим. ⁴⁹Энди хўжайинимга чинакамига садоқат кўрсатадиган бўлсаларингиз, буни айтинглар, агар йўқ, десаларингиз, буни ҳам айтинглар, токи мен бир қарорга келиб, бирор нарса қилайин.

⁵⁰— Бу иш — Худодан, — деб айтдилар Лобон билан Батувал, — биз сизга бирор гап айта олмаймиз. ⁵¹Мана, Ривқо қаршингизда турибди. Уни олинг–да, кетаверинг. Эгамиз айтгандай, у хўжайинингизнинг ўғлига келин бўлсин.

⁵²Иброҳимнинг қулбошиси уларнинг гапларини эшитгач, мук тушиб, Эгамизга сажда қилди. ⁵³Сўнгра олтин, кумуш тақинчоқлар, чиройли либосларни Ривқога берди. Ривқонинг акаси билан онасига ҳам қимматбаҳо ҳадялар берди. ⁵⁴Қулбоши ва у билан бирга келган одамлар еб–ичдилар, тунни шу ерда ўтказдилар. Улар эртаси куни эрталаб туришгач, қулбоши: “Энди рухсат берсангиз, хўжайинимнинг олдига қайтайлик”, деди. ⁵⁵Лекин Ривқонинг акаси билан онаси:

— Ривқо ҳеч бўлмаса ўн кунча биз билан қолсин, кейин кетса ҳам бўлади, — дейишди.

— Мени ушлаб турманглар, Эгамиз сафаримни ўнгидан келтирган. Мен қайтай, хўжайинимнинг олдига борай.

⁵⁷— Ҳозир қизимизни чақириб, ўзидан сўрайлик–чи, — дейишди улар. ⁵⁸Ривқони чақиришиб, ундан:

— Ҳозир мана бу одам билан кетасанми? — деб сўрашди.

⁵⁹Шундай қилиб, улар Ривқони, унинг энагасини^[166] Иброҳимнинг қулбошиси ва одамлари билан бирга жўнатдилар. ⁶⁰Улар Ривқони дуо қилиб, унга шундай дедилар:

“Эй, синглимиз! Мингларча, ўн мингларча фарзандларнинг онаси бўлгин!

Наслинг ғанимларининг дарвозаларини эгалласин!”

⁶¹Шундан сўнг Ривқо ва унинг чўрилари туяларга минишиб, Иброҳимнинг қулбошиси билан жўнашга тайёр бўлишди. Ҳаммалари йўлга тушдилар.

⁶²Бу вақтда Исҳоқ Бэр–Лахай–Руй қудуғи^[167] ёнидан қайтиб келиб, Нагав чўлида^[168] яшаётган эди. ⁶³Исҳоқ кечқурун сайр қилиш учун^[169] ташқарига чиққан эди. Бир пайт у туялар келаётганини кўрди. ⁶⁴Ривқо ҳам Исҳоқни кўрди ва дарров туядан тушди.

⁶⁵— Ҳув ана, бир одам дала бўйлаб биз томонга келяпти, ким у? — деб сўради Ривқо қулбошидан.

— Менинг хўжайиним, — деб жавоб берди қулбоши. Ривқо рўмолини олиб, юзини беркитди. ⁶⁶Қулбоши ҳамма қилган ишларини Исҳоққа айтиб берди. ⁶⁷Шундай қилиб, Исҳоқ Ривқони онаси Сора яшаган чодирга олиб келди. У Ривқога уйланди. Исҳоқ уни жуда севарди. Шу тариқа Исҳоқ онасининг ўлимидан сўнг тасалли топди.

25–БОБ - ИБТИДО

Иброҳимнинг бошқа ўғиллари

¹Иброҳим бошқа аёлга уйланди. У аёлнинг исми Хатуро эди. ²У Иброҳимга бир неча ўғил туғиб берди. Ўғилларнинг исми Зимрон, Ёхшон, Мидон, Мидиён, Йишбоқ ва Шувах эди. ³Ёхшоннинг Шава ва Дедон деган ўғиллари бор эди. Дедоннинг насли Ашур, Латуш ва Лум халқлари эди. ⁴Мидиённинг ўғиллари Эфах, Ифар, Ханўх, Авидо ва Элдах эдилар. Хатуродан бино бўлган ўғиллари мана шулар эдилар. ⁵Иброҳим бутун мол–мулкини ўғли Исҳоққа берди. ⁶Иброҳим ҳаёт экан, чўриларидан^[170] кўрган ўғилларига ҳадялар берди ва ўша ўғилларини Исҳоқнинг олдидан нарига — шарқ томондаги юртга жўнатди.

Иброҳимнинг вафоти ва дафн этилиши

⁷Иброҳим 175 йил яшаб, ⁸нуроний ёшда, кексайиб, оламдан ўтди. ⁹Ўғиллари Исҳоқ билан Исмоил уни Мамре шарқидаги Махпала даласининг четида жойлашган ғорга дафн қилдилар. Бу дала илгари Хет халқидан бўлган Зўхар ўғли Эфрўнники эди. ¹⁰Бу далани Иброҳим Хет халқидан^[171] сотиб олган эди. Иброҳим бу ғорда хотини Соранинг ёнига дафн қилинди^[172]. ¹¹Иброҳим вафот этгандан кейин, Худо унинг ўғли Исҳоққа барака берди. Исҳоқ Бэр–Лахай–Руй қудуғи^[173] ёнида истиқомат қиларди.

Исмоилнинг насли

¹²Соранинг Мисрлик чўриси Ҳожар Иброҳимга туғиб берган Исмоилнинг насл–насаби тарихи қуйидагичадир:

¹³Туғилиш тартибига кўра, Исмоил ўғилларининг исмлари қуйидагича: тўнғич ўғли — Наваёт, кейингилари Кедар, Адбал, Мивсом, ¹⁴Мишмо, Думах, Массо, ¹⁵Ҳадад, Темо, Ятур, Нофиш ва Кедемах. ¹⁶Исмоилнинг бу ўн икки ўғли ўн икки қабиланинг йўлбошчиси бўлдилар. Ўша қабилалар чодир қуриб жойлашган ерларга уларнинг исмлари берилди. ¹⁷Исмоил 137 ёшида оламдан ўтди. ¹⁸Исмоилнинг насли Оссурияга кетаверишда — Мисрнинг шарқидаги Хавила билан Шур^[174] орасида ўрнашди. Қариндошларига душман бўлиб яшардилар^[175].

Эсов билан Ёқуб туғилади

¹⁹Иброҳим ўғли Исҳоқнинг хонадони тарихи қуйидагичадир.

Иброҳим Исҳоқнинг отаси эди. ²⁰Исҳоқ Ривқога уйланганда қирқ ёшда эди. Ривқо Батувалнинг қизи бўлиб, акаси Лобон эди. Батувал Орамлик бўлиб, Паддон–Орамдан^[176] эди. ²¹Ривқонинг боласи бўлмади. Исҳоқ хотини учун Эгамизга илтижо қилди. Эгамиз унинг илтижоларини эшитди. Ривқо ҳомиладор бўлди. ²²Ривқонинг қорнидаги болалари бир–бири билан уришардилар. Ривқо: “Агар шунақа бўлса, ҳомиладор бўлишимнинг нима фойдаси бор?!”^[177] деб бу ҳақда Эгамиздан сўради. ²³Эгамиз Ривқога шундай деди:

²⁴Ривқонинг ой–куни яқинлашиб, эгизак туғди. ²⁵Тўнғичи туғилганда, қип–қизил^[179] экан. Унинг танаси жун матога ўхшарди. Шунинг учун унинг исмини Эсов қўйдилар^[180]. ²⁶Укаси эса Эсовнинг товонини ушлаб туғилди, шунинг учун унинг исмини Ёқуб қўйдилар^[181]. Эгизаклар туғилганда, Исҳоқ олтмиш ёшда эди.

Эсов тўнғичлик ҳуқуқини сотади

²⁷Болалар улғайдилар. Эсов — дала–даштни яхши кўрадиган моҳир овчи, Ёқуб эса уйда ўтиришни ёқтирадиган, беозор одам бўлди. ²⁸Эсов овлаб келган ҳайвонларнинг гўштини Исҳоқ тановул қилиб, лаззат олар, шунинг учун у Эсовни яхши кўрарди. Ривқо эса Ёқубни яхши кўрарди.

²⁹Бир куни Ёқуб ясмиқ^[182] шовла пишираётган эди, Эсов очқаганидан сулайиб даладан келиб қолди. ³⁰Эсов Ёқубга:

— Менга ана шу қизил овқатингдан бергин, ўлгудай қорним очди, — деди. (Шунинг учун у Эдом^[183] деган исм ҳам олган.)

³¹— Бўпти, — деди Ёқуб, — лекин бунинг эвазига менга тўнғичлик ҳуқуқингни^[184] сот.

³²— Э, тўнғичлик ҳуқуқимдан менга нима фойда, қорним очганидан ўлай деб турибман, — деди Эсов.

³³— Олдин менга қасам ич, — деди Ёқуб. Эсов Ёқубга қасам ичди. Шундай қилиб, у тўнғичлик ҳуқуқини Ёқубга сотди. ³⁴Шундан кейин Ёқуб Эсовга нон билан ясмиқ шавла берди. Эсов еб–ичиб, ўрнидан турди–да, ўз ишлари билан чиқиб кетди. Шундай қилиб, Эсов ўзининг тўнғичлик ҳуқуқини менсимади.

26–БОБ - ИБТИДО

Исҳоқ Гарор шаҳрида истиқомат қилади

¹Шу орада Иброҳим даврида юз бергандай^[185], юртда қаттиқ очарчилик бўлди. Исҳоқ Гарор шаҳрига кўчиб кетди. У ерда Филистлар шоҳи Абумалек^[186] яшарди. ²Исҳоққа Эгамиз зоҳир бўлиб, унга деди:

— Мисрга борма. Мен сенга кўрсатадиган юртда ўрнашиб, ³ўша ерда яшаб тур. Агар шундай қилсанг, Мен сен билан бирга бўламан, сенга барака бераман. Мана шу юртнинг ҳаммасини сенга ва сенинг наслингга бераман. Отанг Иброҳимга берган ваъдамда тураман. ⁴Мен сенинг наслингни осмондаги юлдузлар каби сон–саноқсиз қиламан. Мана шу ерларнинг ҳаммасини сенинг наслингга бераман. Сенинг наслинг орқали ер юзидаги ҳамма халқлар барака топади. ⁵Иброҳим Менинг талабларимга, амрларимга, фармонларимга, қонунларимга итоат этгани учун, сенга барака бераман.

⁶Шундай қилиб, Исҳоқ Гарор шаҳрида ўрнашиб қолди. ⁷Бу ердаги одамлар Исҳоқдан Ривқо тўғрисида сўраганларида, “У менинг синглим”, деб жавоб берди. “У менинг хотиним”, деб айтишдан қўрқар эди. Ривқо жуда чиройли бўлганидан: “Одамлар уни тортиб олиш учун мени ўлдирадилар”, деб ўйларди.

⁸Орадан анча вақт ўтди. Бир куни Исҳоқ Ривқони эркалатаётганда, Филистлар шоҳи Абумалек деразадан кўриб қолди. ⁹Абумалек Исҳоқни чақирди.

— У сенинг хотининг экан–ку! Нимага уни, синглим, деб айтдинг? — деб сўради.

— Агар хотиним деб айтсам, бирортаси уни тортиб олиш учун мени ўлдиради, деб қўрқдим, — деди Исҳоқ.

¹⁰— Бу нима қилганинг–а?! Ахир, одамларимдан бири хотининг билан осонликча бирга бўлиши мумкин эди–ку! Ундай ҳолда бизни гуноҳкор қилиб қўйган бўлардинг!

¹¹Шундай қилиб, Абумалек: “Кимки бу одамга ёки унинг хотинига озор етказса, ўша одамнинг жазоси ўлимдир”, деб фармон бериб, ҳаммани огоҳлантирди.

¹²Исҳоқ у ерда даласига уруғ сепди. Эгамиз унга марҳамат кўрсатгани учун эккан уруғига нисбатан юз баробар кўп ҳосил олди. ¹³Исҳоқ бойиб кетди, бойлиги тобора кўпайиб бораверди. ¹⁴Унинг қўй–эчкилари, мол подалари, хизматкорлари кўп эди. Шу сабабдан Филистлар Исҳоққа ҳасад қилишарди. ¹⁵Улар Исҳоқнинг ҳамма қудуқларини тупроққа тўлдириб ташлашди. Иброҳим ҳаётлигида бу қудуқларни ўзининг хизматкорларига қаздирган эди. ¹⁶Абумалек Исҳоққа: “Бизнинг еримиздан кет, сен биздан кўра, жуда кучайиб кетдинг”, деди.

¹⁷Исҳоқ бу ердан кетиб, Гарор сойлигида чодир тикиб, ўша ерда ўрнашиб олди. ¹⁸Иброҳим бу ерда қудуқлар қаздирган, лекин унинг вафотидан кейин Филистлар бу қудуқларни кўмиб юборган эдилар. Исҳоқ ўша қудуқларни қайтадан қаздирди. Исҳоқ қудуқларга отаси қўйган номларни берди. ¹⁹Унинг хизматкорлари сув топиш учун Гарор сойлигида ерни қазиётганларида, булоқ отилиб чиқди. ²⁰Лекин Гарорлик чўпонлар келишиб: “Бу булоқ бизники”, деб булоқни талаб қилдилар. Шундай қилиб, улар Исҳоқнинг чўпонлари билан қудуқ устида жанжаллашиб қолдилар. Шунинг учун Исҳоқ қудуққа Жанжал^[187], деб ном берди. ²¹Сўнгра Исҳоқнинг одамлари бошқа қудуқ қазидилар. Лекин бу қудуқ устида ҳам келишмовчилик юз берди. Шунинг учун Исҳоқ бу қудуққа Зиддият^[188], деб ном берди. ²²Исҳоқ бу ердан ҳам кўчиб, бошқа қудуқ қаздирди. Ерли аҳоли охири уларни ўз ҳолига қўйдилар. Исҳоқ: “Ниҳоят, Эгам бу юртда яшашимиз учун бизга кенг жой берди, энди биз бу ерда яйраб–яшнаб кетамиз”, дея қудуққа Кенглик^[189], деб ном берди.

²³Исҳоқ бу ердан ҳам Бэршэвага кўчиб кетди. ²⁴Ўша куни кечаси Эгамиз Исҳоққа зоҳир бўлиб, деди:

— Мен отанг Иброҳимнинг Худосиман. Қўрқма, Мен сен билан биргаман. Ўз қулим Иброҳимнинг ҳақи–ҳурмати учун сенга барака бераман, сенга сон–саноқсиз насл ато қиламан.

²⁵Исҳоқ у ерда қурбонгоҳ қуриб, Эгамизга сажда қилди, ўша ерда чодирини тикди. Исҳоқнинг хизматкорлари у ерда қудуқ қазидилар.

Исҳоқ билан Абумалек ўртасидаги аҳдлашув

²⁶Абумалек маслаҳатчиси Охизат ва лашкарбошиси Пихол билан бирга Гарордан Исҳоқнинг олдига борди. ²⁷Исҳоқ уларга деди:

— Нимага менинг олдимга келдингиз? Менга адоват билан қараб, ерингиздан чиқариб юборган эдингиз–ку!

²⁸— Бизга энди аён бўлди: Эганг сен билан бирга экан. Шунинг учун сен билан биз онт ичиб, аҳд қилайлик, дедик. ²⁹Биз сенга ҳеч қандай ёмонлик қилмаган эдик, аксинча, олижаноблик қилиб, эсон–омон жўнатиб юборган эдик. Сен ҳам: “Сизларга ёмонлик қилмайман”, деб қасам ич. Сен Эгангнинг ёрлақагани экансан.

³⁰Исҳоқ уларга зиёфат тайёрлади. Улар еб–ичдилар. ³¹Эртаси куни улар эрта тонгда туриб, бир–бирларига қасамёд қилдилар. Сўнгра Исҳоқ уларни уйларига эсон–омон жўнатиб юборди. ³²Ўша куни Исҳоқнинг хизматкорлари келиб: “Биз сув топдик”, деб унга ўзлари қазиган қудуқ тўғрисида айтдилар. ³³Исҳоқ бу қудуққа Қасамёд^[190], деб ном қўйди. Шунинг учун шаҳарнинг номи бугунгача Бэршэвадир^[191].

Эсовнинг ажнабий хотинлари

³⁴Эсов қирқ ёшида Хет халқидан иккита қизга — Бэри деган кишининг Яҳудит исмли қизига ва Элўн деган кишининг Босимат исмли қизига уйланди. ³⁵Эсовнинг бу хотинлари Исҳоқ билан Ривқонинг бошига кўп қора кунларни солдилар.

27–БОБ - ИБТИДО

Исҳоқ Ёқубни дуо қилади

¹Исҳоқ қариди, кўзлари хиралашиб, кўрмай қолганда, катта ўғли Эсовни чақирди:

²— Кўриб турибсан, мен қариб қолдим. Тўсатдан ўлиб қолишим мумкин. ³Энди ёйингни, ўқларингни олиб, далага чиқ, менга биронта ҳайвонни овлаб кел. ⁴Кейин мен яхши кўрадиган биронта мазали таом тайёрлаб келтир. Мен таомни еб, ўлимимдан олдин сени дуо қилайин.

⁵Исҳоқ ўғли Эсовга гапираётганда, Ривқо эшитиб турган эди. Эсов далага овга кетганда, ⁶Ривқо ўғли Ёқубга деди:

— Аканг Эсовга отангнинг айтган гапини эшитиб қолдим: ⁷Отанг унга: “Менга биронта ҳайвон овлаб кел, мен яхши кўрадиган биронта мазали таом тайёрлагин, таомни еб, ўлимимдан олдин Эгам олдида сени дуо қилайин”, деди. ⁸Энди менинг гапларимни яхшилаб эшит, айтганимни қил, ўғлим. ⁹Сурувга бориб, менга иккита улоқчани танлаб олиб кел. Улоқчалардан отанг яхши кўрадиган мазали таом тайёрлаб берай. ¹⁰Сен таомни отангнинг олдига олиб кириб, унга егизгин, токи отанг ўлимидан олдин сени дуо қилсин.

¹¹— Онажон, биласиз–ку ўзингиз, акам Эсов сержун, менинг терим эса силлиқ, — деди Ёқуб Ривқога. ¹²— Мабодо отам мени пайпаслаб ушлаб кўрса, нима бўлади? Алдаётганимни отам билиб қолади. Отам мени дуо қилиш ўрнига лаънатлайди.

¹³— Ўша лаънат менга келсин, болагинам, — деди Ривқо. — Энди айтганимни қил, бор, улоқчаларни олиб кел.

¹⁴Ёқуб онасининг буйруғига итоат этиб, иккита улоқчани олиб келди. Ривқо улоқчалардан Исҳоқ яхши кўрган мазали таом тайёрлади. ¹⁵Сўнг у Эсовнинг уйдаги яхши кийимларини олди–да, Ёқубга кийгизди. ¹⁶Улоқчаларнинг терисини Ёқубнинг қўлларига ва бўйнининг туксиз жойларига ўради. ¹⁷Ўзи тайёрлаган мазали таом билан нонни ўғли Ёқубнинг қўлига берди.

¹⁸Шундай қилиб, Ёқуб лаган тўла таомни отасининг олдига олиб кирди.

— Ва алайкум ассалом! Қайси бирингсан, ўғлим, Эсовмисан, Ёқубмисан?

¹⁹— Тўнғичингиз Эсовман, — деди Ёқуб отасига. — Айтганингизни қилдим, мана, овимдан сиз яхши кўрган таом тайёрладим. Туринг, еб, мени дуо қилинг.

— Эгангиз Худо йўлимни ўнглади, — деб жавоб берди Ёқуб.

— Яқинроқ кел–чи, ўғлим, ушлаб кўрай–чи, ҳақиқатан ҳам ўғлим Эсовмисан ёки йўқми, билайин.

²²Ёқуб отасига яқинроқ борди. Исҳоқ уни пайпаслаб:

— Овоз — Ёқубнинг овози, қўллар эса Эсовнинг қўллари, — деди.

²³Ёқубнинг қўллари Эсовнинг қўлларига ўхшаб сержун туюлгани учун, Исҳоқ уни танимади. Шунинг учун Исҳоқ Ёқубни дуо қилишга чоғланди–ю, лекин яна сўради:

— Ҳа, Эсовман, — деб жавоб берди у. ²⁵Шундан кейин Исҳоқ:

— Энди таомни келтир, — деди. — Таомингдан еб, сени дуо қилайин.

Ёқуб таомни отасига келтириб берди. Исҳоқ таомни еб бўлгач, Ёқуб унга шароб келтирди. Исҳоқ шаробни ҳам ичди. ²⁶Сўнгра Исҳоқ унга:

— Яқинроқ келиб, мени ўп, ўғлим, — деди. ²⁷Ёқуб яқинлашиб, отасини ўпди. Исҳоқ унинг кийимлари ҳидини искаб, шундай дуо қилди:

Эсов Исҳоқдан дуо сўраб илтижо қилади

³⁰Исҳоқ Ёқубни дуо қилиб бўлиши биланоқ, Ёқуб отаси ҳузуридан энди чиққан ҳам эдики, акаси Эсов овдан қайтиб келиб қолди. ³¹У ҳам мазали таом тайёрлаб, отаси олдига олиб кирди.

— Отажон, туринг, сизга олиб келган овимнинг гўштидан еб, мени дуо қилинг.

— Тўнғич ўғлингиз Эсовман, — деб жавоб берди у.

— Ов овлаб сўйиб, менга олиб келган ким эди? Сен келмасингдан олдин, мен гўштни эндигина еб бўлган эдим! Мен уни дуо қилдим, энди дуо олган удир!

³⁴Эсов отасининг сўзларини эшитгач, ҳаддан ташқари қаттиқ, аччиқ нола қилди.

— Мени ҳам дуо қилинг, отажон! — деб ёлворди у отасига. ³⁵Лекин Исҳоқ:

— Уканг олдимга кирибди, у мени алдабди, — деди. — Сенга аталган дуони уканг олди.

³⁶— Унга Ёқуб, деб исм қўйилгани бекорга эмас экан–да, — деди Эсов. — У мени икки марта алдади–я!^[192] Биринчи марта тўнғичлик ҳуқуқимни олган эди^[193], энди эса менга аталган дуони ўғирлабди. Менга биронта ҳам дуо сақлаб қўймадингизми? — деб яна сўради у.

³⁷— Мен Ёқубни сенинг устингдан ҳукмрон қилдим, — деди Исҳоқ Эсовга. — Унинг ҳамма қариндош–уруғларини ҳам ўзига хизматкор қилиб бердим. Дон билан шаробни ҳам унга бериб бўлдим. Сенга берадиган ҳеч нарса қолмади–ку, ўғлим!

³⁸— Наҳотки менга биронта ҳам дуо қолдирмаган бўлсангиз?! — деб ўтинди Эсов. — Мени ҳам дуо қилинг, отажон! — деб дод солиб йиғлай бошлади.

“Сенинг манзилинг ернинг унумдор тупроғидан нари бўлсин,

У солган бўйинтуруқни улоқтириб ташлагайсан.”

⁴¹Ёқуб Эсовнинг дуосини ўғирлагани учун, Эсов уни жуда ёмон кўриб қолди. Эсов ўзига ўзи: “Отамнинг куни битиб қолди, азаси ўтгандан кейин Ёқубни ўлдираман”, деди. ⁴²Лекин кимдир Эсовнинг ниятини Ривқога етказди. Ривқо Ёқубни чақириб, унга:

— Эсов сени ўлдирмоқчи бўлиб, ўзига таскин бериб юрибди экан, — деди. ⁴³— Энди гапимга қулоқ сол. Ҳозироқ Хоронга^[194] — Лобон акамнинг олдига жўна. ⁴⁴Аканг ғазабидан тушгунча, Лобон акамнинг ёнида юр. ⁴⁵Эсов сенинг қилмишларингни унутиб, ғазабидан тушгандан кейин, орқангдан бирортасини жўнатаман, қайтариб олиб келади. Бўлмаса, бир кунда акангдан ҳам, сендан ҳам айрилиб қоламан^[195].

Исҳоқ Ёқубни Лобоннинг ҳузурига жўнатади

— Эсовнинг анави Хет^[196] хотинлари дастидан жонимдан тўйдим. Агар Ёқуб ҳам ўшаларга ўхшаган бирорта Хет қизига уйланса, унда ҳаётим нима кечади?

28–БОБ - ИБТИДО

¹Шундай қилиб, Исҳоқ Ёқубни чақиртириб, уни дуо қилди ва шундай маслаҳат берди:

— Канъонлик қизларга уйланма. ²Ҳозироқ Паддон–Орамга^[197] — бобонг Батувалнинг хонадонига жўна. У ерда тоғанг Лобоннинг қизларидан бирортасига уйлан. ³Қодир Худо барака бериб, сени кўпайтирсин. Сенинг наслингдан кўп халқлар келиб чиқсин. ⁴Худо Иброҳимга ваъда қилган баракасини сенга ва сенинг наслингга ато қилсин. Биз ҳозир мусофир бўлиб яшаётган, Худо Иброҳимга берган шу юрт сенинг мулкинг бўлсин.

⁵Шундай қилиб, Исҳоқ Ёқубни жўнатди. Ёқуб Паддон–Орамга — Орамлик^[198] Батувалнинг ўғли, тоғаси Лобонникига кетди.

Эсов бошқа хотинга уйланади

^6-7Эсов эшитдики, отаси Ёқубни дуо қилиб, уни Паддон–Орамга жўнатибди, Ёқуб ота–онасининг гапларига итоат этиб, Паддон–Орамга кетибди. Отаси Ёқубга: “Ўша ердан уйлангин”, дебди, “Канъонлик қизларга уйланма”, деб огоҳлантирибди. ⁸Канъонлик хотинлари отасига ёқмаслигини Эсов тушуниб етди. ⁹Эсов амакиси Исмоилнинг хонадонига борди ва хотинлари устига, Иброҳим ўғли Исмоилнинг қизларидан бирига уйланди. Янги хотинининг исми Махалат эди. Махалатнинг Наваёт^[199] деган акаси ҳам бор эди.

Ёқуб Байтилда туш кўради

¹⁰Ёқуб Бэршэва шаҳридан чиқиб, Хорон^[200] томонга қараб кетди. ¹¹У бир жойга етиб келганда, кун ботган эди. Шунинг учун ўша ерда тунашга тўхтади. У бир тош топди–да, тошни бошининг остига қўйиб ухлагани ётди. ¹²Бир пайт у тушида бир нарвонни^[201] кўрди. Нарвоннинг бир учи ерда, бир учи осмонга тегиб турармиш. Худонинг фаришталари нарвондан чиқиб, тушаётган эмишлар. ¹³Нарвоннинг ёнида^[202]Эгамиз турган эмиш. Эгамиз Ёқубга шундай дебди:

— Мен бобонг Иброҳимнинг, отанг Исҳоқнинг Худоси — Эгангман. Ҳозир сен ётган ер ўзингники бўлади. Бу ерни сенга ва сенинг наслингга бераман. ¹⁴Сенинг наслинг ернинг қуми сингари сон–саноқсиз бўлади. Улар шарқдан ғарбга, шимолдан жанубга қараб ер юзига ёйилиб кетадилар. Ер юзидаги ҳамма халқлар сен ва сенинг наслинг орқали барака топади. ¹⁵Шуни билгинки, Мен сен билан биргаман, қаерга бормагин, Мен сени сақлайман. Шу юртга сени яна қайтариб олиб келаман. Мен сени ҳеч қачон тарк этмайман, берган ваъдаларимни охиригача бажараман.

¹⁶Ёқуб уйғониб кетди ва: “Ҳақиқатан ҳам Эгамиз шу ерда экан, мен эса буни билмабман”, деди. ¹⁷У қўрқиб кетди: “Бу жой Худонинг уйи экан, осмонга очиладиган дарвозанинг ўзи! Нақадар қўрқинчли–я бу жой!” деди.

¹⁸Ёқуб саҳарда турди. Бошининг остига қўйган тошни олиб, ёдгорлик қилиб ўрнатди. Кейин ёдгорлик тошининг устидан Худога атаб зайтун мойи қуйди. ¹⁹Илгари бу жойнинг номи Луз эди. Ёқуб эса бу жойга Байтил^[203], деб ном берди. ²⁰Сўнг Ёқуб қуйидагича қасам ичди: “Агар Худо мен билан бирга бўлса, борадиган шу йўлимда мени асраса, менга ризқ–рўзимни ва кийим берса, ²¹отамнинг хонадонига эсон–омон қайтариб олиб келса, Эгам менинг Худойим бўлади. ²²Мен ёдгорлик қилиб ўрнатган шу тош Худога сажда қиладиган жой бўлади. Худо менга берган ҳамма нарсанинг ўндан бирини албатта бераман.”

29–БОБ - ИБТИДО

Ёқуб Лобоннинг уйига келади

¹Ёқуб йўлида давом этиб, ниҳоят, шарқдаги юртга етиб келди. ²У даштда бир қудуқни узоқдан туриб кўрди. Қудуқ ёнида уч тўп пода ётарди. Чорва шу қудуқдан суғорилар, қудуқнинг оғзи каттакон тош билан ёпиб қўйиларди. ³Чўпонлар ҳамма қўй–эчкиларни у ерга ҳайдаб келганларидан кейин, қудуқнинг оғзидаги тошни суришиб, қўйларни суғоришарди–да, қудуқнинг оғзини яна ўша тош билан беркитиб қўйишарди.

— Хоронданмиз^[204], — деб жавоб беришди улар.

⁵— Лобон деган одамни танийсизларми? — деб сўради Ёқуб, — у Нахўрнинг набираси бўлади.

— Ҳа, таниймиз, — деб жавоб беришди чўпонлар.

— Яхши, — деб жавоб беришди чўпонлар. — Ана, унинг қизи Роҳила ҳам қўйларини ҳайдаб шу ёққа келяпти.

⁷— Сурувни бир жойга тўплабсизлар, оқшомгача ҳали эрта, ҳозир пайти эмас–ку! — деди Ёқуб. — Қўйларни суғориб, ўтлатгани қайтариб олиб бормайсизларми?

— Ҳамма сурувни бу ерга тўплаб, тошни қудуқнинг оғзидан сурганимиздан кейингина қўйларни суғорамиз.

⁹Ёқуб чўпонлар билан гаплашиб турганда, Роҳила отасининг қўйларини ҳайдаб келиб қолди. Роҳила чўпонлик қиларди. ¹⁰Ёқуб тоғаси Лобоннинг қизи Роҳилани ва унинг қўйларини кўрди. Қудуқ ёнига бориб, қудуқ оғзидаги тошни сурди–да, тоғасининг қўйларини суғорди. ¹¹Кейин Роҳилани ўпди, хурсандчилигидан кўзларига ёш келди.

¹²— Мен отангнинг жияни, амманг Ривқонинг ўғлиман, — деб Ёқуб ўзини таништирди.

¹³Лобон, синглимнинг ўғли келибди, деб эшитди–ю, ўша заҳоти, Ёқубни кутиб олишга шошилди. Ёқуб билан қучоқлашиб кўришди. Лобон Ёқубни уйига олиб келди. Ёқуб бошидан кечирганларини тоғасига айтиб берди.

¹⁴— Сен менинг жигаримсан, оиламнинг бир аъзосисан, — деди Лобон.

Ёқуб Лобонга Роҳила ва Леах учун хизмат қилади

Ёқуб Лобонникида бир ой тургандан кейин, ¹⁵Лобон унга деди:

— Сен менинг қариндошим бўлсанг ҳам, текинга ишламаслигинг керак. Айт–чи, хизмат ҳақингга нима истайсан?

¹⁶Лобоннинг икки қизи бўлиб, каттасининг исми — Леах, кичигиники — Роҳила эди. ¹⁷Леахнинг кўзлари чиройли^[205], Роҳила эса ҳар жиҳатдан гўзал — юзлари чиройли, қадди–қомати келишган эди. ¹⁸Ёқуб Роҳилани севарди, шунинг учун: “Мен сизга кичик қизингиз Роҳила учун етти йил хизмат қилиб бераман”, деди.

— Майли, розиман, қизимни бегонага берганимдан кўра, сенга берганим яхши–ку. Меникида қолавер.

²⁰Шундай қилиб, Ёқуб Роҳилага қалин учун етти йил хизмат қилди. Лекин Ёқубнинг Роҳилага бўлган севгиси шунчалик кучли эдики, етти йил бир неча кундай туюлди.

²¹Ниҳоят, Ёқуб Роҳилага уйланадиган пайт ҳам келди.

— Мен шартни бажардим, — деди Ёқуб Лобонга. — Энди қизингизга уйланишимга ижозат беринг.

²²Лобон бутун юрт аҳолисини тўплаб, зиёфат берди. ^23-24Лекин ўша куни кечаси Лобон Роҳиланинг ўрнига, тўнғич қизи Леахни Ёқубга берди. Леахга хизмат қилсин, деб Лобон ўзининг Зилпо деган чўрисини Леахга берди. Ёқуб Леахнинг ёнига кирди. ²⁵Ёқуб эрталаб туриб қараса, ёнида Леах ётибди!

— Бу нима қилганингиз?! — деди Ёқуб ғазабланиб Лобонга. — Мен сизга етти йил Роҳила учун хизмат қилдим–ку! Нимага мени алдадингиз?

²⁶Бизнинг юртдаги одат бўйича, катта қиздан олдин кичиги турмушга берилмайди, — деб жавоб берди Лобон. ²⁷— Бир ҳафтада бу қизимнинг тўйи тантанаси тугайди, кутиб тур. Агар менга яна етти йил хизмат қилиб берадиган бўлсанг, хизматинг эвазига кичкинасини ҳам сенга бераман.

²⁸Ёқуб рози бўлди. Бир ҳафтадан кейин Ёқуб билан Леахнинг тўйи тантанаси тугади. Лобон Роҳилани ҳам Ёқубга берди. ²⁹Лобон ўзининг Билхах деган чўрисини қизи Роҳилага берган эди. ³⁰Шундай қилиб, Ёқуб Роҳиланинг ёнига кирди. У Леахдан кўра, Роҳилани кўпроқ яхши кўрарди. Ёқуб Лобонга яна етти йил хизмат қилиб берди.

Ёқубнинг фарзандлари

³¹Ёқуб Леахга кўнгилсиз эканини Эгамиз кўриб турарди. Шунинг учун У Леахни туғишга қодир қилди, Роҳила эса бефарзанд ўтаверди. ³²Леах ҳомиладор бўлиб, ўғил туғди. У: “Эгам менинг бахтсизлигимни кўрди, энди эрим менга албатта кўнгил қўяди”, деб ўғлининг исмини Рубен^[206] қўйди. ³³Леах ҳомиладор бўлиб, яна ўғил туғди. “Эрим менга кўнгилсизлигини Эгам эшитиб, яна бир ўғил берди”, деб ўғлининг исмини Шимўн^[207] қўйди. ³⁴Леах яна ҳомиладор бўлди ва яна ўғил туғди. У: “Эримга учта ўғил туғиб бердим, энди у албатта менга боғланиб қолади”, деб ўғлининг исмини Леви^[208] қўйди. ³⁵Леах яна ҳомиладор бўлиб, яна ўғил туғди. У: “Энди Эгамга ҳамду сано айтаман”, деб ўғлининг исмини Яҳудо^[209] қўйди. Шундан кейин у бола туғишдан қолди.

30–БОБ - ИБТИДО

¹Роҳила Ёқубга бола туғиб бера олмагач, энди опасига ҳасад қила бошлади.

— Менга фарзанд беринг, бўлмаса ўламан! — деди у Ёқубга.

— Нима, мен Худоманми?! Сени бепушт қилиб яратган Худо–ку!

— Ана, чўрим Билхахнинг ёнига киринг. У менга бола туғиб берсин, токи чўрим орқали мен ҳам болали бўлай^[210].

⁴Шундай қилиб, Роҳила эрига Билхахни олиб берди. Ёқуб Билхахнинг ёнига кирди. ⁵Билхах ҳомиладор бўлиб, Ёқубга ўғил туғиб берди. ⁶Роҳила: “Худойим мени оқлади, У менинг илтижоимни эшитиб, менга ўғил ато этди”, деб ўғлининг исмини Дан^[211] қўйди. ⁷Билхах яна ҳомиладор бўлиб, Ёқубга иккинчи ўғлини туғиб берди. ⁸Роҳила: “Опам билан қаттиқ олишиб, мен ютиб чиқдим”, деб ўғлининг исмини Нафтали^[212] қўйди.

⁹Леах бола туғишдан қолганини англаб етди. Шунда у ҳам ўзининг чўриси Зилпони Ёқубга олиб берди. ¹⁰Зилпо Ёқубга ўғил туғиб берди. ¹¹Леах: “Менга омад кулиб боқди”, деб ўғлининг исмини Гад^[213] қўйди. ¹²Сўнгра Зилпо Ёқубга иккинчи ўғлини туғиб берди. ¹³Леах: “Нақадар бахтлиман–а! Энди аёллар мени жуда бахтли экан, деб айтишади”, дея ўғлининг исмини Ошер^[214] қўйди.

¹⁴Буғдой ўрими пайти эди. Бир куни Рубен далага борганда, меҳригиё ўсимлигини^[215] топиб олиб, онаси Леахга келтирди. Роҳила: “Ўғлингнинг меҳригиёларидан менга ҳам бер”, деб илтимос қилди. ¹⁵Лекин Леах ғазаб билан жавоб қилди:

— Эримни тортиб олганинг камлик қилдими?! Энди ўғлимнинг меҳригиёларини ҳам тортиб олмоқчимисан?!

— Ўғлингнинг меҳригиёлари эвазига бу кеча эрим сенинг ёнингга киради, унга ижозат бераман, — деди Роҳила.

¹⁶Кечқурун Ёқуб даладан келганда, Леах унга пешвоз чиқди.

— Бу кеча менинг ёнимга киришингиз керак, — деди у эрига. — Ўғлим даладан топиб келган меҳригиёга сизни алмаштирдим.

Шундай қилиб, Ёқуб Леахнинг ёнига кирди. ¹⁷Худо Леахнинг илтижоларига жавоб берди. У яна ҳомиладор бўлиб, Ёқубга бешинчи ўғлини туғиб берди. ¹⁸Леах: “Чўримни эримга олиб берганим учун, Худойим мени мукофотлади”, деб ўғлининг исмини Иссахор^[216] қўйди. ¹⁹Сўнгра у яна ҳомиладор бўлиб, Ёқубга олтинчи ўғлини туғиб берди. ²⁰Леах деди: “Худойим менга яхши ҳадя берди. Энди эрим мени ҳурмат қиладиган бўлади, чунки унга олтита ўғил туғиб бердим.” Шундай деб, ўғлининг исмини Забулун^[217] қўйди. ²¹Кейин Леах қиз туғиб, исмини Дина қўйди.

²²Ниҳоят, Худо Роҳилага ҳам марҳамат қилди ва унинг илтижоларига жавоб бериб, бола туғишга қодир қилди. ²³Роҳила ҳомиладор бўлиб, ўғил туғди. “Худо менга ўғил ато этиб, шармандалигимни олиб ташлади”, деди. ²⁴“Эгам менга яна ўғил берсин”, деб ўғлининг исмини Юсуф^[218] қўйди.

Ёқуб Лобон билан савдолашади

²⁵Роҳила Юсуфни туққандан кейин кўп ўтмай, Ёқуб Лобонга деди:

— Ижозат берсангиз, мен юртимга қайтмоқчиман. ²⁶Хотинларим билан болаларимни ҳам олиб кетсам, дегандим. Ўзингиз биласиз, сизга кўп хизматим сингган, сизга пешана теримни тўкиб уларни топганман. Энди кетишга ижозат берсангиз.

— Энди илтимос қиламан, менинг гапимга қулоқ сол: фол очтириб кўрган эдим, Эгам менга сен туфайли барака берганини билдим^[219]. ²⁸Хизмат ҳақингни айт, тўлай.

²⁹— Ўзингиз биласиз: узоқ йиллар давомида сизга кўп хизмат қилдим. Мол–қўйларингиз менинг меҳнатим туфайли қанчалик кўпайганини биласиз. ³⁰Аслида мен келмасимдан олдин молингиз оз эди, энди эса бойлигингиз ҳаддан зиёд кўпайди. Мен туфайли Эгам сизга ҳамма нарсада барака берди^[220]. Энди оиламни ўйлайдиган пайт келди.

³¹— Хизмат ҳақингга нима истайсан? — деб яна сўради Лобон.

— Менга ҳеч қандай хизмат ҳақи керак эмас, — деб жавоб қилди Ёқуб. — Агар рози бўлсангиз, бир таклифим бор. Мен қўй–эчкиларингизни боқаверай. ³²Бугун сурувингизни оралаб, олачипор ва хол–хол қўйларингизни, қора қўзиларингизни, эчкиларингиздан ҳам хол–холини ва олачипорини^[221] ажратиб олай. Хизмат ҳақимга шуларни берсангиз кифоя. ³³Агар мен ҳалол бўлмасам, сиз кейин осонликча билиб оласиз. Менинг хизматимни текширгани келганингизда, қўй–эчкиларимнинг орасида бирортаси ола–була, хол–хол бўлмаса, ёки қўзиларимнинг орасида ҳам бирортаси қора бўлмаса, мени ўғри, деб ҳисоблашингиз мумкин.

³⁴— Яхши, сен айтгандай бўла қолсин, — деди Лобон.

³⁵Лобон ўша куни оқи бор хол–хол ва олачипор така ҳамда урғочи эчкиларни ажратиб олди, қора қўзиларни ҳам айириб олди. Ҳаммасини ўғилларининг ихтиёрига берди. ³⁶Лобоннинг ўғиллари ўша қўй–эчкиларни Ёқуб турган жойдан уч кунда борадиган жойга олиб кетдилар. Ёқуб эса Лобоннинг қолган қўй–эчкиларини боқаверди.

³⁷Ёқуб терак, бодом ва чинор дарахтининг новдаларидан олиб, новдаларни йўл–йўл қилиб пўстлоғини шилди. ³⁸Сўнгра у пўстлоғи тозаланган новдаларни қўй–эчкиларга кўринадиган жойга — сув ичадиган охурлар ичига қўйди^[222]. Чунки Лобоннинг қўй–эчкиларини суғоргани олиб келганда, ҳайвонлар шу ерда жуфтлашар эди. ³⁹Қўй–эчкилар оқ йўли бор новдаларни кўриб турганда жуфтлашиб, йўл–йўл, олачипор ва хол–хол насл берарди. ⁴⁰Ёқуб Лобоннинг бошқа қўй–эчкиларидан совлиқларини^[223] ажратиб олди. Совлиқ қўйлар жуфтлашаётганда, Ёқуб қўйларнинг юзини Лобоннинг сурувидаги йўл–йўл ва қоп–қора ҳайвонларга қаратиб қўярди. Шу тариқа Ёқуб Лобоннинг қўй–эчкиларидан ўзининг сурувини вужудга келтирди^[224] ва Лобонникидан алоҳида қилиб қўйди. ⁴¹Сурувдаги соғлом урғочи қўй ёки эчкилар жуфтлашишга тайёр бўлганда, Ёқуб пўстлоғи арчилган новдаларни ҳайвонларнинг охурига ташлаб қўярди. Ҳайвонлар йўл–йўл новдаларни кўриб турганларида жуфтлашардилар. ⁴²Лекин у нимжон ҳайвонларга шундай қилмасди. Оқибатда Лобон нимжон қўй–эчкиларга, Ёқуб эса соғлом қўй–эчкиларга эга бўлиб қолди. ⁴³Шу йўл билан Ёқубнинг қўй–эчкилари тезлик билан кўпайиб борди, у жуда ҳам бойиб кетди, кўплаб қул ва чўриларга, туялар ва эшакларга эга бўлди.

31–БОБ - ИБТИДО

Ёқуб Лобонникидан қочиб кетади

¹Лобоннинг ўғиллари минғир–минғир қила бошладилар: “Ёқуб отамизни хонавайрон қилди. У бутун бойлигини отамизнинг бойлигидан олган.” Ёқуб бу гапларни эшитиб қолди. ²Ёқуб сездики, Лобон унга анчагина совуқ муносабатда бўляпти. ³Эгамиз ҳам Ёқубга:

— Ота–боболарингнинг юртига, қариндош–уруғларингнинг олдига қайт, Мен сен билан бирга бўламан, — деди.

⁴Ёқуб яйловда қўй–эчкиларини боқаётганда, Роҳила билан Леахни шу ерга чақиртирди. ⁵Улар келгач, деди:

— Кўриб турибман, оталарингизнинг менга муносабати илгаригидай эмас. Лекин отамнинг Худоси мен билан бирга эди. ⁶Ўзларингиз биласизлар, мен сизларнинг отангизга кучим борича хизмат қилдим. ⁷У мени алдаб, хизмат ҳақимни ўн марта ўзгартирди. Лекин у менга зарар етказишига Худо йўл қўймади. ⁸Агар отангиз: “Сурувдаги олачипор қўй–эчкилар сенинг хизмат ҳақинг бўлади”, деб айтган бўлса, бутун сурув олачипор бола бераверди. “Йўл–йўли сенинг хизмат ҳақинг бўлади”, деб айтган бўлса, бутун сурув йўл–йўл бола бераверди. ⁹Худо шу йўл билан отангизнинг қўй–эчкиларини тортиб олиб, менга берди. ¹⁰Жуфтлашиш мавсуми пайтида бир куни туш кўрдим. Қарасам, сурувдаги жуфтлашган такалар йўл–йўл, хол–хол ва олачипор экан. ¹¹Тушимда Худонинг фариштаси: “Ёқуб!” деб чақирди. “Лаббай!” деб жавоб бердим мен. ¹²Фаришта менга айтди: “Қара, жуфтлашган такаларнинг ҳаммаси йўл–йўл, хол–хол ва олачипор. Буларнинг ҳаммасини Мен қиляпман. Чунки Лобоннинг сенга муносабатини кўрганман. ¹³Мен Байтилда сенга зоҳир бўлган Худоман^[225]. У ерда сен тош устунга зайтун мойи суртиб, Менга хизмат қилиш учун қасам ичган эдинг. Энди ҳозироқ бу юртдан кет, ўзингнинг она юртингга қайт.”

— Энди отамиздан бизга ҳеч қандай мерос тегмас экан–да, — дейишди. ¹⁵— Биз отамизга худди бегоналардай бўлиб қолдик. У бизни сотди, бизнинг эвазимизга нима олган бўлса, ҳаммасини сарф қилиб бўлди^[226]. ¹⁶Худо отамиздан сизга олиб берган ҳамма бойликлар бизники ва болаларимизники. Энди эса Худо сизга нима айтган бўлса, шуни қилинг.

^17-18Шундай қилиб, Ёқуб Канъон юртига — отасининг олдига қайтиб кетишга тайёрланди. Хотинларини ва болаларини туяларга миндирди. Қўй–эчкиларини олдига солиб ҳайдади, Паддон–Орамда^[227] топган ҳамма мол–мулкини олди.

¹⁹Лобон қўйларининг жунини қирққани кетди. У йўқ пайтида Роҳила отасининг хонаки худоларини^[228] ўғирлаб олди. ²⁰Бунинг устига, Ёқуб ҳам, биз кетяпмиз, деб Орамлик^[229] Лобонга айтмасдан, уни алдаб жўнаб қолди. ²¹Ёқуб ҳамма мол–мулкини олиб, Фурот дарёсини кечиб ўтди ва Гилад қирларига^[230] йўл олди.

Лобон Ёқубни қувади

²²Орадан уч кун ўтгач, Лобонга: “Ёқуб қочиб кетибди”, деган хабар етиб борди. ²³Лобон қариндош–уруғидан эркакларни ёнига олиб, Ёқубни қувиб кетди. Ёқубни етти кун қувлагандан кейин, охири Гилад қирларида унга етиб олди. ²⁴Лекин ўша куни кечаси Лобон туш кўрди. Тушида Худо зоҳир бўлиб: “Эҳтиёт бўл, Ёқубга яхши–ёмон гап қилиб юрма”, деди.

²⁵Лобон Ёқубга етиб олганда, Ёқуб Гилад қирларида чодир тикиб ётган эди. Лобон ҳам қариндош–уруғлари билан Ёқубга яқинроқ жойга чодирини тикди. ²⁶Лобон Ёқубга:

— Бу нима қилганинг? Мени алдаб кетибсан–ку! — деди. — Қизларимни ҳам, худди урушдаги асиралардай, ўғирлаб кетибсан. ²⁷Нимага мени алдаб, ҳеч нарса демасдан, яширинча қочиб қолдинг? Агар бир оғиз айтганингда, чилдирма, лира чалиб, ўйин–кулги қилиб, хурсандчилик билан кузатиб қўйган бўлардим. ²⁸Сен ҳатто невараларим билан қизларимни ўпиб, яхши боринглар, деб айтишимга ҳам имкон бермадинг. Қилган ишинг — ғирт аҳмоқлик. ²⁹Сенга ёмонлик қилишга кучим етади. Лекин кеча тунда отангнинг Худоси менга зоҳир бўлиб: “Эҳтиёт бўл, Ёқубга яхши–ёмон гап қилиб юрма”, деб айтди. ³⁰Аҳволингни тушунаман, отангнинг уйини соғингансан, шунинг учун кетгансан. Лекин нимага худоларимни ўғирладинг?

³¹— Қизларингизни мендан тортиб оласиз, деб ўйлаб, қўрққан эдим, — деди Ёқуб. ³²— Лекин сизнинг худоларингизга келсак, уларни ким олган бўлса, ўлдирилсин. Қариндошларимизнинг гувоҳлигида нарсаларингизни излаб кўринг. Агар сизнинг нарсаларингиз бўлса, олаверинг.

Лобоннинг худоларини Роҳила ўғирлаганини Ёқуб билмас эди.

³³Лобон худоларини қидириб, аввало Ёқубнинг чодиридан излади. Кейин Леахнинг чодирига, ундан кейин иккала чўрининг^[231] чодирига кирди, лекин худоларини топа олмади. Охирида Роҳиланинг чодирига кирди. ³⁴Роҳила худоларни туя эгарининг ичига яшириб, ўзи эгарга ўтириб олган эди. Лобон чодирнинг ҳамма ёғини ахтарса ҳам, худоларини топа олмади. ³⁵Роҳила отасига:

— Сизнинг олдингизда ўрнимдан турмаганим учун мендан жаҳлингиз чиқмасин, отажон, — деди. — Ҳозир аёллар касалига йўлиққан пайтим.

Лобон худоларини қанча қидирмасин, топа олмади.

³⁶Ёқуб қаттиқ ғазабланиб, Лобонни уришиб берди:

— Айбим нима экан?! Нимага мен жиноят қилгандай таъқиб қиляпсиз?! ³⁷Ҳамма нарсаларимни титкилаб чиқдингиз. Энди менга кўрсатинг–чи, бирор нарсангизни топдингизми? Топган бўлсангиз, қани, қариндош–уруғларимиз олдига қўйинг, иккаламиздан қайси биримиз ҳақ эканимизни улар ҳукм қилсин! ³⁸Йигирма йил мен сизнинг эшигингизда бўлдим. Ана шу даврда биронта совлиқ қўйингиз, эчкингиз чала туғиб қўймади, сурувингиздан биронта қўчқорни еб қўймадим. ³⁹Ёввойи ҳайвонлар бўғизлаб ташлаганларини сизга кўрсатмасдан, зарарни ўз бўйнимга олардим. Қўйингиз кундузи йўқолганми, ёки кечаси йўқолганми, барибир, сиз мендан талаб қилардингиз. ⁴⁰Кундузи жазирама иссиқда, кечалари совуқда, тунларни уйқусиз ўтказиб, сизга хизмат қилдим. ⁴¹Йигирма йил сизнинг хонадонингизда бўлдим: ўн тўрт йил — иккала қизингиз учун, олти йил — қўй–эчкиларга эга бўлишим учун хизмат қилдим. Хизмат ҳақимни ўн марта ўзгартирдингиз. ⁴²Агар бобом Иброҳимнинг Худоси, отам Исҳоқ сажда қиладиган Худо^[232] мен билан бўлмаганда эди, шубҳасиз, сиз мени қуппа–қуруқ қайтарган бўлардингиз. Лекин Худо менинг қийналганимни, менинг оғир меҳнатимни кўрди. Шу сабабдан У ўтган кеча сизга зоҳир бўлиб, ноҳақлигингизни айтган.

Ёқуб билан Лобон ўртасидаги аҳд

— Мана бу аёллар — менинг қизларим, мана бу болалар — менинг набираларим, қўй–эчкилар ҳам меники. Сен кўриб турган ҳамма нарса — меники. Лекин ҳозир ўзимнинг қизларимга, набираларимга бирор нарса қила олармидим?! ⁴⁴Кел, энди икковимиз аҳд қилайлик, токи бу аҳд икковимиз ярашганимизни исботласин.

⁴⁵Ёқуб бир тошни олиб, ёдгорлик қилиб қўйди. ⁴⁶Кейин у қариндош–уруғларига: “Тош тўплаб келинглар!” деди. Улар ҳам тош тўплаб келиб, бир уюм ҳосил қилишди ва тош уюмининг ёнида тамадди қилишди. ⁴⁷Бу жой Лобоннинг тилида Ёгар–Садуто, Ёқубнинг тилида Галед^[233], деб аталадиган бўлди. ⁴⁸Лобон: “Бу тош уюми бугун сен билан менинг орамизда гувоҳдир”, деб бу жойни Галед, деб атайдиган бўлди. ⁴⁹Шунингдек, у: “Биз бир–биримиздан айрилганимиздан кейин, Эгам сен билан мени кузатиб турсин”, деб бу жойни Миспах^[234], деб атади. Сўнг шундай деди:

⁵⁰— Агар қизларимнинг дилини оғритсанг ёки уларнинг устига хотин олсанг, эсингда тут, ҳатто мен билмаган тақдирда ҳам, Худо сен билан менинг ўртамизда гувоҳдир.

— Икковимизнинг ўртамизда мен ўрнатган мана бу тош уюми билан устунга қара. ⁵²Булар бизнинг онтимизга гувоҳ бўлиб, икковимизнинг ўртамизда турибди. Мен сенга зарар етказиш ниятида бу тош уюмидан нарига ўтмайман, сен ҳам менга зарар етказиш ниятида бу тош уюми ва устундан берига ўтмаслигинг лозим. ⁵³Ота–боболаримизнинг Худоси — сенинг бобонг Иброҳимнинг Худоси ва менинг бобом Нахўрнинг Худоси — ўртамизда ҳакам бўлсин.

Шундай қилиб, Ёқуб отаси Исҳоқ сажда қиладиган Худо номи билан қасам ичди. ⁵⁴Ёқуб қурбонлик қилиб, ҳаммани зиёфатга таклиф қилди. Улар тунни қирда ўтказишди.

⁵⁵Эртасига Лобон саҳарда турди. Қизларини, набираларини ўпиб, ҳаммаларини дуо қилди. Сўнгра уйига қайтиб кетди.

32–БОБ - ИБТИДО

Ёқуб Эсовни кутиб олишга тайёрланади

¹Ёқуб оила аъзоларини бошлаб йўлда кетаётган эди, Худонинг фаришталари унга дуч келиб қолди. ²Ёқуб уларни кўриб: “Бу Худонинг лашкаргоҳи!” деди. Шунинг учун бу жойга Моханайим^[235], деб ном берди.

³Ёқуб боришидан олдин Сеир, яъни Эдом юртида^[236] истиқомат қилаётган акаси Эсовга хабарчиларни юборди. ⁴Ёқуб хабарчиларга шундай кўрсатма берган эди:

— Эсов ҳазратларига шундай деб айтинглар: “Қулингиз Ёқуб айтмоқдаки, у шу пайтгача Лобоннинг хонадонида яшади. ⁵Энди моллар, эшаклар, қўй–эчкилар, қул ва чўриларга эга бўлди. Келаётганидан сизни хабардор қилиш учун бизни хабарчи қилиб юборди. Унинг умиди шуки, сиз унга меҳр–мурувват кўрсатсангиз.”

⁶Хабарчилар қайтиб келиб, Ёқубга шундай дедилар: “Акангиз Эсовнинг олдига бордик. У сизни кутиб олишга келяпти, ёнида тўрт юзта одами ҳам бор.” ⁷Ёқуб бу хабарни эшитди–ю, қўрқиб, ваҳимага тушди. Хонадонидаги одамларини, қўй–эчкиларини, мол подаларини, туяларини икки қисмга бўлди. ⁸У: “Агар Эсов келиб, битта қисмни қириб ташласа, нариги қисми қутулиб омон қолади–ку”, деб ўйлади.

— Эй, бобом Иброҳимнинг, отам Исҳоқнинг Худоси! Эй, Эгам! Менга: “Ўз юртингга, қариндошларинг олдига қайтиб бор, сенга омад келтираман”, деб ваъда берган эдинг. ¹⁰Мен, қулингга кўрсатган садоқатингга, иноятингга лойиқ эмасман. Илгари Иордан дарёсини кечиб ўтганимда, таёғимдан бошқа ҳеч нарсам йўқ эди. Энди оила аъзоларим икки қўрғонни тўлдирадиган бўлди. ¹¹Илтижо қиламан, мени акам Эсовнинг қўлидан қутқаргин. У келиб, мен билан бирга хотинларимни, болаларимни ўлдиради, деб қўрқаман. ¹²Сен эса менга: “Сенга омад келтираман, сенинг наслингни денгиздаги қумдек кўпайтираман, кўплигидан наслингни санаб бўлмайди”, деб ваъда берган эдинг. Илтижо қиламан, ваъдангни ёдингда тут.

^13-15Ёқуб тунни ўша ерда — ибодат қилган жойда ўтказди. Кейин сурувидан акаси Эсовга икки юзта она эчки, йигирмата така, икки юзта совлиқ ва йигирмата қўчқор, ўттизта соғин туяни бўталоқлари билан, қирқта сигир ва ўнта буқа, йигирмата моча эшак ва ўнта эркак эшакни ҳадя қилиш учун танлаб олди. ¹⁶Ёқуб бу ҳайвонларни подаларга бўлиб, хизматкорларига топширар экан, уларга шундай деди:

— Мендан олдин юринглар, ҳар бир поданинг орасида бўш масофа қолдиринглар.

¹⁷У энг олдинги подани ҳайдаб бораётган хизматкорига шундай кўрсатма берди:

— Эсов акам сени учратиб қолиб: “Кимнинг хизматкорисан? Қаерга кетяпсан? Олдингдаги пода кимники?” деб сўраганда, ¹⁸сен: “Бу подалар қулингиз Ёқубники, буларни сиз, тўрамга, ҳадя қилиб юбордилар, ўзи ҳам орқамизда келяптилар”, деб айтгин.

¹⁹Ёқуб подани ҳайдаб бораётган иккинчи, учинчи, хуллас, ҳамма хизматкорларига ҳам бир хил кўрсатма бериб:

— Эсовни учратиб қолганингизда, ўша гапларимни айтинглар, — деди. ²⁰“Қулингиз Ёқуб орқамизда келяптилар”, деб албатта айтинглар, — деб таъкидлади. Чунки Ёқуб: “Ўзимдан олдин юборган ҳадяларим билан Эсов акамнинг кўнглини юмшатаман, у билан юзма–юз учрашганимизда, мени кечирса ажабмас”, деб умид қилаётган эди. ²¹Шундай қилиб, Ёқуб ўзи боришидан олдин, ҳадяларни жўнатиб юборди ва бу кечани чодир тиккан жойда ўтказди.

Ёқуб Паниёлда кураш тушади

²²Ўша куни тунда Ёқуб ўрнидан турди. Иккала хотинини, иккала чўрисини^[237], ўн битта боласини Явоқ дарёси^[238] кечувидан ўтказди. ²³Улар дарёнинг нариги қирғоғига ўтиб бўлганларидан кейин, бутун мол–мулкини ҳам ўтказди. ²⁴Ёқуб дарёнинг бу томонида ёлғиз ўзи қолди. Ўша ерда бир одам билан тонг отгунча курашди. ²⁵Ўша одам кўрдики, Ёқубни мағлуб қила олмас экан. Бир пайт у Ёқубнинг бўксасига^[239] бир урган эди, сони бўғинидан чиқиб кетди.

²⁶— Мени қўйиб юбор, тонг отяпти, — деди ўша одам.

— Мени дуо қилмасанг, кеткизмайман, — ҳансираб деди Ёқуб.

²⁸— Бундан кейин сенинг исминг Ёқуб эмас, Исроил^[240] бўлсин, — деди ўша одам. — Чунки сен Худо ва инсонлар билан олишиб, ғолиб чиқдинг.

— Нимага Менинг исмимни сўраяпсан? — деб сўради ўша одам. Шундай деди–ю, у Ёқубни дуо қилди. ³⁰Ёқуб: “Худо билан юзма–юз бўлибман–у, ҳаётим сақланиб қолибди–я”^[241], деб бу жойга Паниёл^[242], деб ном берди. ³¹Ёқуб Паниёлдан^[243] кетаётганда, қуёш чиққан эди. Сони оғриётгани учун, у оқсоқланиб юрарди. ³²Ўша одам Ёқубнинг бўксасига ургани сабабли, Исроил халқи ўша тунда юз берган воқеанинг хотири учун бугунгача^[244] сон гўштини емайди.

33–БОБ - ИБТИДО

Ёқуб билан Эсов учрашади

¹Ёқуб қараса, Эсов келаётган экан, ёнида тўрт юзта одами ҳам бор. Ёқуб болаларини Леахга, Роҳилага ва иккала чўрисига^[245] тақсимлади. ²Чўрилари билан уларнинг болаларини энг олдинга, Леах билан унинг болаларини улардан кейин, Роҳила билан Юсуфни эса охирига қўйди. ³Ёқубнинг ўзи уларнинг олдида борди. Акасининг олдига етиб боргунча етти марта эгилиб таъзим қилди.

⁴Эсов ҳам укасини кутиб олгани югуриб бориб, уни қучоқлаб олди. Ёқубнинг бўйнига осилиб, ўпди. Иккови ҳам йиғлар эдилар. ⁵Эсов аёлларга ва болаларга қараб:

— Ёнингдаги бу одамлар сенга ким бўлади? — деб сўради.

— Мен, қулингизга Худо иноят қилиб берган болаларим, — деди Ёқуб.

⁶Шундан кейин чўрилар билан уларнинг болалари Эсовнинг олдига келишиб, унга эгилиб таъзим қилдилар. ⁷Улардан кейин Леах билан унинг болалари яқин келиб, эгилиб таъзим қилишди. Охирида Юсуф билан Роҳила яқин келиб, эгилиб таъзим қилдилар.

⁸— Менга сурувлару подалар жўнатибсан, бундан мақсадинг нима эди? — деб сўради Эсов.

— Ҳазратимнинг илтифотига сазовор бўлишим учун ҳадя қилиб юборган эдим, — деб жавоб берди Ёқуб.

⁹— Раҳмат, ука, ўзимники жуда кўп, ўзингники ўзингга буюрсин, — деди Эсов.

¹⁰— Йўқ, илтимос, агар мени илтифотингизга сазовор билсангиз, ҳадяларимни оласиз, — деб туриб олди Ёқуб. — Сиз мени шундай яхши кутиб олдингизки, мен учун сизнинг юзингизни кўриш — Худонинг юзини кўришга ўхшайди. ¹¹Илтимос қиламан, ҳадяларимни олинг. Худо менга иноят қилиб, керакли ҳамма нарсани берди.

Ёқуб қаттиқ илтимос қилавергандан кейин, охири, Эсов ҳадяларни олишга рози бўлди.

¹²— Қани, энди кетайлик, мен сенга йўл кўрсатиб бораман.

— Ўзингиз кўриб турибсиз, ҳазратим, болаларим чиниқмаган, қўй–сигирларим ҳам болалаган. Қўй–сигирларимни бир кунгина қистаб ҳайдасалар, бутун чорва нобуд бўлади. ¹⁴Шунинг учун мендан олдинда кетаверсангиз. Мен чорванинг юришига ва болаларнинг қадамига қараб секин боравераман. Сиз билан Сеир юртида^[246] учрашамиз.

¹⁵— Бўпти, бўлмаса, одамларимдан баъзиларини сен билан қолдирай, ҳам сизларга йўл кўрсатиб боради, ҳам қўриқлаб кетади, — деди Эсов.

— Нима қиласиз овора бўлиб?! Менга кўп меҳрибонлик кўрсатяпсиз, шунга ҳам раҳмат.

¹⁶Эсов ўша куни Сеирга қайтиб кетди. ¹⁷Ёқуб эса оиласи билан Сухўтга қараб кетди. У ерда ўзига бир уй, чорваси учун қўралар қурди. Шунинг учун бу жойга Сухўт^[247], деб ном берилди.

¹⁸Шундай қилиб, Ёқуб Паддон–Орамдан^[248]Канъон юртидаги Шакам шаҳрига^[249] эсон–омон қайтиб келди. Шаҳар ташқарисида чодирларини тикди. ¹⁹У чодир тиккан жойлар Хамўр деган одамнинг ўғилларига қарашли мулк эди. Хамўр Шакамнинг отаси эди. Ёқуб бу жойларни Хамўрнинг ўғилларидан юз бўлак кумушга^[250] сотиб олди. ²⁰У бу ерда қурбонгоҳ қуриб, бу жойни: “Худо Исроилнинг Худосидир”^[251], деб атади.

34–БОБ - ИБТИДО

Динанинг номуси булғанади

¹Бир куни Ёқубнинг Леахдан кўрган қизи Дина шу ерлик қизларни кўришга борди. ²Бу ернинг беги Хамўр бўлиб, у Хив уруғидан эди. Хамўрнинг ўғли Шакам қизни кўриб қолиб, ушлади ва унинг номусига тегди. ³Шакам Динани қаттиқ севиб қолди, қизнинг севгисини қозонишга ҳаракат қилди. ⁴Отасига: “Шу қизни менга олиб беринг”, деб айтди.

⁵Ёқуб қизининг номуси топталганини эшитди. Ёқубнинг ўғиллари эса далада мол–қўйларини боқиб юрган эдилар. Улар қайтиб келгунларича Ёқуб ўзини босиб турди. ⁶Шакамнинг отаси Хамўр бу иш юзасидан гаплашгани Ёқубнинг олдига келди. ⁷Шу пайтда Ёқубнинг ўғиллари даладан келиб қолишди. Сингиллари шарманда бўлганини эшитишди–ю, қаттиқ ғазабланиб, тутақиб кетдилар. Шакам Ёқубнинг қизини булғаб, Исроилда шармандали иш қилган эди. Бундай иш ҳеч бўлмаслиги керак эди.

— Ўғлим Шакамнинг қизингизга ишқи тушиб қолибди, илтимос, қизингизни ўғлимга берсангизлар, — деди. ⁹— Бир–биримиз билан қуда–андачилик қилайлик, қизларингизни ўғилларимизга олиб берайлик, ўғилларингизга қизларимизни олиб беринглар. ¹⁰Шунда юртимизда биз билан бирга яшайверасизлар, хоҳлаган ерингизда яшайверасизлар, бемалол савдо–сотиқ қилаверасизлар^[252], ерларимиздан ўзларингизга мулк орттирасизлар.

¹¹Шакам ҳам Динанинг отаси билан акаларига илтимос қилиб, деди:

— Менга мурувват қилинглар, Динани менга беринглар, эвазига истаган нарсаларингизни бераман. ¹²Қанча қалин ёки совға талаб қиласизлар — мен учун аҳамияти йўқ, бераман. Фақат қизингизга уйлансам бўлди.

¹³Шакам Динани шарманда қилгани учун, Шакам билан Хамўрни Динанинг акалари алдадилар. ¹⁴Улар Шакам билан Хамўрга дедилар:

— Синглимизни қандайдир суннатсиз одамга беролмаймиз. Агар берсак, биз иснодга қоламиз^[253]. ¹⁵Биз фақат бир шарт билан рози бўламиз: ҳамма эркакларингиз бизга ўхшаб суннат қилинишлари керак. ¹⁶Шунда биз қизларимизни сизларга берамиз, сизларнинг қизларингизни оламиз. Сизларнинг орангизда яшаб, сизлар билан бир халқ бўламиз. ¹⁷Лекин бизнинг шартимизга кўнмасдан, суннат қилинмасаларингиз, синглимизни^[254] олиб кетамиз.

¹⁸Уларнинг гапига Хамўр билан Шакам бажонидил рози бўлишди. ¹⁹Шакам Динага хуштор бўлиб қолганидан, бу талабни бажаришни тезлаштирди. У оиласида энг ҳурматга сазовор одам эди. ²⁰Хамўр билан Шакам шаҳар дарвозасига^[255] келиб, шаҳарнинг оқсоқолларига шундай дейишди:

²¹— У одамлар — бизнинг дўстларимиз. Улар бизнинг юртимизда яшаб, савдо–сотиқ қилаверсинлар. Юртимиз кенг, уларга ҳам етади. Шунда бир–биримиз билан қиз олиб, қиз беришамиз. ²²Улар фақат бир шарт билан бизнинг орамизда яшаб, биз билан бир халқ бўлишга рози: орамиздаги ҳамма эркаклар, улар сингари, суннат бўлишлари керак экан. ²³Агар биз шундай қилсак, уларнинг ҳамма қўй–эчкилари, мол–мулки бизники бўлади. Келинглар, уларнинг айтганларига рози бўлайлик, токи улар бизнинг орамизда яшаб қолишсин.

²⁴Шаҳар дарвозасига борганлар Хамўр билан унинг ўғли Шакамнинг гапларини эшитгач, рози бўлдилар. Бутун шаҳар эркаклари суннат қилиндилар.

²⁵Орадан уч кун ўтди. Шаҳарнинг ҳамма эркаклари суннат қилинганлари учун ҳали ҳам оғриб ётган эдилар. Ёқубнинг икки ўғли — Динанинг акалари Шимўн билан Леви^[256] қиличларини олдилар ва бамайлихотир шаҳарга кирдилар. Шаҳардаги ҳамма эркакни ўлдирдилар. ²⁶Хамўр билан унинг ўғли Шакамни ҳам ўлдириб, Шакамнинг уйидан Динани олиб кетдилар. ²⁷Ёқубнинг қолган ўғиллари, синглимизни шарманда қилганлари учун қасос оламиз, деб жасадларни талаб, шаҳарни талон–тарож қилдилар. ²⁸Улар шаҳардаги ва далалардаги жамики қўй–эчкиларни, мол подаларини, эшакларни олиб кетдилар. ²⁹Шаҳар халқининг ҳамма бойликларини, уйларидаги ҳамма нарсасини ўлжа қилиб, болаларини ва аёлларини асир қилиб олиб кетдилар. ³⁰Шунда Ёқуб Шимўн билан Левига деди:

— Сизлар бошимга бало келтирдингиз. Энди бу юртдаги Канъон ва Париз халқлари, қолаверса, ҳамма мени ёмон кўради. Биз озчилик бўлсак, ахир. Улар биргалашиб ҳужум қилиб қолгудек бўлса, ҳаммамиз қирилиб кетамиз–ку!

— Синглимизга фоҳишадай муомала қилишига йўл қўймаймиз! — деб эътироз билдирдилар.

35–БОБ - ИБТИДО

Худо Байтилда Ёқубга марҳамат қилади

— Қани, отлан, Байтилга кўчиб кет, ўша ерда жойлашиб, қурбонгоҳ ўрнат. Сен аканг Эсовдан қочиб кетаётганингда, Мен у ерда сенга зоҳир бўлган эдим^[257].

²Ёқуб хонадонидагиларга ва ёнидагиларга айтди:

— Бегона худоларингизни йўқотинглар, ўзларингизни поклаб, тоза кийимларингизни кийинглар. ³Энди бу ердан кетиб, Байтилга борамиз. У ерда мен Худога қурбонгоҳ қураман. Кулфатда қолганимда, Худо менга мадад берган эди. Қаерга борсам, У мен билан бирга бўлди.

⁴Ҳаммалари бегона худоларини, зиракларини^[258] Ёқубга беришди. Ёқуб бу нарсаларни Шакам яқинидаги эман дарахтининг^[259] остига кўмди.

⁵Ёқуб хонадонидагиларини бошлаб йўлга тушганда, Худо бутун атрофдаги шаҳарлар аҳолисига қўрқув юборди. Шунинг учун ҳеч ким уларни таъқиб қилмади. ⁶Ниҳоят, Ёқуб бутун хонадонидагиларни бошлаб Луз шаҳрига етиб келди. (Луз ҳозир Байтил, деб юритилади.) ⁷Ёқуб бу ерда бир қурбонгоҳ қуриб, бу жойни Байтилнинг Худоси^[260], деб атади. Ёқуб акасидан қочиб кетаётганда, Худо Ўзини унга шу ерда зоҳир қилган эди.

⁸Улар шу ерда турганларида, Ривқонинг энагаси^[261] Добира вафот қилди. Уни Байтилнинг ёнидаги эман дарахти остига дафн қилдилар. Ўшандан буён бу дарахт Йиғи дарахти^[262], деб юритилади.

⁹Ёқуб Паддон–Орамдан^[263] қайтиб келгандан кейин, Худо унга яна зоҳир бўлди ва унга марҳамат кўрсатиб, деди: ¹⁰“Сенинг исминг Ёқуб, лекин бундан кейин сени Ёқуб^[264], деб чақирмайдилар, сенинг исминг Исроил^[265] бўлади.” Шунинг учун у Исроил, деб ном олди.

— Мен Қодир Худоман, баракали бўл, наслинг кўп бўлсин. Буюк халқ, ҳатто кўп халқлар сендан пайдо бўлади. Сен шоҳларнинг бобоси бўласан. ¹²Мен Иброҳимга ва Исҳоққа ваъда қилган юртни сенга бераман. Сендан кейин бу ерни наслингга бераман.

¹³Шундан кейин Худо Ёқубга гапирган жойидан кетди, ¹⁴Ёқуб ўша жойга ёдгорлик тоши ўрнатди. Сўнгра ёдгорлик тоши устига Худога атаб шароб ва зайтун мойи қуйди. ¹⁵Ёқуб бу жойга Байтил^[266], деб ном берди.

Роҳила вафот этади

¹⁶Ёқуб билан унинг оиласи Байтилдан чиқиб, Эфрат томон йўл олдилар. Улар Эфратга ҳали етиб бормасдан, Роҳиланинг кўзи ёрийдиган пайти келди, уни қаттиқ тўлғоқ тутиб қолди. ¹⁷Роҳила тўлғоқдан кўп азоб чеккандан кейин, ниҳоят, дояси: “Қўрқма, яна ўғил туғдинг”, деди. ¹⁸Роҳила жон бераётганда, охирги нафасда ўғлининг исмини Бенўн, деб қўйди. Отаси эса унга Бенямин^[267], деб исм қўйди. ¹⁹Шундай қилиб, Роҳила вафот этди ва Эфрат йўлида дафн қилинди. (Эфрат ҳозир Байтлаҳм^[268], деб юритилади.) ²⁰Ёқуб Роҳиланинг қабрига ёдгорлик тоши ўрнатди. Бу тош шу кунгача^[269] бор.

²¹Шундан кейин Ёқуб^[270] яна кўчиб, Эдер минораси ортида чодирини тикди.

Ёқубнинг ўғиллари

²²Ёқуб ўша ерда яшаётганда, Рубен отасининг чўриси^[271] Билхахнинг ёнига кирди^[272]. Ёқуб буни эшитиб қолди.

²³Леахдан туғилган ўғиллари — Рубен (Ёқубнинг тўнғич ўғли), Шимўн, Леви, Яҳудо, Иссахор ва Забулун.

²⁴Роҳиладан туғилган ўғиллари — Юсуф билан Бенямин.

²⁵Роҳиланинг чўриси Билхахдан туғилган ўғиллари — Дан билан Нафтали.

²⁶Леахнинг чўриси Зилподан туғилган ўғиллари — Гад билан Ошер.

Ёқубнинг Паддон–Орамда туғилган ўғиллари ана шулар эди.

Исҳоқ вафот этади

²⁷Ёқуб Мамрега — Хират–Арбага отасининг уйига келди. (Хират–Арба ҳозир Хеврон, деб юритилади.) Иброҳим ва Исҳоқ Хевронда истиқомат қилиб турган эдилар. ²⁸Исҳоқ 180 йил умр кўрди. ²⁹У кексайиб, ёшини яшаб оламдан ўтди. Ўғиллари Эсов билан Ёқуб уни дафн қилишди.

36–БОБ - ИБТИДО

Эсовнинг насл–насаби

¹Эсовнинг насл–насаби тарихи қуйидагичадир (у Эдом исми билан таниқли):

²Эсов Канъонлик қизларга уйланган эди. Биринчи хотинининг исми Оида бўлиб, Хет халқидан Элўн деганнинг қизи эди. Иккинчисиники Охолибом бўлиб, Хив халқидан Анаҳ деганнинг қизи эди. Бобосининг исми Зибўн эди. ³Учинчи хотинининг исми Босимат бўлиб, Исмоилнинг қизи эди. Қизнинг Наваёт деган акаси бор эди. ⁴Эсов Оидадан Элифаз деган ўғлини кўрди. Босиматдан Рувел деган ўғлини кўрди. ⁵Охолибомдан Ёуш, Ялом ва Кўрах деган ўғилларини кўрди. Эсовнинг Канъон юртида туғилган ўғиллари ана шулардир.

⁶Сўнгра Эсов хотинларини, болаларини, хонадонидаги ҳамма одамларини, подасию сурувларини, Канъон юртида топган жамики бойликларини олиб, укаси Ёқубдан узоқроқ ерга кўчиб кетди. ⁷Икковининг подалари ва сурувлари бениҳоя кўп бўлганидан, ер торлик қилиб қолган эди. ⁸Шунинг учун Эсов, яъни Эдом, Сеир тоғларига^[273] бориб ўрнашди.

⁹Сеир тоғларидаги Эдом халқининг ота–бобоси Эсовнинг насл–насаби мана булардир:

¹⁰Эсовнинг ўғиллари қуйидагилардир: хотини Оидадан туғилган ўғли Элифаз, Босиматдан туғилган ўғли Рувел.

¹¹Элифазнинг ўғиллари исми Темон, Ўмар, Зафў, Гатам ва Ханаз эди. ¹²Элифазнинг Тимна деган чўриси^[274] бор эди. Ўша чўрисидан ҳам ўғил кўриб, исмини Омолек қўйди. Эсовнинг Оидадан кўрган набиралари ана шулар эди.

¹³Рувелнинг ўғиллари исми Нахат, Зерах, Шаммох ва Миззо эди. Булар Эсовнинг хотини Босиматнинг набиралари эди.

¹⁴Эсов Анаҳнинг қизи Охолибомдан ҳам учта ўғил кўрган эди. Ўғилларининг исми Ёуш, Ялом ва Кўрах эди.

¹⁵Эсовнинг ўғиллари ва набиралари қуйидаги уруғларнинг йўлбошчилари бўлдилар:

Эсовнинг тўнғич ўғли Элифазнинг ўғиллари қуйидаги уруғларнинг йўлбошчилари бўлдилар: Темон, Ўмар, Зафў, Ханаз, ¹⁶Кўрах, Гатам ва Омолек уруғлари. Эдом юртидаги бу уруғлар Эсовнинг хотини Оидадан пайдо бўлган эди.

¹⁷Эсов ўғли Рувелнинг ўғиллари қуйидаги уруғларнинг йўлбошчилари бўлдилар: Нахат, Зерах, Шаммох ва Миззо уруғлари. Эдом юртидаги бу уруғлар Эсовнинг хотини Босиматдан пайдо бўлган эди.

¹⁸Эсовнинг хотини Охолибомдан кўрган ўғиллари қуйидаги уруғларнинг йўлбошчилари бўлдилар: Ёуш, Ялом ва Кўрах уруғлари. Охолибомнинг отаси Анаҳ эди.

¹⁹Эсовдан (яъни Эдом) келиб чиққан уруғларнинг ҳаммаси ана шулардир.

Сеирнинг насли

^20-21Эдом юртининг туб аҳолиси қабилаларга бўлинган эди. Бу қабилаларнинг ота–бобоси Сеир деган одам бўлиб, у Хорим халқидан эди. Сеирнинг қуйидаги насллари уруғларга асос солди:

Лўтон, Шўвал, Зибўн, Анаҳ, Дишон, Эзер ва Дишан.

²²Лўтоннинг ўғиллари исми Хўри ва Хўмам^[275] эди. Лўтоннинг Тимна деган синглиси ҳам бор эди.

²³Шўвалнинг ўғиллари исми Элвон, Монахат, Эбал, Шафо ва Ўнам эди.

²⁴Зибўннинг ўғиллари исми Оё ва Анаҳ эди. Анаҳ отаси Зибўннинг эшакларини боқиб юрганда, саҳрода иссиқ булоқлар^[276] топган эди.

²⁵Анаҳнинг ўғли исми Дишон эди. Анаҳнинг Охолибом деган қизи ҳам бор эди.

²⁶Дишоннинг ўғиллари исми Хамдон, Эшбон, Йитрон ва Херон эди.

²⁷Эзернинг ўғиллари исми Билхан, Завон ва Оқон эди.

²⁸Дишаннинг ўғиллари исми Уз ва Орон эди.

²⁹Шундай қилиб, қуйидагилар Хорим халқи уруғларининг йўлбошчилари бўлди: Лўтон, Шўвал, Зибўн, Анаҳ, ³⁰Дишон, Эзер ва Дишан. Хорим халқининг уруғлари Сеир юртида яшаган уруғ йўлбошчилари номи билан юритилган.

Эдом шоҳлари

³¹Исроилда шоҳлар бўлмасдан олдин, Эдомда шоҳлар ҳукмронлик қилган эди. Бу шоҳлар қуйидагилардир:

³³Бэлах вафот этгач, унинг ўрнига Зерах ўғли Йўвов шоҳ бўлди. У Бозрах шаҳридан эди.

³⁴Йўвов вафот этгандан кейин, унинг ўрнига Хушом шоҳ бўлди. У Темон юртидан эди.

³⁵Хушом вафот этгач, унинг ўрнига Бадад ўғли Ҳадад шоҳ бўлди. У Обит шаҳридан эди. Ҳадад Мўаб юртида Мидиён лашкарини қириб ташлаган эди.

³⁶Ҳадад вафот этгандан кейин, унинг ўрнига Самло шоҳ бўлди. У Масрихо шаҳридан эди.

³⁷Самло вафот этгандан кейин, унинг ўрнига Шовул шоҳ бўлди. У Фурот дарёси^[277] бўйидаги Рехобўт шаҳридан эди.

³⁸Шовул вафот этгандан кейин, унинг ўрнига Ахбор ўғли Баалханон шоҳ бўлди.

³⁹Баалханон вафот этгандан кейин, унинг ўрнига Ҳадад^[278] шоҳ бўлди. У Поғу шаҳридан эди. Ҳададнинг хотини Махитавал эди, Махитавалнинг отаси Матрид, бобоси Мезахаб эди.

⁴⁰Эсов уруғларининг йўлбошчилари номлари қуйидагичадир: Тимно, Элво, Етет, ⁴¹Охолибом, Элох, Пинон, ⁴²Ханаз, Темон, Мивзар, ⁴³Махдиёл ва Иром. Эдом халқининг ота–бобоси Эсов уруғларининг номлари ана шулардир. Ҳар бир уруғ ўзи эгаллаган ҳудудга ўзининг номини берган.

37–БОБ - ИБТИДО

Юсуф ва унинг акалари

¹Исҳоқ вафот этгандан кейин, Ёқуб яна Канъон юртида — отаси яшаган юртда ўрнашди. ²Ёқубнинг хонадони тарихи қуйидагичадир.

Юсуф ўн етти ёшга кирганда, кўпинча ўгай акалари — Билхах ва Зилпонинг ўғиллари^[279] билан бирга отасининг қўй–эчкиларини боққани борар эди. Юсуф акалари қилаётган баъзи ёмон ишлардан отасини хабардор қилиб турар эди. ³Ёқуб^[280] Юсуфни қариган чоғида кўргани учун, бошқа ўғилларига қараганда кўпроқ яхши кўрар эди. Ёқуб Юсуфга беқасам чопон^[281] олиб берди. ⁴Акалари кўрдиларки, оталари Юсуфни улардан ортиқ яхши кўрар экан. Шунинг учун акалари Юсуфни ёмон кўриб қолдилар, унга яхши гапирмасдилар.

⁵Кунларнинг бирида Юсуф туш кўрди. У акаларига тушини айтиб берганда, акалари Юсуфни баттар ёмон кўриб қолдилар. ⁶Юсуф акаларига шундай деди:

— Тушимга қулоқ солинглар, мен туш кўрибман. ⁷Биз далада буғдой боғлаётган эканмиз. Бирдан менинг боғламим кўтарилиб, тик турибди. Сизларнинг боғламларингиз менинг боғламимни ўраб олиб, таъзим қилаётган эмиш.

⁸— Эҳ–ҳа, сен ҳали бизнинг устимиздан шоҳ бўлмоқчимисан, сен–а?! — деб акалари киноя билан ундан сўрашди. Кўрган тушини айтиб бергани учун акалари уни яна ҳам ёмон кўриб қолишган эди.

⁹Кейинроқ Юсуф яна туш кўрди ва тушини акаларига айтиб берди:

— Қаранглар, яна туш кўрибман. Тушимда қуёш, ой ва ўн битта юлдуз менга таъзим қилиб турган эмиш.

¹⁰Лекин Юсуф тушини отаси билан акаларига айтиб берганда, отаси унга танбеҳ берди:

— Қанақа туш кўрдинг ўзи?! Мен, онанг, акаларинг сенинг олдингга келиб, тиз чўкишимиз керак экан–да?!

¹¹Акалари Юсуфга ҳасад қилишарди. Лекин отаси бу воқеани доимо эсида тутди.

Юсуфни акалари сотишади

¹²Бир куни Юсуфнинг акалари оталарининг қўй–эчкиларини боқиш учун Шакамга^[282] кетишди. ¹³Ёқуб Юсуфга:

— Акаларинг Шакамда қўй–эчкиларни боқишяпти, — деди. — Сени акаларинг олдига юборсам, дегандим.

¹⁴— Бориб бил–чи, акаларинг тинч–омон юришибдимикан, қўй–эчкиларнинг аҳволи яхшимикан, — деди Ёқуб, — кейин менга хабарини олиб кел.

Шундай қилиб, Ёқуб Юсуфни Хеврон водийсидан йўлга жўнатди.

Юсуф Шакамга етиб келди. ¹⁵Ўша атрофда айланиб юрган эди, бир одам уни кўриб қолди.

— Нимани излаб юрибсан? — деб сўради ҳалиги одам.

¹⁶— Акаларимни излаб юрибман, — деди Юсуф. — Мабодо билмайсизми, қўй–эчкиларни қаерда боқиб юришибди экан?

¹⁷— Улар бу ердан кетишган, — деди ўша одам. — Акаларинг, Дўтанга^[283] борамиз, деб айтганларини эшитган эдим.

Юсуф акаларини излаб Дўтанга кетди. Уларни ўша ердан топди. ¹⁸Улар узоқдан Юсуфни кўришди. Юсуф келмасдан олдин, акалари уни ўлдириш учун фитна тайёрлаб қўйдилар. ¹⁹Улар бир–бирларига:

— Ана туш кўрувчи келяпти, — дейишди. ²⁰— Келинглар, уни ўлдириб, чуқур сардобага ташлаймиз. Уни ёввойи ҳайвон еб кетди, деб гап тарқатамиз. Ўшанда кўрамиз унинг тушлари ҳақиқатга айланишини!

²¹Лекин Рубен Юсуфни уларнинг қўлидан қутқармоқчи бўлди:

— Унинг жонига қасд қилмайлик, ²²— деди Рубен, — қон тўкмайлик. Уни анави сардобага тириклайин ташлаб юбора қолайлик. Зинҳор унга қўл теккизмайлик.

Рубен Юсуфни уларнинг қўлидан қутқариб, отаси ёнига қайтармоқчи эди.

²³Шундай қилиб, Юсуф етиб келгач, акалари унинг беқасам чопонини ечиб олдилар–да, ²⁴ўзини сардобага ташлаб юбордилар. Сардоба сув сақлаш учун фойдаланиларди–ю, ўша пайтда қуруқ эди.

²⁵Шундан кейин улар овқатланиб ўтиришган эди, узоқдан шу томонга келаётган туялар карвонини кўриб қолишди. Карвон Исмоилий савдогарлар бўлиб, туяларга Гиладдан хушбўй зираворлар, мумиё, мирра юклаб, Мисрга олиб кетишаётган эди. ²⁶Шунда Яҳудо ака–укаларига деди:

— Укамизни ўлдириб, қонини яширганимиз билан бирор фойда топармидик?! ²⁷Яхшиси, анави савдогарларга сотайлик. Шунда унинг ўлимида жавобгар бўлиб қолмаймиз. Нима бўлганда ҳам, у укамиз, жигаримиз–ку!

Ҳамма ака–укалари рози бўлишди. ²⁸Исмоилий^[284] савдогарлар ўтиб кетишаётганда, Юсуфни акалари сардобадан тортиб чиқардилар ва уни йигирма бўлак кумушга^[285] сотдилар. Савдогарлар Юсуфни Мисрга олиб кетдилар.

²⁹Бир пайт Рубен сардоба олдига қайтиб келиб қараса, сардобада Юсуф йўқ. Рубен қайғудан кийимларини йиртди. ³⁰У укалари олдига қайтиб келди ва:

— Бола у ерда йўқ! Энди нима қиламан–а! — деб йиғлади. ³¹Сўнг улар бир эчкини сўйиб, Юсуфнинг чопонини эчкининг қонига ботирдилар. ³²Улар беқасам чопонни оталарига олиб келдилар.

— Мана бу чопонни даладан топиб олдик. Қаранг–чи, бу Юсуфнинг чопонимикан ёки йўқми?

— Э–воҳ! Бу ўғлимнинг чопони–ку! Уни бирорта ёввойи ҳайвон еган! Юсуф ўғлим тилка–пора бўлган!

³⁴Ёқуб қайғудан кийимларини йиртиб, қанорга ўранди^[286]. Ўғли учун узоқ вақт аза тутди. ³⁵Ўғиллари, қизлари унга тасалли беришга ҳаракат қилишарди. Лекин у тасалли топишни истамасди. “Ўликлар диёрига^[287], ўғлимнинг олдига боргунимча аза тутаман”, деб айтарди. Шундай қилиб, Ёқуб ўғлига аза тутаверди.

³⁶Шу орада Исмоилий савдогарлар Юсуфни Мисрда Пўтифар деган одамга сотишди. Пўтифар Миср шоҳи — фиръавннинг аъёнларидан бири — сарой қўриқчиларининг бошлиғи эди.

38–БОБ - ИБТИДО

Яҳудо ва Тамара

¹Шу орада Яҳудо ака–укаларидан ажралиб, алоҳида бўлди ва Адуллам шаҳрига^[288] кўчиб келди. У Хирах деган одамга яқин жойга ўрнашди. Хирах ўша ерлик эди. ²Яҳудо бу ерда Канъон халқидан бўлган бир қизни учратиб қолди. Бу қиз Шуво деган одамнинг қизи эди. Яҳудо ўша қизга уйланди. ³Ўша аёл ҳомиладор бўлиб, ўғил туғди. Яҳудо ўғлига Ғур, деб исм қўйди. ⁴Яҳудонинг хотини яна ҳомиладор бўлиб, иккинчи ўғлини туғди. Бу ўғлига Ўнан, деб исм қўйди. ⁵Яҳудонинг хотини учинчи ўғлини туғди ва унга Шело, деб исм қўйди. Бу ўғли туғилганда, Яҳудо Хазиб шаҳрида эди. ⁶Тўнғич ўғли Ғур улғайгач, Яҳудо уни Тамара деган қизга уйлантирди. ⁷Лекин Ғур Эгамизнинг олдида қабиҳлик қиларди. Охири, Эгамиз унинг жонини олди. ⁸Шундан кейин Яҳудо Ўнанга айтди:

— Сен акангнинг хотинига уйланиб, қайнағалик бурчингни бажар, токи акангга зурриёт қолсин^[289].

⁹Лекин Ўнан билардики, туғиладиган бола ўзиники ҳисобланмасди. Шу сабабдан Ўнан ҳар сафар Тамаранинг ёнига кирганда, акамга зурриёт қолмасин^[290], деб уруғини ерга тўкарди. ¹⁰Ўнан бу қилмиши билан Эгамизнинг олдида қабиҳлик қилаётган эди. Шунинг учун Эгамиз Ўнаннинг ҳам жонини олди. ¹¹Шундан кейин Яҳудо келини Тамарага:

— Отангнинг уйига бориб турмушга чиқмай, ўтира тур–чи, ўғлим Шело улғайиб қолар, — деди. Чунки Яҳудо: “Шело ҳам акаларига ўхшаб ўлиб қолмасин”, деб қўрққан эди. Шундай қилиб, Тамара отасининг уйига қайтиб кетди.

¹²Орадан бирмунча вақт ўтгач, Яҳудонинг хотини вафот этди. Яҳудо аза муддатини тугатгандан кейин, Адулламлик дўсти Хирах билан бирга Тимнах шаҳрига — қўйларининг жунини қирқаётганлардан хабар олгани кетди. ¹³Кимдир Тамарага: “Қайнатанг қўйларининг жунини қирқаётганлардан хабар олгани Тимнахга кетяпти”, деб айтиб қолди. ¹⁴Тамара эгнидаги азадорлик либосларини ўзгартирди. Юзини рўмол билан беркитиб олди–да, Энайим шаҳри дарвозасида^[291] ўтирди. Бу шаҳар Тимнахга борадиган йўлда эди. Яҳудонинг кичик ўғли Шело вояга етганини Тамара биларди. Лекин ҳалигача Тамарани Шелога олиб бермаган эдилар. ¹⁵Яҳудо Тамарани кўриб қолди. Тамара юзини беркитиб олгани учун, Яҳудо: “Бу аёл фоҳиша бўлса керак”, деб ўйлади. ¹⁶Яҳудо йўл бўйида ўтирган Тамаранинг олдига келди. Бу аёл ўзининг келини эканини Яҳудо билмагани учун, унга: “Мен билан бирга бўлгин”, деб таклиф қилди.

— Сиз билан бўлсам, эвазига нима берасиз? — деб сўради Тамара.

¹⁷— Сурувимдан бир улоқча юбораман, — деди Яҳудо.

— Улоқчани юборгунингизча, менга гаровга бирон нарса қолдириб кетсангиз, — деди Тамара.

¹⁸— Бўпти, гаровга нима берай? — деб сўради Яҳудо.

— Бўйнингиздаги муҳрингизни боғичи билан, яна қўлингиздаги таёғингизни^[292], — деди Тамара.

Шундай қилиб, Яҳудо ўша нарсаларни Тамарага берди. Кейин у билан бўлди. Тамара Яҳудодан ҳомиладор бўлиб қолди. ¹⁹Тамара уйига борди. Юзидаги ёпинчиғини олиб, азадорлик либосларини яна кийиб олди.

²⁰Яҳудо дўсти Хирахдан: “Мана бу улоқчани олиб бориб ўша аёлга бер, мен унга берган гаровни қайтариб ол”, деб илтимос қилди. Лекин Хирах у аёлни топа олмади. ²¹Хирах шу ерлик одамлардан:

— Мана шу шаҳарнинг дарвозаси ёнида йўл четида бир фоҳиша ўтирар эди, ўша фоҳиша қаерда? — деб сўради.

— Бу ерда ҳеч қандай фоҳиша^[293] йўқ, — деб жавоб беришди ўша одамлар.

— У аёлни топа олмадим, — деди, — шаҳар одамлари ҳам, бу ерда ҳеч қандай фоҳиша йўқ, деб айтишди.

²³— Майли, ўша нарсаларим у аёлга қолаверсин, — деди. — Мен унга улоқча жўнатгандим, сен топа олмадинг. Акс ҳолда масхара бўлардик.

²⁴Тахминан уч ойдан кейин Яҳудо: “Келининг Тамара фоҳиша экан, ҳомиладор бўлиб қолибди”, деган гап эшитди.

— Уни шаҳардан ташқарига олиб чиқиб ёқиб юборинглар! — деб буюрди Яҳудо.

²⁵Тамарани олиб чиққанларида, у қайнатасига шу хабарни юборди: “Мен мана бу боғичи бор муҳр ва таёқнинг эгасидан ҳомиладор бўлганман, илтимос, бу нарсаларнинг эгасини аниқласангиз”, деб хабар юборди. ²⁶Яҳудо бу нарсаларни таниб, деди: “Мен зиммамдаги мажбуриятимни бажармадим — Тамарани ўғлим Шелога олиб бермадим, Тамара эса тўғри иш қилди.” Шундан кейин Яҳудо Тамара билан бошқа бўлмади.

²⁷Тамаранинг кўзи ёрийдиган пайт яқинлашганда, унинг қорнида эгизаклар борлиги маълум бўлди. ²⁸Тамара туғаётганда, эгизаклардан бири қўлини ташқарига чиқарди. Доя: “Буниси биринчи бўлиб туғилди”, деб чақалоқнинг қўлига қизил ип боғлаб қўйди. ²⁹Лекин чақалоқ қўлини ичкарига тортиб олиши билан иккинчиси туғилди. Доя: “Сен йўлингни ўзинг ёриб чиқдинг!” деди. Шу сабабдан унга Параз^[294], деб исм қўйилди. ³⁰Сўнгра қўлига қизил ип боғланган чақалоқ туғилди. Унга Зерах^[295], деб исм қўйилди.

39–БОБ - ИБТИДО

Юсуф билан Пўтифарнинг хотини

¹Исмоилий савдогарлар Юсуфни Мисрга олиб келишгач, уни Мисрлик Пўтифар деган бир одамга сотишди. Пўтифар фиръавннинг аъёнларидан бири бўлиб, қўриқчилар бошлиғи эди. ²Эгамиз Юсуф билан бирга бўлиб, унга кўп омад келтирарди. Юсуф Мисрлик хўжайинининг хонадонида хизмат қилиб юраверди. ³Пўтифар кўрдики, Эгамиз Юсуф билан бирга бўлиб, ҳар бир қилган ишида унга омад беряпти. ⁴Шундай қилиб, Юсуф хўжайинининг илтифотига сазовор бўлди, хўжайинининг мулозими бўлиб қолди. Пўтифар Юсуфни ўз хонадони устидан назоратчи қилиб, бутун мол–мулкини унга ишониб топширди. ⁵Пўтифар Юсуфни назоратчи қилиб тайинлагани учун Эгамиз Юсуф туфайли Пўтифарнинг хонадони аҳлига, унинг уйидаги ва даласидаги бутун мол–мулкига барака берди. ⁶Шундай қилиб, Пўтифар бутун мол–мулкини Юсуфнинг ихтиёрига қолдирди. Пўтифарнинг ейдиган овқатидан бошқа ҳеч нарса билан иши бўлмасди.

Юсуф жуда чиройли, келишган йигит эди. ⁷Орадан маълум вақт ўтгач, хўжайинининг хотини Юсуфга кўзларини сузиб: “Мен билан бирга бўл”, деб таклиф қилди. ⁸Лекин Юсуф рад қилди ва хўжайинининг хотинига деди:

— Ўзингиз ўйлаб кўринг, мен бу ерда бўлганим учун, хўжайиним хонадонидаги ҳеч бир нарса тўғрисида қайғурмайди, ҳамма нарсасини менинг қўлимга топшириб қўйди. ⁹Бу хонадонда ҳеч ким мендан катта эмас. Сиздан бошқа бирор нарсани мендан аямади. Чунки сиз унинг хотинисиз. Қандай қилиб мен шу қадар қабиҳлик қилиб, Худога қарши гуноҳ қиламан?!

¹⁰Пўтифарнинг хотини ҳар куни Юсуфга таклиф қилса ҳам, лекин Юсуф рад қилиб, у билан бўлмади.

¹¹Бир куни Юсуф ўз ишларини бажариш учун уйга кирди. Уйда хизматкорлардан биронтаси ҳам йўқ эди. ¹²Аёл Юсуфнинг кийимидан ушлаб: “Мен билан бўл!” деди. Лекин Юсуф ташқарига қочиб чиқиб кетди. Юсуфнинг кийими эса аёлнинг қўлида қолди. ¹³Аёл кўрдики, Юсуф кийимини унинг қўлида қолдириб, ташқарига қочиб чиқиб кетди. ¹⁴Шунда аёл уйдаги хизматкорларни чақирди. Аёл ҳўнграб деди:

— Қаранглар! Манави ибронийни эрим, сизларни таҳқирласин, деб олиб келган экан! У мен билан ётгани кирган экан, овозим борича бақирдим. ¹⁵Додлаганимдан кейин, кийимини ёнимда қолдириб, ташқарига қочиб чиқиб кетди.

¹⁶Хўжайин уйга келгунча, аёл Юсуфнинг кийимини ўзида сақлаб турди. ¹⁷Аёл эрига ҳам ўша воқеани айтиб берди: “Сиз уйимизга олиб келган анави иброний қулваччаси хонамга кириб, мени таҳқирламоқчи бўлди. ¹⁸Мен дод солган эдим, у кийимини ёнимда қолдириб, ташқарига қочиб чиқиб кетди.”

¹⁹Пўтифар хотинидан Юсуфнинг қилган муомаласини эшитгач, ғазабланди. ²⁰Пўтифар Юсуфни ушлаб, шоҳнинг маҳбуслари сақланадиган зиндонга ташлади. Шундай қилиб, Юсуф зиндонда қолаверди. ²¹Лекин Эгамиз Юсуф билан бирга бўлиб, унга иноят кўрсатарди. Натижада зиндонбоши Юсуфга илтифот қиларди. ²²Зиндонбоши зиндондаги ҳамма маҳбусларга қараб туришни Юсуфга юклаб қўйди, зиндонда бўладиган ҳамма ишларга Юсуф масъул эди. ²³Эгамиз Юсуф билан бирга бўлиб, унинг ҳамма ишларига омад берар эди. Шунинг учун Юсуф масъул бўлган ишларга зиндонбоши аралашмасди.

40–БОБ - ИБТИДО

Юсуф маҳбусларнинг тушини таъбир қилади

¹Бир куни соқийси^[296] билан новвойи Миср фиръавнини қаттиқ хафа қилди. ²Фиръавн бу иккала аъёнидан — соқий билан новвойидан ғазабланиб, ³уларни ҳам Юсуф ётган зиндонга қаматиб қўйди. Зиндон қўриқчилар бошлиғининг уйида эди. ⁴Қўриқчилар бошлиғи Юсуфни соқий билан новвойнинг хизматига қўйди. Юсуф уларга хизмат қила бошлади. Улар анча вақт зиндонда қолдилар.

⁵Фиръавннинг соқийси билан новвойи зиндонда ётар эканлар, бир куни кечаси иккови ҳам туш кўрдилар. Ҳар бир тушнинг ўзига хос маъноси бор эди. ⁶Эрталаб Юсуф уларнинг ёнига келди. Уларнинг юзи ғамгин эди. Юсуф буни пайқади.

⁷— Нимага бугун жуда ғамгин кўринасизлар? — деб сўради Юсуф улардан.

⁸— Биз туш кўрган эдик, бу ерда тушимизни таъбирлаб берадиган бирон кимса йўқ, — деб жавоб беришди улар.

— Тушларни таъбирлаш Худодандир, — деди Юсуф. — Марҳамат, тушингизни менга айтинг–чи.

— Тушимда ток кўрибман. Ток олдимда турган эмиш. ¹⁰Токнинг учта новдаси бор экан. Новдалар дарров куртак отиб, мева тугиб узумлар пишибди. ¹¹Фиръавннинг қадаҳи қўлимда эмиш. Мен узумларни олиб, фиръавннинг қадаҳига узумнинг шарбатини сиқибман. Кейин қадаҳни фиръавннинг қўлига берибман.

— Тушингизнинг таъбири шундай бўлур: учта новда — уч кун дегани. ¹³Уч кун ичида фиръавн сизни зиндондан озод қилиб, олдинги мансабингизга қайтаради: сиз яна соқий бўлиб, илгаригидай шоҳга қадаҳ тутасиз. ¹⁴Лекин сиздан бир илтимос: ишларингиз яхши бўлиб кетганда, мени ҳам эслаб қўйинг. Сиз менга илтифот кўрсатиб, фиръавнга мен тўғримда ҳам эслатиб қўйинг: мени зиндондан чиқариб олсин. ¹⁵Мен аслида ибронийлар юртидан ўғирлаб келтирилганман. Бунинг устига, яна бу ерда зиндондаман, лекин ҳеч қандай айбим йўқ.

¹⁶Новвой қараса, тушнинг таъбири яхшиликка экан. У Юсуфга деди:

— Мен ҳам туш кўрибман. Бошимда учта нон саватни олиб кетаётган эмишман. ¹⁷Энг тепадаги саватда фиръавнга аталган пишириқларнинг ҳар туридан бор экан. Лекин қушлар учиб келиб, бошимдаги саватдан пишириқларни чўқиётган экан.

¹⁸— Тушингизнинг таъбири шундай бўлур, — деди Юсуф. — Учта сават — уч кун дегани. ¹⁹Уч кун ичида фиръавн бошингизни танангиздан жудо қилиб, танангизни тик ўрнатилган ходанинг учига қоқтиради. Қушлар танангизни чўқиб ейди.

²⁰Орадан уч кун ўтгач, фиръавн туғилган кунида барча аъёнларига зиёфат берди. Соқийси билан новвойини ҳам зиндондан аъёнлари олдига чақиртирди. ²¹Фиръавн соқийсини озод қилиб олдинги мансабига қайтарди. Шундай қилиб, соқий яна фиръавнга қадаҳ тутадиган бўлди. ²²Лекин Юсуф айтгандай, фиръавн новвойнинг бошини олдириб, жасадини тик ўрнатилган ходанинг учига қоқтирди. ²³Соқий эса Юсуфни эсламади, уни унутиб юборди.

41–БОБ - ИБТИДО

Юсуф фиръавннинг тушини таъбир қилади

¹Орадан икки йил ўтди. Бир куни Миср фиръавни туш кўрди. Тушида у Нил дарёси бўйида турган эмиш. ²Бир пайт дарёдан еттита боқилган, семиз сигир чиқиб, қирғоқдаги ўтларни ея бошлабди. ³Сўнгра дарёдан яна еттита сигир чиқибди. Бу сигирлар жуда ҳам хунук, ориқ экан. Булар семиз сигирларнинг ёнига келиб турибди. ⁴Бир вақт ориқ сигирлар семиз сигирларни еб қўйибди! Шундан кейин фиръавн уйғониб кетди. ⁵Сўнгра у яна ухлаб қолди ва бошқа туш кўрди. Тушида битта буғдой поясида еттита тўлиқ, пишган бошоқ ўсган эмиш. ⁶Кейин ўша пояда яна еттита бошоқ ўсиб чиқибди. Бу бошоқлар саҳро шамолида қовжираб, пучайиб кетган экан. ⁷Бирдан пучайган бошоқлар еттита пишган, тўлиқ бошоқни ютиб юборибди!

⁸Фиръавн саҳарда кўрган тушини ўйлаб, кўнгли жуда ғаш бўлди. “Тушим нимадан дарак берар экан”, деб жуда хавотирланди. Шу боисдан Мисрдаги жамики сеҳргарларни ва донишмандларни чақиртирди. Фиръавн уларга кўрган тушини айтиб берди. Лекин уларнинг биронтаси фиръавннинг тушини таъбир қилиб бера олмади.

— Бугун айбларимни эътироф этишимга тўғри келади. ¹⁰Жаноби олийлари! Сиз бирмунча вақт олдин новвой билан мендан ғазабланиб, бизни қўриқчилар бошлиғининг уйидаги зиндонга ташлаган эдингиз. ¹¹Новвой билан мен бир куни кечаси туш кўрибмиз. Икковимизнинг тушимизнинг ўзига хос маъноси бор эди. ¹²Биз билан зиндонда бир иброний йигити ҳам ётган эди. У қўриқчилар бошлиғининг хизматкори эди. Биз ўша иброний йигитига тушимизни айтганимизда, ҳар биримизнинг тушимизни таъбир қилиб берди. ¹³Ҳаммаси ўша иброний йигити айтгандай бўлди. Мен олдинги мансабимга қайтдим, новвойни эса тик ўрнатилган ходага қоқишди.

¹⁴Фиръавн Юсуфга одам юборди. Юсуф зудлик билан зиндондан чиқарилди. У соқолини олиб, кийимларини ўзгартирди–да, фиръавннинг ҳузурига келди.

¹⁵— Ўтган кечаси мен туш кўрдим, — деб гап бошлади фиръавн Юсуфга. — Лекин ҳеч ким тушимни таъбир қилиб бера олмади. Эшитишимча, сен тушларни таъбирлай олар экансан. Шу сабабдан сени чақиртирган эдим.

¹⁶— Жаноби олийлари, мен ўзим тушингизни таъбирлай олмайман, — деб жавоб берди Юсуф. — Тўғри жавобни сизга Худо беради.

¹⁷Шундан кейин фиръавн Юсуфга тушини айтди:

— Тушимда Нил дарёси бўйида турган эмишман. ¹⁸Бир пайт дарёдан еттита боқилган, семиз сигир чиқиб, қирғоқдаги ўтларни ея бошлабди. ¹⁹Сўнгра дарёдан яна еттита сигир чиқибди. Бу сигирлар жуда ҳам хунук, ориқ экан. Бунақанги хунук сигирни бутун Миср юртида кўрмаган эдим. ²⁰Бир вақт ориқ, хунук сигирлар дарёдан олдин чиққан семиз сигирларни еб қўйибди. ²¹Хунук сигирлар семиз сигирларни егандан кейин ҳам, улар ҳеч нарса емагандай хунуклигича туравердилар. Шундан кейин уйғониб кетибман. ²²Сўнгра яна ухлаб қолиб, бошқа туш кўрибман. Тушимда битта буғдой поясида еттита тўлиқ, пишган бошоқ ўсган эмиш. ²³Кейин ўша пояда яна еттита бошоқ ўсиб чиқибди. Бу бошоқлар саҳро шамолида сўлиб, қовжираб, пучайиб кетган экан. ²⁴Бирдан пучайган бошоқлар еттита пишган, тўлиқ бошоқни ютиб юборибди! Мен тушимни сеҳргарларимга айтган эдим, лекин биронтаси ҳам маъносини айтиб бера олмади.

²⁵— Фиръавн жаноби олийларининг иккала тушининг маъноси ҳам бирдир, — деди Юсуф фиръавнга. — Худо нима қилмоқчи эканини фиръавнимизга аён этибди. ²⁶Еттита семиз сигир ва еттита тўлиқ бошоқ етти йил деганидир, буларнинг маъноси бирдир. Шу йиллари фаровонлик бўлади. ²⁷Еттита озғин, хунук сигир билан еттита пучайган бошоқ ҳам етти йил деганидир. Шу йиллари қаҳатчилик бўлади. ²⁸Фиръавн жаноблари! Айтганимдай, Худо нима қилмоқчи эканини сизга кўрсатибди. ²⁹Бутун Миср юртида етти йил давомида ҳосил ниҳоятда мўл бўлади. ³⁰Лекин шундан кейин етти йил давомида шундай даҳшатли қаҳатчилик бўладики, Мисрда олдинги фаровонлик йиллари унутилиб кетади. Қаҳатчилик юртни хароб қилади. ³¹Қаҳатчилик ниҳоятда оғир бўлганидан, одамлар хотирасидан фаровонлик даври тамомила ўчиб кетади. ³²Фиръавн жаноблари икки марта туш кўрганларининг маънооси шуки, бу иш муқаррар юз беришини Худо таъкидлаяпти, Худо буни яқин орада амалга оширади. ³³Шунинг учун, фиръавн жаноблари, сиз ақл–идрокли, доно бир одамни танлаб олиб, Миср юрти устидан тайинланг. ³⁴Яна юрт устидан назоратчилар тайин қилинг. Ўша назоратчилар ҳосилдор етти йил давомида Миср юртидаги бутун ҳосилнинг бешдан бир қисмини олсинлар. ³⁵Уларга фармон беринг: фаровонлик йиллари давомида улар дон ғамлашсин, сизнинг назоратингиз остида шаҳарларда дон йиғиб, қўриқлашсин. ³⁶Шу йўл билан етти йил қаҳатчилик даврида озиқ–овқат бўлсин, деб дон ғамланиб туради. Акс ҳолда қаҳатчилик шубҳасиз юртни хароб қилади, бутун халқ ҳалок бўлади.

Юсуф — Миср ҳокими

³⁷Юсуфнинг маслаҳати фиръавнга ҳам, унинг барча аъёнларига ҳам жуда маъқул келди. ³⁸Фиръавн аъёнларига: “Биз Юсуфдан бошқа Худонинг Руҳи бошқарадиган бирорта одамни топа олармидик”, деб айтди. ³⁹Шу боисдан Юсуфга:

— Худо буларнинг ҳаммасини сенга аён қилган экан, бу юртда энг ақл–идрокли, доно одам сенсан, — деди. ⁴⁰— Мен сени ўзимга вазир қилиб тайинлайман, бутун халқим сенинг буйруғингга итоат этади. Мен сендан фақат тахтим билан устунман, холос.

— Мана, сени бутун Миср юрти устидан ҳоким қилиб тайинладим, — деди. ⁴²Сўнг фиръавн ўзининг муҳр узугини бармоғидан чиқариб, Юсуфнинг бармоғига тақиб қўйди. У Юсуфга шоҳона либослар кийгизиб, бўйнига олтин занжир тақиб қўйди. ⁴³Фиръавн Юсуфга ўнг қўл вазир сифатида извошини ҳам тақдим қилди. Юсуф қаерга бормасин, одамларга: “Тиз чўкинглар!” деган буйруқ бериларди. Шундай қилиб, фиръавн Юсуфни бутун Миср юрти устидан ҳоким қилди. ⁴⁴Фиръавн Юсуфга яна шундай деди:

— Мен фиръавн бўлсам ҳам, бутун Миср юртида бирон кимса сенинг ижозатингсиз ҳатто миқ этолмайди.

⁴⁵Фиръавн Юсуфга Зофнат–Паниёх, деб исм қўйди ва Он шаҳри^[298]руҳонийси Пўтиферонинг қизи Осанатни олиб берди. Шундай қилиб, Юсуф бутун Миср юртида ҳоким бўлиб қолди.

⁴⁶Юсуф Миср фиръавни хизматига кирган пайтда, ўттиз ёшда эди. Юсуф фиръавн саройидан чиқиб, бутун Миср юртини кезиб чиқарди. ⁴⁷Етти йил фаровонлик даврда ер мўл–кўл ҳосил берди. ⁴⁸Шу йиллар давомида Юсуф Мисрда етиштирилган ҳосилдан бир қисмини олиб, шаҳарларда дон ғамлади. Хусусан ҳар бир шаҳар атрофидаги далалардан ўша шаҳарга дон йиғиларди. ⁴⁹Юсуф шунчалик кўп дон ғамладики, денгиздаги қумдек кўп эди. Шунинг учун донни ўлчамай қўйди. Дон беҳисоб даражада кўп эди.

⁵⁰Қаҳатчилик йиллари бошланишидан олдин, Юсуф хотини Осанатдан икки ўғил кўрди. ⁵¹Юсуф: “Қайғуларимни ва отам хонадонини Худо эсимдан чиқарди”, деб тўнғич ўғлининг исмини Манаше^[299] қўйди. ⁵²Иккинчи ўғлининг исмини Эфрайим^[300] қўйди. “Чунки, — деди Юсуф, — мен азоб–уқубат тортган юртда Худо мени баракали қилди.”

⁵³Ниҳоят, ҳосилдор етти йил ҳам тугади. ⁵⁴Юсуф таъбир қилгандай, етти йиллик қаҳатчилик бошланди. Атрофдаги ҳамма юртларда дон танқис бўлиб, Миср юртидагина нон бор эди. ⁵⁵Охири, Миср юртида ҳам очарчилик бошланди. Миср халқи нон сўраб фиръавнга ёлворди. Фиръавн эса халққа: “Юсуфга боринглар, у нима деса, шуни қилинглар”, деди. ⁵⁶Қаҳатчилик кучайиб, бутун юртга ёйилгач, Юсуф ҳамма омборхоналарнинг эшикларини очиб, Мисрликларга дон сота бошлади. ⁵⁷Бутун дунё бўйлаб қаҳатчилик кучайиб борар, шунинг учун атрофдаги юртларнинг халқлари Юсуфдан дон сотиб олгани Мисрга келишарди.

42–БОБ - ИБТИДО

Юсуфнинг акалари дон сотиб олгани Мисрга келишади

¹Ёқуб: “Мисрда дон бор экан”, деб эшитгач, ўғилларига деди:

— Бир–бирларингизга термулиб ўтираверасизларми? ²Мисрда дон бор экан, деб эшитдим. Боринглар, ўзимизга дон сотиб олиб келинглар, тағин очликдан ўлиб кетмайлик.

³Шундай қилиб, Юсуфнинг ўнта акаси дон сотиб олгани Мисрга кетишди. ⁴Лекин Ёқуб Юсуфнинг укаси Беняминни ўғиллари билан бирга юбормади. “Бенямин ҳам бирор фалокатга йўлиқмасин”, деб қўрқарди. ⁵Шундай қилиб, Ёқубнинг^[301] ўғиллари дон сотиб олгани келган бошқа одамлар билан бирга Мисрга келишди. Чунки Канъон юртига ҳам очарчилик етиб келганди.

⁶Юсуф бу пайтда бутун Миср устидан ҳоким бўлгани учун, юрт халқига дон сотар эди. Юсуфнинг акалари келиб, бошлари ерга теккудай бўлиб, унга таъзим қилишди. ⁷Юсуф акаларини кўрибоқ, дарров таниди. Лекин Юсуф уларга худди нотанишлардай муомала қилди:

— Қаердан келдингиз? — деб дағаллик билан сўради Юсуф улардан.

— Канъон юртидан, дон сотиб олгани келдик, — деб жавоб беришди улар.

⁸Юсуф акаларини таниган бўлса ҳам, акалари Юсуфни танимадилар. ⁹Юсуф акалари тўғрисида анча йиллар олдин кўрган тушларини эслади. Юсуф уларга:

— Сизлар жосуссизлар! — деди. — Сизлар бу юртнинг заиф томонларини билиш учун келгансизлар.

¹⁰Йўқ, ҳазрати олийлари! Бу қулларингиз фақат дон сотиб олгани келишган! — деб жавоб бердилар акалари. ¹¹— Биз ҳаммамиз бир одамнинг фарзандларимиз, тўғри одамлармиз. Бу қулларингиз ҳеч қачон жосуслик қилишмаган!

¹²— Йўқ! Сизлар бу юртнинг заиф томонларини билиш учун келгансизлар! — деди Юсуф.

¹³— Биз, қулларингиз, ўн иккита ака–укамиз, отамиз Канъон юртида, — дейишди улар. — Энг кичик укамиз у ерда отамиз билан қолди. Битта укамиз эса нобуд бўлган.

¹⁴— Сизлар жосуссизлар дедимми, жосуссизлар! — дея гапида туриб олди Юсуф. ¹⁵— Энди айтганларингизни текшириб кўраман. Фиръавннинг номини ўртага қўйиб қасам ичаманки, агар энг кичик укангиз бу ерга келмаса, сизлар Мисрдан кетмайсизлар. ¹⁶Сизлардан биттангиз бориб, укангизни олиб келасизлар, қолганларингиз зиндонда ётиб турасизлар. Айтганларингиз тўғрими, йўқми, текширилади. Агар тўғри бўлмаса, фиръавннинг номини ўртага қўйиб қасам ичаманки, сизлар шубҳасиз жосус бўлиб чиқасизлар.

¹⁷Юсуф уларнинг ҳаммасини уч кун зиндонга қамаб қўйди.

— Мен Худодан қўрқадиган одамман. Агар менинг айтганларимни қилсангиз, тирик қоласизлар. ¹⁹Агар тўғри одамлар бўлсаларингиз, биттангиз зиндонда қоласиз, қолганларингиз эса оч қолган оилаларингиз учун дон олиб, уйларингизга кетишларингиз мумкин. ²⁰Кичик укангизни менинг олдимга олиб келасизлар. Шу йўл билан сизларнинг сўзларингизни текшириб кўраман. Гапларингиз тўғри бўлса, сизларга шафқат қиламан.

Ҳаммалари бу гапга рози бўлишди. ²¹Улар бир–бирларига гапира бошлади: “Мана, укамизга нима қилган бўлсак, энди жазосини тортяпмиз. У қанчалар азобланганини кўзимиз билан кўриб, ёлворишларини эшитганимизда ҳам, қулоқ солмаган эдик. Шу сабабдан бу азоблар ўзимизнинг бошимизга ҳам келди.” ²²Шунда Рубен уларга деди:

— Болага зарар етказманглар, деб айтмаганмидим?! Лекин сизлар гапимга қулоқ солмадингиз. Мана энди унинг қони бизни тутади.

²³Юсуф шу ерда турган эди. Ака–укалар: “Гапимизни мана бу одам тушунади”, деб хаёлларига ҳам келтирмасдилар. Чунки Юсуф акалари билан тилмоч орқали гаплашарди. ²⁴Юсуф акаларининг олдидан кетиб, йиғлади. Бир оз ўзини босиб олгач, қайтиб келиб, улар билан гаплашди. Сўнг уларнинг орасидан Шимўнни ажратиб олди ва уларнинг кўзи олдида боғлатди.

Юсуфнинг акалари Канъонга қайтишади

²⁵Шундан кейин Юсуф хизматкорларига шундай буйруқ берди: “Бу одамларнинг қопларини донга тўлдириб беринглар. Ҳар бирининг кумушларини^[302] қопига қайтариб солиб қўйинглар, уларга йўл учун керакли озиқ–овқат беринглар.” Ҳаммаси Юсуф буюргандай бўлди. ²⁶Ака–укалар донларни эшакларига юклаб, йўлга тушдилар. ²⁷Кечаси бир жойда тунагани тўхтадилар. Улардан бири қопини очиб, эшагига ем олмоқчи бўлган эди, қараса, қоп ичида кумушлари турибди! ²⁸У ака–укаларига: “Қаранглар! Мана кумушларим! Қопимнинг ичида экан!” деб ҳайратланди. Шунда уларнинг юраклари қинидан чиққудай бўлиб қалтираб, бир–бирларига: “Оббо, буниси Худонинг бизга нима қилгани экан”, дер эдилар.

²⁹Улар Канъон юртига — оталари ҳузурига қайтиб келганларидан кейин, бошларидан ўтган ҳамма воқеаларни унга айтиб бердилар:

³⁰— Ўша юртнинг ҳокими биз билан жуда қўпол гаплашди, бизни, жосуссизлар, деди. ³¹Лекин биз тўғри одам эканимизни, жосус эмаслигимизни айтдик. ³²Унга: “Биз ўн иккита ака–укамиз, битта отанинг фарзандларимиз, битта укамиз нобуд бўлган, энг кичик укамиз отамиз билан Канъонда қолган”, деб айтдик. ³³Кейин ўша юртнинг ҳокими бизга айтди: “Сизларнинг тўғри одамлар эканингизни текшириб кўраман. Биттангиз мен билан қоласиз, бошқаларингиз эса оч қолган оилаларингиз учун дон олиб кетаверасизлар. ³⁴Энг кичик укангизни менинг олдимга олиб келасизлар. Ана шунда сизлар жосус эмас, балки тўғри одамлар эканингизни билиб оламан. Сўнгра мана бу укангизни сизлар билан бирга жўнатиб юбораман. Сизлар дон сотиб олгани тез–тез келиб тураверасизлар^[303].”

³⁵Улар қопларини бўшатаётганларида, қарасалар, ҳаммасининг қопи ичида тугунчада кумушлари турибди. Ота–болалар тугунчалардаги кумушларни кўрганларида, ваҳимага тушдилар. ³⁶Шунда Ёқуб ўғилларига айтди:

— Мени ҳамма болаларимдан жудо қилмоқчимисизлар? Юсуф йўқолди, Шимўн ҳам йўқ, энди эса Беняминни олиб кетмоқчисизлар! Пешанам мунча шўр бўлмаса!

— Агар Беняминни сизга қайтариб олиб келмасам, майли, менинг иккала ўғлимни ўлдираверинг! Беняминни менга ишониб топширинг, ўзингизга қайтариб олиб келиб бераман.

³⁸— Ўғлим сизлар билан бирга бормайди, — деди Ёқуб. — Акаси Юсуф ўлган, ўзи ёлғиз қолди^[304]. Йўлда у бирор фалокатга йўлиқиши мумкин. Қариганимда мени қайғудан ўликлар диёрига^[305] киритасизлар.

43–БОБ - ИБТИДО

Юсуфнинг акалари Беняминни Мисрга олиб келишади

¹Канъон юртида қаҳатчилик ҳаддан ортиқ кучайди. ²Ёқубнинг ўғиллари Мисрдан олиб келган донни еб тугатишди. Шундан кейин Ёқуб ўғилларига:

— Яна бориб, бир оз дон сотиб олиб келинглар, — деди.

— Ўша одам, укангизни олиб келмагунларингизча, кўзимга кўринманглар, деб бизни огоҳлантирган. ⁴Агар укамизни биз билан бирга жўнатсангиз, бориб, сизга дон сотиб олиб келардик. ⁵Лекин Беняминни юбормасангиз, биз ҳам бормаймиз. Чунки ўша одам, укангизни олиб келмасангиз, кўзимга кўринманглар, деб айтган.

— Нимага ўша одамга, яна укамиз бор, деб бошимга бало орттирдингиз?! — деб зорланди.

— У одам: “Отангиз ҳаётми? Бошқа укангиз ҳам борми?” деб ўзимиз, оиламиз тўғрисида сўраб–суриштирди. Биз унинг саволларига жавоб бердик. “Укангизни менинг олдимга олиб келинглар”, деб айтишини қаердан билибмиз?!

— Укамизни мен билан жўнатинг, энди йўлга чиқайлик, токи сизу биз, болаларимиз очликдан ўлмай, тирик қолайлик. ⁹Унга мен ўзим кафил бўламан, у учун мени масъул, деб билаверинг. Агар уни қайтариб олиб келиб қўлингизга топширмасам, умр бўйи сизнинг олдингизда айбдор бўлиб қолай. ¹⁰Агар орқага сурмаганимизда эди, ҳозиргача икки марта бориб келган бўлардик.

— Бошқа иложи йўқ экан, энди бундай қилинглар: юртимизнинг ноз–неъматларидан қопларингизга солинглар. Бир оз мумиё, асал, хушбўй зираворлар, мирра, писта, бодом ҳам олиб, ўша одамга ҳадя қилиб олиб боринглар. ¹²Ўтган сафар қопларингизга кумушларни солиб қайтариб юборишган эди, шунинг учун кумушни икки баробар кўп олинглар. Кимдир адашган бўлиши мумкин. ¹³Укангизни ҳам олинглар–у, ҳозироқ ўша одамнинг олдига жўнанглар. ¹⁴Ўша одам болаларимга раҳм қилсин, деб Қодир Худога илтижо қиламан, токи у Шимўн билан Беняминни қайтариб юборсин. Агарда фарзандларимдан жудо бўладиган бўлсам, майли, бўла қолай.

¹⁵Шундай қилиб, улар ҳар хил ҳадялар, икки баробар кўп кумуш олдилар–да, Беняминни ҳам эргаштириб, Мисрга шошилдилар. Мисрга етиб келиб, Юсуфнинг ҳузурига кирдилар.

¹⁶Юсуф уларнинг ёнида Беняминни ҳам кўрди ва қулбошисига буюрди: “Бу одамларни уйга олиб бор, биронта жонлиқ сўйиб, тайёргарлик кўр. Улар тушликни мен билан бирга ейдилар.” ¹⁷Қулбоши Юсуф айтгандай қилди: ака–укаларни Юсуфнинг уйига олиб кетди. ¹⁸Қулбоши ака–укаларни Юсуфнинг уйига олиб келгани учун, улар жуда қўрқиб кетишди. Улар бир–бирига дедилар: “Ўтган сафар қопларимизга кумушларимизни қайтариб солиб қўйишган эди. Шу сабабдан бизни бу ерга олдириб келган. Энди у бизни ўғирликда айблайди. Бизни ушлаб, қул қилиб олади, эшакларимизни ҳам тортиб олади.” ¹⁹Юсуфнинг дарвозаси олдида ака–укалар қулбошига айтдилар:

²⁰— Кечирасиз, ҳазрат, биз ўтган сафар ҳам дон сотиб олгани келган эдик. ²¹Уйга қайтиб кетаётганимизда, тунда дам олгани бир жойда тўхтаб, қопларимизни очдик. Дон сотиб олганимизда тўлаган кумушимизнинг ҳаммаси қопларимизнинг ичида экан. Мана, ўша кумушларни қайтариб олиб келдик. ²²Биз яна дон сотиб олгани қўшимча кумуш олиб келдик. Ким у кумушларни қопларимизга солиб қўйган экан, билмаймиз.

²³— Хотиржам бўлинглар, — деди Юсуфнинг қулбошиси, — бу тўғрида хавотир олманглар. Дон сотиб олишга келтирган кумушларингизнинг ҳаммасини мен олган эдим. Худойингиз — отангизнинг Худоси қопларингизга хазина солиб қўйган бўлса керак.

Сўнг қулбоши Шимўнни уларнинг олдига олиб келди. ²⁴Қулбоши ака–укаларни Юсуфнинг уйига олиб келгандан кейин, уларга сув берди. Ака–укалар оёқларини ювиб олишди. Қулбоши уларнинг эшакларига ҳам ем берди. ²⁵Ака–укаларга, Юсуф ҳазрати олийлари билан бирга тушлик қиласизлар, деб айтишди. Шунинг учун Юсуф келгунча, улар ҳадяларини тайёрлаб қўйдилар.

²⁶Юсуф уйга келгач, улар ҳадяларини Юсуфга бериб, мук тушиб таъзим қилишди. ²⁷Юсуф улардан ҳол–аҳвол сўради.

— Отангизнинг аҳволлари қалай? Кекса отамиз бор, деб айтган эдингиз. У ҳозир ҳам ҳаётми?

²⁸— Қулингиз — отамиз яхши юрибдилар, ҳозир ҳаётлар, — деб жавоб беришди ака–укалар. Сўнг улар Юсуфга эгилиб таъзим қилишди. ²⁹Юсуф туғишган укаси Беняминни кўриб, улардан сўради:

— Кенжа укамиз бор, деб айтган эдингиз. Шу бола укангизми? Худо сенга марҳамат қилсин, ўғлим!

³⁰Юсуф шундай деб, укасига меҳри товланиб кетганидан йиғлаб юборай дерди. Шунинг учун Юсуф дарров ичкари хонага чиқди–ю, у ерда йиғлаб юборди. ³¹Бир оздан кейин Юсуф юзларини ювиб, ўзини қўлга олди ва ака–укаларининг олдига қайтиб кирди. “Таомлар келтирилсин!” деб буйруқ берди. ³²Юсуфга алоҳида дастурхонда, ака–укаларига эса бошқа дастурхонда таомлар тортилди. Юсуфникидаги Мисрликлар эса алоҳида дастурхонда таом ейишди. Мисрликлар ибронийлар билан дастурхон атрофида бирга ўтириб овқат ейишдан ҳазар қилишар эди. ³³Юсуф ҳар бир акасига қайси жойда ўтиришини кўрсатди. Ҳар бирини ёши бўйича, катта–кичиклигига қараб ўтқазди. Ака–укалар бир–бирларига таажжуб билан қараб қўйдилар. ³⁴Ака–укаларга таомларни Юсуфнинг дастурхонидан тарқатишди. Беняминга берилган таом бошқа акалариникига қараганда беш ҳисса кўп эди. Ака–укалар таомни еб, Юсуф билан бирга май ичиб, хушнуд бўлдилар.

44–БОБ - ИБТИДО

Йўқолган қадаҳ

¹Ака–укалар кетишга тайёрланишди. Юсуф қулбошисига шундай кўрсатма берди: “Бу одамларнинг қопларини кўтара оладиган қилиб донга тўлдир. Ҳар бирининг қопига кумушларини қайтариб солиб қўй. ²Кенжасининг қопи ичига эса кумушлари билан бирга менинг кумуш қадаҳимни ҳам солиб қўй.” Қулбоши ҳаммасини Юсуф айтгандай қилди. ³Эртасига тонг ёришиши биланоқ, ака–укаларни юк ортилган эшаклари билан жўнатиб юборишди. ⁴Улар ҳали шаҳардан унча узоқлашмаган ҳам эдиларки, Юсуф қулбошисига буюрди:

— Бор, анави одамларнинг изидан туш. Уларга етиб олганингдан кейин шундай деб айт: “Нимага яхшиликка ёмонлик қилдингиз? ⁵Хўжайинимнинг кумуш қадаҳини ўғирлаганингиз нимаси?^[307] Хўжайиним ичимлик ичиш учун, фол очишда фойдаланарди^[308], ахир! Қандай ёмон иш қилиб қўйибсизлар–а!”

⁶Қулбоши ака–укаларга етиб олиб, ўргатилган гапларни айтди.

⁷— Нимага бундай гапларни гапиряпсиз?! — деб жавоб қайтаришди улар. — Худо сақласин! Бу қулларингиз унақа иш қилмайди! ⁸Ўзингиз ўйланг, қопларимиздан топиб олган кумушларни Канъондан сизга қайтариб олиб келдик–ку. Шундай экан, биз хўжайинингизнинг уйидан кумуш ёки олтин ўғирлармидик?! ⁹Агар ўша нарса биз, қулларингиздан топилса, майли, ўша одам ўлдирилсин. Қолганларимиз ҳазрати олийларига қул бўлайлик.

¹⁰— Майли, мен розиман, сизлар айтганча бўла қолсин, — деди қулбоши. — Кумуш қадаҳ кимдан топилса, у менга қул бўлади. Қолганларингиз эса озод бўласизлар.

¹¹Сўнгра ҳар бири тезда эшаклари устидан қопларини олиб, очдилар. ¹²Юсуфнинг қулбошиси тўнғичининг қопидан бошлаб кенжасининг қопигача титиб чиқди. Қадаҳ Беняминнинг қопидан чиқиб қолса бўладими! ¹³Улар умидсизликка тушиб, қайғудан кийимларини йиртдилар. Эшакларига яна юкларини ортиб, орқага — шаҳарга қайтиб келдилар.

¹⁴Яҳудо ва ака–укалар Юсуфнинг уйига келишди. Юсуф ҳали уйида экан. Ака–укалар Юсуфнинг олдида ўзларини ерга отдилар.

¹⁵— Бу қилганингиз нимаси? — деб сўроққа тутди Юсуф уларни. — Мендай бир одам фол очиб билиб олишимни билмасмидингиз?!

¹⁶— Жаноби олийларига нима ҳам дердик? Худо бу қулларингизнинг қилган жиноятларини фош қилди. Энди ўзимизни қандай ҳимоя қила олардик?! Қандай қилиб ўзимизни оқлардик?! Жаноби олийлари! Сизнинг қадаҳингиз укамизнинг қопидан топилган экан, энди укамиз билан бирга биз, ҳаммамиз, сизга қул бўлишга тайёрмиз.

¹⁷— Йўқ, Худо сақласин! Ҳечам бундай қилмайман! — деди Юсуф. — Фақат қадаҳни ўғирлаган одамгина менга қул бўлади. Қолганларингиз эса эсон–омон отангизнинг олдига қайтинглар.

Яҳудо Бенямин учун ёлворади

— Жаноби олийлари! Ўзингиз фиръавн кабисиз. Мен, сиз, жанобларига, бир оғиз сўз айтсам, ғазабланманг. ¹⁹Сиз биздан: “Отангиз ёки укангиз борми?” деб сўраган эдингиз. ²⁰Биз шундай деб жавоб бердик: “Ҳа, қари отамиз ва кенжа укамиз ҳам бор, отамиз уни кексайганда кўрган. Унинг акаси эса ўлган, онасидан бир ўзи ёлғиз қолган. Отамиз уни жуда яхши кўради.” ²¹Кейин сиз биз, қулларингизга: “Ўша укангизни менинг олдимга олиб келинглар, уни ўзим кўрайин–чи”, дедингиз. ²²Биз эса сизга: “Бола отасини ташлаб кела олмайди, агар ташлаб келса, отаси ўлиб қолиши мумкин”, деб айтдик. ²³Кейин сиз бизга: “Укангизни олиб келмагунларингизча, кўзимга кўринманглар”, дедингиз. ²⁴Қулингиз — отамизнинг ҳузурига қайтиб борганимизда, сизнинг гапларингизни унга айтдик. ²⁵Вақти келиб, отамиз бизга: “Яна бориб, ўзимизга бир оз дон сотиб олиб келинглар”, деди. ²⁶Лекин биз отамизга айтдикки: “Ўзимиз бора олмаймиз, агар кенжа укамиз биз билан бирга кетсагина, бора оламиз, укамиз бормагунча, биз ўша одамнинг кўзига кўрина олмаймиз.” ²⁷Шунда отамиз бизга деди: “Биласизларки, хотиним Роҳиладан иккита ўғил қолган эди. ²⁸Биридан айрилдим, уни шубҳасиз, йиртқич ҳайвон тилка–пора қилиб ташлаган. Уни ўшандан кейин кўрмадим. ²⁹Агар бунисини ҳам мендан олиб кетсаларингиз, у бирор фалокатга йўлиқиб қолса, қариганимда мени қайғудан ўликлар диёрига^[309] киритасизлар.” ³⁰Энди, жаноби олийлари, мен отамнинг олдига бу болани ташлаб бора олмайман. Отамизнинг умри бу боланинг ҳаётига боғлиқ. ³¹Бола биз билан йўқлигини отамиз кўргандан кейин, у ўлиб қолади. Биз эса кекса отамизни қайғудан ўликлар диёрига тиқамиз. ³²Мен, қулингиз, мана шу бола учун отамга кафил бўлганман. Отамга: “Агар уни қўлингизга қайтариб олиб келиб топширмасам, умр бўйи сизнинг олдингизда айбдор бўлиб қолай”, деб айтганман. ³³Илтимос қиламан, жаноби олийлари, шу боланинг ўрнига мен сизга қул бўлиб қолай, рад этманг. Бола акалари билан бирга қайтиб кетаверсин. ³⁴Агар бола мен билан бирга кетмаса, отамнинг олдига қайси юз билан қайтиб бораман?! Отамнинг бошига тушадиган кулфатларга қараб туришга бардош беролмайман.

45–БОБ - ИБТИДО

Юсуф акаларига ўзини танитади

¹Энди Юсуф ортиқ чидаб тура олмади. У хизматкорларига: “Ҳамма ҳузуримдан чиқсин!” деб буюрди. Юсуф ўзини ака–укаларига танитганда, ҳузурида ҳеч ким қолмаган эди. ²У шундай қаттиқ йиғладики, хонадонидаги Мисрликлар эшитди. Бу янгилик тезда фиръавннинг саройига етиб борди.

³— Мен Юсуфман! — деди у акаларига. — Отам ҳали ҳам ҳаёт экан–да?

Лекин ака–укалар Юсуфнинг қаршисида даҳшатга тушиб, жавоб беришга тиллари ожиз эди.

⁴— Менга яқинроқ келинглар! — деди Юсуф. Ака–укалари унга яқинроқ боришди.

— Мен Юсуфман! — деди у яна, — сизлар Мисрга сотган укангизман! ⁵Мени бу ерга сотганингиздан ғам чекманглар, ўзларингиздан хафа ҳам бўлманглар. Худо шундай қилди. Худо инсонлар ҳаётини сақлаб қолиш учун сизлардан олдин мени бу ерга жўнатган экан. ⁶Икки йилдирки, юртда қаҳатчилик. Яна беш йил бу юртда на ер ҳайдалади, на ҳосил бўлади. ⁷Худо ана шундай ғаройиб йўл билан сизларни ва наслингизни қутқариб, омон қолдириш учун сизлардан олдин мени юборди. ⁸Ҳа, мени бу ерга сизлар эмас, Худо юборган! Худо мени фиръавнга маслаҳатчи, унинг бутун хонадонига хўжайин, Миср юрти устидан ҳоким қилди. ⁹Тез бўлинглар, отамнинг олдига қайтиб бориб, унга шундай деб айтинглар: “Ўғлингиз Юсуфни Худо бутун Миср устидан ҳоким қилибди. Кечиктирмай йўлга отланинг. ¹⁰Сиз Гўшен ерларига^[310] ўрнашар экансиз. Ўзингиз, болаларингиз, набираларингиз, қўй–эчкиларингиз, подаларингиз — ҳамма мол–мулкингиз билан бирга Юсуфга яқин жойда бўласиз. ¹¹Сизга Юсуф қараб турар экан. Ҳали олдимизда беш йил қаҳатчилик турибди. Ўзингиз ҳам, хонадонингиз ҳам оч қолмас экан, чорвангиз ҳам оч қолмас экан.” ¹²Ўзларингиз кўриб турибсизлар, Бенямин, сен ҳам кўриб турибсан, сизларга бу гапларни айтаётган ҳақиқатан мен, Юсуфман. ¹³Мисрда мен қанчалик шон–шуҳратга эришганимни, ўз кўзларингиз билан кўрганингизни отамга айтинглар. Отамни тезлик билан менинг олдимга олиб келинглар.

¹⁴Юсуф Беняминни қучоқлаб, бўйнига осилиб, хурсандликдан йиғлар, Бенямин ҳам йиғлар эди. ¹⁵Сўнг Юсуф йиғлаганича, акаларини бирма–бир қучоқлаб ўпди. Энди акалари Юсуф билан бемалол гаплаша бошладилар.

¹⁶“Юсуфнинг ака–укалари келибди!” деган хабар тезда фиръавн саройига етиб борди. Фиръавн ва унинг аъёнлари ғоятда хурсанд бўлдилар. ¹⁷Фиръавн Юсуфга деди:

— Ака–укаларингга айт, юкларини уловларига ортиб, Канъонга қайтишсин. ¹⁸Отангни, бола–чақаларини олиб, Мисрга қайтиб келишсин. Мен уларга юртнинг энг яхши ерларини берай. Улар бу ерда тўкин–сочинликда яшайдилар. ¹⁹Акаларингга айт, Мисрдан аравалар олиб кетишсин. Хотинларини, болаларини, отангни ўша араваларда бу ерга олиб келишади. ²⁰Қолиб кетган мол–мулкларига ачинишмасин. Мисрнинг энг яхши ноз–неъматлари уларникидир.

²¹Ёқубнинг^[311] ўғиллари айтилгандай қилдилар: фиръавннинг кўрсатмасига биноан, Юсуф уларга аравалар берди. Шунингдек, уларга йўл учун озиқ–овқат ҳам ғамлаб берди. ²²Юсуф акаларининг ҳар бирига бир сидрадан янги кийим–бош, Беняминга эса беш сидра кийим–бош ва уч юз бўлак кумуш^[312] берди. ²³Отамга, деб ўнта эшакка Мисрнинг энг яхши ноз–неъматларидан, ўнта эшакка дон, отаси учун йўлда егани озиқ–овқат юклаб жўнатди. ²⁴Юсуф акаларини йўлга кузатиб қўйди. Улар йўлга чиқаётганларида Юсуф: “Йўлда жанжаллашиб юрманглар^[313]”, деди.

²⁵Шундай қилиб, улар Мисрдан Канъон юртига — оталари ҳузурига қайтиб келдилар. ²⁶“Юсуф тирик экан! У бутун Миср юртининг ҳокими экан!” деб айтишди ўғиллари. Ёқуб бу янгиликдан ҳанг–манг бўлиб қолди, ўғилларининг гапига ишонмади. ²⁷Лекин ўғиллари Ёқубга Юсуфнинг ҳамма гапларини айтиб бўлиб, “Отамни Мисрга олиб келинглар”, деб Юсуф юборган араваларни кўрганда, Ёқубнинг руҳи тетиклашди.

²⁸— Худога шукр, ўғлим Юсуф тирик экан, менга шунинг ўзи кифоя, — деди Ёқуб, — ўлмасимдан бурун бориб уни кўриб қолай.

46–БОБ - ИБТИДО

Ёқуб ва унинг оиласи Мисрга кетади

¹Шундай қилиб, Ёқуб^[314] бутун мол–мулкини олиб, йўлга чиқди. У Бэршэвага^[315] етиб келиб, отаси Исҳоқнинг Худосига қурбонликлар қилди. ²Тунда Худодан Ёқубга ваҳий келди:

³— Мен Худоман, отангнинг Худосиман, — деди Худо. — Қўрқмасдан Мисрга боравер, Мен у ерда сендан буюк халқ яратаман. ⁴Мен сен билан бирга Мисрга бориб, Сенинг наслингни у ердан Ўзим олиб чиқаман. Сен Юсуфнинг қўлида жон берасан.

⁵Сўнгра Ёқуб Бэршэвадан кетди. Ўғиллар отасини, болаларини, хотинларини фиръавн юборган араваларга ўтқаздилар. ⁶Улар Канъонда орттирган чорвасини, ҳамма мол–мулкини олиб, Мисрга кетдилар. Ёқуб ва унинг ҳамма оила аъзолари ⁷— ўғиллари, қизлари ва набиралари кетдилар.

⁸Мисрга кетган Исроил халқи, яъни Ёқуб наслининг исмлари қуйидагичадир:

Ёқубнинг Леахдан кўрган насли

Ёқубнинг тўнғич ўғли Рубен ва ⁹унинг ўғиллари — Ханўх, Паллув, Хазрон ва Карми.

¹⁰Шимўн ва унинг ўғиллари — Ямувол, Ёмин, Охад, Ёхин, Зўхар ва Шовул. (Шовулнинг онаси Канъонлик эди.)

¹¹Леви ва унинг ўғиллари — Гершон, Қоҳот, Марори.

¹²Яҳудо ва унинг ўғиллари — Ғур, Ўнан, Шело, Параз ва Зерах. (Лекин Ғур ва Ўнан Канъон юртида вафот этган эдилар^[316].)

¹³Иссахор ва унинг ўғиллари — Тўло, Пувах, Ёшув^[317] ва Шимрон.

¹⁴Забулун ва унинг ўғиллари — Саред, Элўн ва Яхлиёл.

¹⁵Ёқубнинг Леахдан кўрган ана шу насли ва қизи Дина Паддон–Орамда^[318] туғилган эдилар. Ёқубнинг Леахдан тарқалган насли жами бўлиб ўттиз уч киши эди.

Леахнинг чўриси Зилподан Ёқубнинг кўрган насли

¹⁶Гад ва унинг ўғиллари — Зафўн^[319], Хаги, Шуно, Эзбўн, Эри, Арўд^[320] ва Эрали.

¹⁷Ошер ва унинг ўғиллари — Йимнах, Йишво, Йишви ва Бариё. Буларнинг Серах деган сингиллари ҳам бор эди. Бариёнинг ўғиллари — Хабер ва Малхиёл.

¹⁸Ёқубнинг Зилподан туғилган насли ана шулардир. Лобон қизи Леахга Зилпони чўри қилиб берган эди. Улар ҳаммаси бўлиб ўн олти киши эди.

Ёқубнинг Роҳиладан кўрган насли

¹⁹Ёқубнинг хотини Роҳиладан туғилган ўғиллар — Юсуф билан Бенямин.

²⁰Юсуф Миср юртида хотини Осанатдан Манаше ва Эфрайимни кўрди. Осанат Он шаҳрининг^[321]руҳонийси Пўтиферонинг қизи эди.

²¹Бенямин ўғиллари — Бэлах, Бохир, Ошбол, Гера, Нўмон, Эхи, Рўш, Мупим, Хупим ва Ард.

²²Ёқубнинг Роҳиладан тарқалган насли ана шулардир. Улар ҳаммаси бўлиб ўн тўрт киши эди.

Роҳиланинг чўриси Билхахдан Ёқубнинг кўрган насли

²⁴Нафтали ва унинг ўғиллари — Яхзаёл, Гўно, Изар ва Шиллем.

²⁵Ёқубнинг Билхахдан тарқалган насли ана шулардир. Билхахни Лобон қизи Роҳилага чўри қилиб берган эди. Ҳаммаси бўлиб етти киши эди.

²⁶Ёқуб билан бирга Мисрга келган унинг насли ҳаммаси бўлиб олтмиш олти киши^[322] эди. Келинлари бу ҳисобга кирмасди. ²⁷Юсуф Мисрда икки ўғил кўрган эди. Шундай қилиб, Ёқуб хонадонидан Мисрга келганлар ҳаммаси бўлиб етмиш киши^[323] эди.

Ёқуб ва унинг хонадони Мисрда

²⁸Ёқуб Яҳудога: “Юсуф бизни Гўшен ерларига^[324] бошлаб борсин”, деб олдин уни Юсуфнинг олдига жўнатган эди. Улар Гўшенга етиб келганларидан кейин, ²⁹Юсуф аравасини қўшиб, отасини кутиб олиш учун Гўшенга кетди. Юсуф отасини кўриши биланоқ, уни қучоқлаб, бўйнига осилиб, узоқ йиғлади. ³⁰Ёқуб Юсуфга:

— Тирик эканингни кўзларим билан кўрдим, энди ўлсам ҳам армоним йўқ, — деди. ³¹Юсуф акаларига, отаси хонадонининг қолган аҳлига деди:

— Мен бориб, фиръавнга: “Канъон юртидан ака–укаларим, отамнинг қолган оила аъзолари менинг олдимга келишди”, деб хабар берайин. ³²Мен фиръавнга яна: “Улар чўпон, чорвадорлик билан шуғулланишади, мол–қўйларини, бор мулкини олиб келишибди”, деб айтайин. ³³Фиръавн сизларни чақириб: “Касб–корингиз нима?” деб сўраб қолса, ³⁴унга: “Биз, қулларингиз, ёшлигимиздан ҳозиргача чўпонлик билан машғулмиз, ота–боболаримиз ҳам чўпон бўлиб ўтишган”, деб айтинглар. Токи Гўшен ерларига ўрнашиб олишларингизга у ижозат берсин. Чунки Мисрликлар чўпонлардан ҳазар қилишади.

47–БОБ - ИБТИДО

¹Шундан кейин, Юсуф фиръавннинг ҳузурига бориб, шундай деди: “Менинг отам, ака–укаларим мол–қўйларини, бутун мулкини олиб, Канъон юртидан келишди. Улар ҳозир Гўшен ерларида^[325].” ²Юсуф акаларидан бештасини фиръавн ҳузурига чиқарди. ³Фиръавн улардан:

— Биз, қулларингизнинг касби чўпон, ота–боболаримиз ҳам чўпон ўтишган, — деб жавоб беришди улар фиръавнга. ⁴— Биз, Мисрда истиқомат қилиб турсак, деб келдик. Чунки қўй–эчкиларимиз учун Канъонда яйлов йўқ, у ерда оғир қаҳатчилик. Сиз, жаноби олийларидан илтимосимиз шуки, биз, қулларингизга, Гўшен ерларида истиқомат қилиб туришимиз учун ижозат берсангиз.

— Отанг, акаларинг сенинг олдингга келишган экан, ⁶ана, Миср юрти уларники. Уларни юртнинг энг яхши ерига — Гўшен ерларига жойлаштир. Агар уларнинг орасида уддабуронлари бўлса, менинг чорвамни ҳам уларга топшириб қўй.

⁷Сўнг Юсуф отаси Ёқубни бошлаб келиб, фиръавн ҳузурига олиб кирди. Ёқуб фиръавнни дуо қилди^[326].

⁸— Ёшингиз нечада? — деб сўради фиръавн Ёқубдан.

⁹— Бир юз ўттиз йилдан бери бу дунёда меҳмонман, — деди Ёқуб фиръавнга. — Ота–боболарим ҳам бу дунёдан меҳмон бўлиб ўтдилар. Лекин менинг ҳаётим тез ва қийинчилик билан кечди, мен ҳали ота–боболарим ёшига етмадим.

¹⁰Шундан кейин Ёқуб фиръавнни яна дуо қилиб, унинг ҳузуридан чиқди. ¹¹Фиръавн амр бергандай, Юсуф отасини, акаларини Мисрдаги энг яхши ерларга — Рамзес шаҳри яқинидаги ерларга^[327] жойлаштирди. ¹²Юсуф отасини, ака–укаларини, отасининг жамики хонадони аҳлини, уларнинг миқдорига қараб, озиқ–овқат билан таъминлади.

Қаҳатчилик

¹³Қаҳатчилик тобора кучайиб бораверди. Қаҳатчилик Миср ва Канъон юртини хароб қилди. ¹⁴Юсуф донни кумушга^[328] алмаштириб, Мисрдаги ва Канъондаги бор кумушларни йиғиб олди. У кумушларни фиръавннинг хазинасига олиб келиб тўплайверди. ¹⁵Миср ва Канъон халқлари кумушларини сарф қилиб бўлди. Ҳамма Мисрликлар Юсуфнинг ҳузурига келишарди. “Кумушларимиз тугади, лекин бизга дон берсинлар! Жанобларининг кўз ўнгиларида ўлиб кетмайлик!” деб ялинишарди. ¹⁶Юсуф эса уларга: “Агар кумушларингиз тугаган бўлса, мол–ҳолингизни олиб келинглар, эвазига дон бераман”, деб жавоб қиларди. ¹⁷Шундай қилиб, улар чорвасини Юсуфга олиб келишарди. Юсуф уларнинг отларини, қўй–эчкиларини, подаларини, эшакларини олиб, эвазига дон берарди. Ўша йили Юсуф уларнинг чорвасини олиб, эвазига егулик берди. ¹⁸Келгуси йили улар яна Юсуфнинг ҳузурига келишиб, ҳасрат қилишди: “Биз жаноби олийларидан яшириб нима ҳам қилардик: кумушларимиз тугаган, мол–қўйларимиз ўзлариники бўлди. Жаноби олийларига танамизу еримиздан ташқари берадиган нарсамиз қолмади. ¹⁹Жанобларининг кўз олдида ўзимиз ҳам, еримиз ҳам нобуд бўлиб кетмасин. Ўзимизни ҳам, ерларимизни ҳам сотиб олиб, эвазига дон берсинлар. Биз ерларимизни фиръавнга бериб, ўзимиз унга қул бўлишга тайёрмиз. Ҳозироқ бизга дон–дун берсалар, токи ўлмай тирик қолайлик, ерларимиз ташландиқ бўлиб қолмасин.”

²⁰Шундай қилиб, Юсуф Мисрдаги жамики ерларни фиръавн учун сотиб олди. Қаҳатчилик ниҳоятда кучайганидан, ҳамма Мисрликлар далаларини Юсуфга сотдилар. Уларнинг ҳамма ерлари фиръавнники бўлиб қолди. ²¹Шу тариқа Мисрнинг бу четидан у четигача бўлган ҳамма халқ фиръавнга қул бўлиб қолди^[329]. ²²Юсуф фақат руҳонийларнинг ерларинигина сотиб олмади. Чунки уларга фиръавн томонидан озиқ–овқат тайинланган бўлиб, ерларини сотишларига зарурат йўқ эди. ²³Шундан сўнг Юсуф халққа айтди:

— Ўзларингиз ҳам, ерларингиз ҳам энди фиръавнники. Мана сизларга уруғ, далага экинглар. ²⁴Ҳосилни йиғиб олганларингизда, бешдан бирини фиръавнга берасизлар, бешдан тўрт қисми ўзларингизники бўлади, келгуси йил ҳосили учун уруғлик қиласизлар, бола–чақаларингиз билан еб, тирикчилик қиласизлар.

²⁵— Сиз бизга илтифот кўрсатдингиз, Сиз бизнинг ҳаётимизни сақлаб қолдингиз, жаноби олийлари! — деб айтди халқ. — Шунинг учун биз фиръавнга қул бўламиз.

²⁶Фиръавн ҳосилнинг бешдан бирини оладиган бўлди. Юсуф буни бутун Миср юрти бўйлаб қонун қилиб қўйди. Бу қонун бугунгача^[330] бор. Фақат руҳонийларнинг ерларигина фиръавннинг мулки бўлмади, холос.

Ёқубнинг охирги васияти

²⁷Шундай қилиб, Ёқуб^[331] насли Мисрнинг Гўшен ерларига ўрнашиб қолди. Ёқуб насли у ерда мулк орттирдилар, аҳолиси кўпайиб борди. ²⁸Ёқуб Миср юртида 17 йил яшади. У 147 йил умр кўрди.

²⁹Ёқубнинг умри охирлаб қолди. У ўғли Юсуфни чақириб шундай деди:

— Агар мендан рози бўлсанг, қўлингни соним остига қўй^[332]. “Сизнинг васиятингизни бажараман”, деб ваъда бер. Охирги васиятим шуки, мени Мисрда дафн қилмагин. ³⁰Бу оламдан ўтганимдан кейин, жасадимни Мисрдан олиб кетиб, ота–боболаримнинг хилхонасига^[333] дафн қил.

Юсуф, айтганингиздай қиламан, деб ваъда берди. ³¹Ёқуб: “Менинг олдимда қасам ич”, деб талаб қилди. Юсуф қасам ичди. Ёқуб ўз тўшаги устида сажда қилди.

48–БОБ - ИБТИДО

Ёқуб Эфрайим билан Манашени дуо қилади

¹Бир куни Юсуфга: “Отангиз касал”, деган хабар етиб келди. Юсуф иккала ўғлини — Манаше билан Эфрайимни ёнига олиб, отасининг ҳузурига борди. ²Ёқуб Юсуфнинг келганини эшитгач, кучини йиғиб, тўшагига ўтирди. ³Ёқуб Юсуфга деди:

— Қодир ХудоКанъон юртидаги Луз шаҳрида^[334] менга зоҳир бўлган ва марҳамат кўрсатиб, ⁴шундай деган эди: “Мен сени баракали қилиб, наслингни кўпайтираман. Мен сендан кўп халқларни яратаман. Бу ерни сендан кейин наслингга абадий мулк қилиб бераман.” ⁵Мен Мисрга келмасимдан аввал Эфрайим билан Манаше бу ерда туғилган эдилар. Шу иккала ўғлинг энди менинг ўғилларимдир. Рубен ва Шимўн менга қандай ўғил бўлса, сенинг иккала ўғлинг ҳам менинг ўғилларим бўлади. ⁶Эфрайим билан Манашедан кейин туғиладиган ўғилларинг эса ўзингники бўлади. Туғиладиган ўғилларингга Эфрайим ва Манашега қарашли ерлардан мерос берилсин. ⁷Буни шу сабабдан қиляпманки, мен Паддондан^[335] қайтиб келаётганимда, афсуски, онанг Роҳила Канъон юртида — Эфратга етиб бормасдан йўлда оламдан ўтган эди. Мен уни ўша ерда — Эфратга борадиган йўл бўйига дафн қилганман. (Эфрат ҳозир Байтлаҳм^[336], деб юритилади.)

^8-10Бу пайтга келиб Ёқубнинг^[337] кўзлари кексаликдан хиралашган, яхши кўрмас эди. Ёқуб Юсуфнинг ўғилларини кўрганда, “Булар кимлар?” деб сўради.

— Булар Худо шу ерда менга берган ўғилларим, — деб жавоб берди Юсуф.

— Менга яқинроқ олиб келгин уларни, дуо қилайин.

Юсуф ўғилларини отасига яқинроқ олиб борди. Ёқуб болаларни бағрига босиб, ўпди. ¹¹Ёқуб Юсуфга деди:

— Мен сени ҳеч қачон кўрмайман, деб ўйлаган эдим. Аммо Худо сенинг болаларингни ҳам кўришни насиб этди.

¹²Юсуф болаларни отасининг тиззасидан^[338] олди ва отасига мук тушиб таъзим қилди. ¹³Юсуф ўнг қўли билан Эфрайимни ушлаб, Ёқубнинг чап томонига, чап қўли билан Манашени ушлаб, Ёқубнинг ўнг томонига яқинроқ олиб келди. ¹⁴Лекин Ёқуб қўлларини чалиштирди–ю, ўнг қўлини^[339] кенжа ўғил Эфрайимнинг бошига, чап қўлини тўнғич ўғил Манашенинг бошига қўйди. ¹⁵Сўнгра Юсуфни дуо қилди^[340]:

“Ота–боболарим Иброҳим ва Исҳоққа йўл кўрсатган Худо,

Менинг номим, бобом Иброҳим, отам Исҳоқнинг номи

Шу болалар орқали яшасин, ер юзида улар лак–лак кўпайсин.”

¹⁷Лекин отаси ўнг қўлини Эфрайимнинг бошига қўйгани Юсуфга ёқмади. Шунинг учун отасининг ўнг қўлини Эфрайимнинг бошидан Манашенинг бошига олиб қўймоқчи бўлди.

¹⁸— Бундай эмас, ота, — деди Юсуф, — буниси тўнғичи, ўнг қўлингизни унинг бошига қўйинг.

— Биламан, ўғлим, биламан. Манашенинг насли ҳам буюк халқ бўлади. Лекин Эфрайимнинг авлоди Манашеникига қараганда янада буюк бўлиб, Эфрайимнинг авлодидан кўп халқлар келиб чиқади.

²⁰Ёқуб ўша куни Эфрайим билан Манашени шундай деб дуо қилди:

“Исроил халқи сизларнинг номингизни айтар бир–бирини дуо қилганда,

Эфрайим ва Манашедай қилсин сени Худо, деб айтганларида.”

Шундай қилиб, Ёқуб Эфрайимни Манашедан юқори қўйди.

— Менинг умрим охирлаб боряпти. Лекин Худо сизлар билан бирга бўлади, сизларни ота–боболарингизнинг ерига яна қайтариб олиб боради. ²²Шакамни^[341] эса акаларингга эмас, сенга беряпман. Бу ҳосилдор ерларни мен қиличу камоним билан Амор халқларидан тортиб олганман^[342].

49–БОБ - ИБТИДО

Ёқубнинг сўнгги сўзлари

¹Ёқуб ўғилларини ҳузурига чорлаб деди: “Ёнимга келинглар, келгусида сизларга нима бўлишини айтай.

⁶Ҳеч қачон шерик бўлмасман уларнинг фитналарига,

⁸Эй, Яҳудо^[345], сени мадҳ этар биродарларинг,

¹⁰Яҳудонинг қўлидан кетмас салтанат ҳассаси,

²⁸Исроилнинг ўн икки қабиласи ана шулар бўлиб, отаси уларни дуо қилганда, юқоридаги сўзларни айтган эди. Ҳар бирини ўзига лойиқ тарзда дуо қилди.

Ёқуб вафот этиб, дафн қилинади

²⁹Шундан сўнг Ёқуб ўғилларига васият қилди:

— Менинг куним битиб боряпти. Мени Хет халқидан Эфрўннинг даласидаги ғорга — ота–боболарим ёнига дафн қилинглар. ³⁰Ўша ғор Канъон юртида, Мамре шарқида жойлашган Махпаладаги далада. Иброҳим бу далани Эфрўндан қабристон учун сотиб олган. ³¹У ерга бобом Иброҳим билан бувим Сора дафн қилинган^[357], Отам Исҳоқ билан онам Ривқо ҳам у ерга дафн қилинган. У ерга мен Леахни дафн қилганман. ³²Бобом Иброҳим Хет халқидан^[358] сотиб олган ғор ўшадир.

³³Ёқуб ўғилларига васият қилиб бўлгач, яна тўшагига ётди–ю, жони узилиб, ота–боболари ёнига кетди.

50–БОБ - ИБТИДО

¹Юсуф ўзини отасининг устига ташлаб, йиғлаганича, уни ўпди. ²Юсуф қўл остидаги табибларга: “Отамнинг жасадини мумиёланглар!” деб амр берди. Табиблар Ёқубнинг^[359] жасадини мумиёлашди. ³Улар бу иш учун қирқ кун вақт сарф қилдилар. Чунки мумиёлаш учун шунча вақт талаб қилинар эди. Мисрликлар Ёқуб учун етмиш кун аза тутишди.

⁴Аза муддати тугагач, Юсуф фиръавннинг аъёнлари ҳузурига келиб, деди:

— Агар мен сизларнинг илтифотингизга сазовор бўлсам, фиръавн жаноби олийларига шу гапларни етказсангизлар: ⁵“Отам менга қасам ичириб, оламдан ўтганимдан кейин, жасадимни Канъон юртига олиб бориб, ўзим учун мен қазиган қабрга дафн қил, деб айтган. Энди отамни дафн қилгани боришимга ижозат берсалар. Отамни дафн қилганимдан кейин қайтиб келаман.”

⁶— Майли, боравер, — деб ижозат берди фиръавн, — қасамни адо қилиб, отангни дафн қилиб кел.

⁷Шундай қилиб, Юсуф отасини дафн қилгани жўнади. Фиръавннинг ҳамма аъёнлари — саройидаги амалдорлар, Миср юртидаги барча амалдорлар Юсуф билан бирга кетишди. ⁸Шунингдек, Юсуфнинг барча оила аъзолари, ака–укалари, отасининг қолган хонадони аҳли ҳам Юсуф билан бирга кетишди. Фақат уларнинг болалари, қўй–эчкилари, подалари Гўшен ерларида^[360] қолдирилди. ⁹Ғоят катта жамоа Юсуфга ҳамроҳ бўлди. У билан бир талай аравакашлар ва жанг аравалар ҳам кетди. ¹⁰Улар Иордан дарёси шарқидаги Отад деган хирмонга етиб келдилар. У ерда узоқ вақт оғир таъзия маросими ўтказдилар. Шундай қилиб, Юсуф отаси учун етти кун аза маросими ўтказди. ¹¹Канъон халқлари бу ердаги аза маросимини кўриб: “Мисрликлар қандай оғир аза маросими ўтказяптилар–а!” деб айтдилар. Шунинг учун бу жойга Овил–Мисрайим^[361], деб ном қўйдилар. ¹²Шундай қилиб, Ёқуб ўғилларига қандай васият қилган бўлса, ўғиллари оталарининг васиятини тўла–тўкис бажардилар. ¹³Улар оталарининг жасадини Канъон юртига олиб келиб, Махпаладаги далада жойлашган ғорга дафн қилдилар^[362]. Иброҳим ўз оиласига қабристон учун Хет халқидан Эфрўндан сотиб олган Мамре шарқидаги ғор шудир. ¹⁴Юсуф отасини дафн қилгандан кейин, ака–укаларини, отасини дафн қилгани бирга келган ҳамроҳларини эргаштириб Мисрга қайтди.

Юсуф ака–укаларига тасалли беради

¹⁵Оталари вафот этгандан кейин, Юсуфнинг акалари: “Биз Юсуфга ёмонлик қилган эдик, энди у ўша ёмонликларимиз учун кек сақлаб юрган бўлса, биздан ўч олади”, деб қўрқа бошладилар. ¹⁶Шунинг учун улар Юсуфга шундай хабар юбордилар: “Отамиз вафотидан олдин бизга, ¹⁷Юсуфнинг ҳузурига бориб айтинглар, мен ундан ўтинаман, сизлар унга қарши қилган оғир жиноятларингизни унутсин, деб айтган эдилар. Илтимос қиламиз, отанг Худосининг бу қуллари қилган жиноятларни унутгин.” Юсуф шу хабарни эшитганда, йиғлаб юборди. ¹⁸Кейин акалари ҳам келиб: “Биз сенинг қулларингмиз”, деб Юсуфнинг оёқларига йиқилдилар. ¹⁹Лекин Юсуф акаларига:

— Қўрқманглар, мен сизларни ҳукм қилиб, жазолайдиган Худо эмасман–ку! — деди. ²⁰— Худо бугун қилаётгандай, сон–саноқсиз халқни сақлаб қолиши учун, сизлар қилган ёмонликни яхши томонга ўзгартирди. ²¹Шунинг учун қўрқманглар, мен ўзларингизни ҳам, бола–чақаларингизни ҳам боқаман.

Юсуф акаларига мулойим гапириб, уларга тасалли берди.

Юсуф вафот этади

²²Шундай қилиб, Юсуф, унинг ака–укалари, уларнинг оилалари Мисрда яшаб қолдилар. Юсуф 110 йил умр кўрди. ²³Юсуф Эфрайимнинг невара–чевараларини ҳам кўрди. Манашенинг ўғли Мохирнинг болалари туғилганда, Юсуф ҳаёт эди. Юсуф бу болаларни ҳам фарзандлари қаторига қабул қилди.

²⁴“Менинг умрим охирлаб боряпти”, деди Юсуф ака–укаларига. “Лекин Худо сизларни кузатиб туради, сизларни бу юртдан олиб чиқиб, Иброҳим, Исҳоқ ва Ёқубга бераман, деб қасам ичган юртга қайтариб олиб боради.” ²⁵Сўнг Юсуф Исроил уруғларига қасам ичдириб: “Худо сизларнинг олдингизга келганда, сизлар менинг суякларимни бу ердан олиб кетинглар”, деди. ²⁶Юсуф 110 йил яшаб, оламдан ўтди. Унинг жасадини мумиёлаб, Мисрда бир тобутга солдилар.

[1] 1:1 - Худо азалда осмон билан ерни яратди — бу оят яратилиш ҳикоясининг кириш қисмидир. Ушбу бобнинг 3-31–оятларида баён этилган Худонинг олти кун давомидаги яратиш фаолияти бу оятда қисқа хулоса қилиб берилган. Ибронийчадаги осмон билан ер жумласи бутун дунёни ва ундаги барча борлиқни билдиради.

[2] 1:2 - Ер айқаш–уйқаш бўлиб...Худонинг Руҳи сувлар узра юрарди — Худо шу бобнинг 3–оятида гапиришни бошлаганда, дунёнинг аҳволи қандайлиги мана шу оятда тасвирланган. Мазкур бобнинг 3-31–оятларида Худо дунёга шакл ва ҳаёт берганлиги ҳақида сўз юритилади.

[3] 1:5 - Кеч кириб, тонг отди — қоронғулик (тун) ва ёруғлик (кун) вақтига ишора қилувчи шеърий жумла. Қадимги Исроилда кун кеч кирганда бошланиб, кейинги куннинг кеч пайтигача давом этар эди, шундай экан, бу жумла тўлиқ кун ўтганини билдиради. Бу жумла яна шу бобнинг 8, 13, 19, 23 ва 31–оятларида ишлатилган.

[4] 1:7 - ...гумбазни яратиб, гумбазнинг остидаги сувлардан гумбаз устидаги сувларни ажратди — Қадимги Исроил халқининг тасаввурига кўра, осмон улкан шиша гумбазга ўхшар эди, бу гумбаз осмондаги сувларни ушлаб турарди. Гумбаз остидаги сувлар бу оятда ер сатҳини қоплаб турган буюк денгиз сувларини билдиради (шу бобнинг 2–оятига қаранг).

[5] 1:14 - нишонланадиган байрамлар — ёки фасллар.

[6] 1:24 - судралиб юрувчи жониворлар — шу ибора билан таржима қилинган ибронийча сўзнинг маъноси — ерда судралиб юрадиган ва ер остига уя қуриб яшайдиган майда ҳайвонлар, судралиб юрувчилар ва ҳашаротлар.

[7] 1:26 - ...яратайлик...Ўз суратимиздай...Ўзимизга ўхшаган... — Эски Аҳдда Худонинг тахти атрофида йиғиладиган самовий мавжудотлар ҳақида бир неча марта сўз юритилган (мисол учун, 3 Шоҳлар 22:19-22, Аюб 1:6-12, 2:1-6, Забур 81:1, 88:8 ва Ишаё 6:1-8 га қаранг). Бу оятда Худо самовий Шоҳ сифатида тасвирланган. У Ўзининг самодаги яқинларига инсон зотини яратмоқчи эканлигини эълон қилмоқда. Худо самовий мавжудотларни Ўз ишига шерик бўлиб, ишини томоша қилишларини ва Уни улуғлашларини таклиф қилмоқда (Аюб 38:7 га қаранг). Шу йўл билан матнда инсоният яратилишининг муҳимлигига урғу берилган. Инсон зотининг яратилиши яралиш ҳикоясининг чўққиси ҳисобланади. Худо яратган бошқа нарсаларга қараганда одам яққол ажралиб туради. Зотан, одамни Худо Ўз суратидай, Ўзига ўхшаш қилиб яратган.

[8] 1:26 - ...ер юзидаги чорва ҳамда жамики ёввойи ҳайвонлар... — Қадимий сурёнийча таржимадан. Ибронийча матнда чорва, бутун ер юзи.

[11] 2:7 - одам — ибронийча матндаги одам (адам) ва тупроқ (адама) сўзлари оҳангдошдир.

[13] 2:13 - Куш — ибронийча матнда Куш сўзи одатда Мисрнинг жанубида жойлашган ерларни билдиради, бу ерлар ҳозирги Судан ва Эфиопия мамлакатларининг бир қисмини ўз ичига олган эди. Бироқ бу оятда ҳозирги Эроннинг ғарбидаги ерлар назарда тутилган бўлса керак.

[14] 2:23 - ...Хотин...эркакдан... — Ибронийча матндаги хотин (иша) ва эркак (иш) сўзлари оҳангдошдир.

[15] 3:5 - Худо — ёки худолар ёхуд илоҳий мавжудотлар (шу бобнинг 22–ояти ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).

[16] 3:18 - қушқўнмас — майда тиканли ёввойи ўт.

[17] 3:20 - Одам Ато — ибронийча матнда одам. Ибронийча матнда одам ва Одам Ато учун бир сўз ишлатилган. Бу оятдан бошлаб матнда бу сўз Одам Атога нисбатан ишлатилганда исм сифатида таржима қилинган.

[18] 3:20 - Момо Ҳаво — бу исм ибронийчадаги тириклар сўзига оҳангдош. Бу таржимада шу ибронийча сўз инсонлар деб таржима қилинган.

[19] 3:22 - ...бизнинг биттамизга ўхшаб... — Эски Аҳдда Худонинг тахти атрофида йиғиладиган самовий мавжудотлар ҳақида бир неча марта сўз юритилган (мисол учун, 3 Шоҳлар 22:19-22, Аюб 1:6-12, 2:1-6, Забур 81:1, 88:8 ва Ишаё 6:1-8 га қаранг). Бу оятда Худо самодаги яқинларига мурожаат қилаётган самовий Шоҳ сифатида тасвирланган.

[20] 4:1 - Қобил — бу исм ибронийчадаги топилган сўзига оҳангдош.

[21] 4:7 - ...сени қабул қилмасмидим?! — ёки назрингни қабул қилмасмидим?! ёхуд хурсанд бўлмасмидинг?!

[22] 4:8 - Қобил укаси Ҳобилга: “Юр, далага борамиз”, деб таклиф қилди — Самария Тавроти қўлёзмаларидан, қадимий грекча, сурёнийча ва лотинча таржималардан. Ибронийча матнда Қобил укаси Ҳобил билан гаплашди.

[23] 4:16 - Нод — ибронийчадаги маъноси дарбадарлик.

[24] 4:25 - Шис — бу исм ибронийчадаги берилган сўзига оҳангдош.

[25] 5:3 - ...ўғил кўрган эди — Ибронийча матнда бу жумла унинг наслида ўғил туғилган эди деган маънони ҳам англатиши мумкин. Одатда, Муқаддас Китобда берилган насабномалар ҳамма наслларнинг тўлиқ рўйхатини бермай, фақат муҳим бир авлоднинг муҳим бир аждоддан келиб чиққанини кўрсатади.

[26] 5:6 - ...ўғли...кўрган эди — Бу оятда ҳамда шу бобнинг 7-26–оятларида ишлатилган бу ибронийча жумла унинг наслида...туғилган эди деган маънони ҳам англатиши мумкин (шу бобнинг 3–оятидаги изоҳга қаранг).

[27] 5:29 - Нуҳ — бу исм ибронийчадаги енгил тортмоқ сўзига оҳангдош.

[28] 6:2 - Илоҳий зотлар — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — Худонинг ўғиллари ёки худоларнинг ўғиллари (шу бобнинг 4–оятида ҳам бор). Бу ибронийча ибора Эски Аҳднинг бошқа жойларида ҳам илоҳий зотларга нисбатан ишлатилгани учун, олимларнинг аксарияти бу ибора бу оятда ҳам илоҳий зотларни билдиради, деб таъкидлашади. Бироқ баъзи олимлар Эски Аҳднинг бошқа оятларига асосланган ҳолда (мисол учун, 2 Шоҳлар 7:14 га қаранг), бу ерда инсон зоти ҳақида сўз юритилган деб айтишади, чунки бунга ўхшаш иборалар ўша оятларда одамга нисбатан ишлатилган. Бу олимларнинг баъзилари шарҳлашича, мазкур ибора ўзига катта ҳарамлар яратган, қудратли ҳукмдорлар бўлган Ламехга ўхшаш (4:19 га қаранг) мағрур кишиларга ишора қилади. Бошқа олимларнинг таъкидлаши бўйича бу оятда Шиснинг авлодлари назарда тутилган. Шис Нуҳ пайғамбарнинг, шунингдек, Худо танлаган Исроил халқининг аждоди эди. Бу нуқтаи назарга биноан Шиснинг авлодлари Қобилнинг авлодига муносиб бўлган аёлларга (“матнда чиройли қизлар”, деб айтилган) уйланган ва шу туфайли фосиқ йўлга кирганлар (бу оятга тегишли бошқа изоҳни ўқинг).

[29] 6:2 - қизлар — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — инсон зотининг қизлари (шу бобнинг 4–оятида ҳам бор). Кўп олимларнинг шарҳлашича, бу ибронийча ибора умуман аёлларга нисбатан ишлатилган. Бироқ олимларнинг баъзилари бу ерда айнан Қобилнинг авлодига мансуб бўлган аёллар назарда тутилган, деб таъкидлашади. Матнни ўқишда давом этар экансиз, Худо Қобилни лаънатлаганининг гувоҳи бўласиз (бу оятга берилган бошқа изоҳни ўқинг).

[30] 6:3 - Руҳ — бу оятда барча жонзотга ҳаёт ато этувчи Худонинг ҳаётбахш қудрати назарда тутилган.

[31] 6:3 - Мен ато этган Руҳ инсонлар билан абадий қолмайди... — ёки Менинг Руҳим инсонлар билан абадий курашмайди.

[32] 6:3 - ...улар ўладиган жонлардир — ёки улар бузуқдир.

[33] 6:4 - улкан паҳлавонлар — ибронийча матнда нефилим. Бу сўз ҳайбатли ва кучли одамларга нисбатан ишлатилган (яна Саҳрода 13:34 га қаранг). Тўфондан олдин яшаган Нефилимлар бу оятда ва шу бобнинг 2–оятида тилга олинган илоҳий зотлар ва аёл зотининг авлодлари эдилар.

[34] 6:4 - аёл зоти — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — инсон зотининг қизлари. Шу бобнинг 2–оятидаги изоҳга қаранг.

[35] 6:14 - яхши қаттиқ ёғоч — ибронийча матнда гофер ёғочи. Қандай турдаги ёғоч эканлиги номаълум.

[36] 6:15 - ...узунлиги 300 тирсак, кенглиги 50 тирсак, баландлиги 30 тирсак... — Узунлиги тахминан 135 метрга, кенглиги тахминан 22,5 метрга, баландлиги тахминан 13,5 метрга тўғри келади.

[37] 6:16 - бир тирсак — тахминан 45 сантиметрга тўғри келади.

[38] 6:16 - Кеманинг томини ясаганингда...очиқ жой қолдир — ёки Кеманинг гир айланасида, томдан бир тирсак пастроғида очиқ жой қолдир.

[39] 7:2 - ...ҳалол ҳайвонлар...ҳаром ҳайвонлар... — Бу оятда Худога қурбонлик қилса бўладиган ҳайвонларга нисбатан ҳалол ҳайвонлар, қурбонлик қилишга ярамайдиган ҳайвонларга нисбатан ҳаром ҳайвонлар ишлатилган (8:20 га қаранг).

[40] 7:11 - ...ер остидаги булоқлар отилиб чиқди... — Қадимги Исроил халқининг тасаввурига кўра, ер теп–текис бўлиб, ер остида улкан денгиз бор эди. Бу матнда ўша улкан денгизнинг сувлари отилиб чиқиб, ер юзини қоплагани назарда тутилган.

[41] 7:11 - ...осмоннинг қопқалари очилди — Тинмай жала қуя бошлади. Қадимги Исроил халқининг тасаввурига кўра, осмон гумбаз шаклида бўлиб, осмон қопқалари гумбаз устидаги сувлардан ерни ҳимоя қилиб турар эди (1:6-8 га ва 1:7 изоҳига қаранг).

[42] 7:20 - ўн беш тирсак — тахминан 7 метрга тўғри келади.

[43] 8:2 - Ер остидаги булоқлар — 7:11 изоҳига қаранг.

[44] 8:2 - осмоннинг қопқаси — 7:11 изоҳига қаранг.

[45] 8:4 - Еттинчи ойнинг ўн еттинчи куни — тўфон бошлангандан беш ой ўтгач (7:11 га қаранг).

[46] 8:4 - Арарат тоғи — ҳозирги Туркиянинг шарқ томонида жойлашган.

[47] 8:5 - ўнинчи ойнинг биринчи куни — тўфон бошлангандан тахминан етти ярим ой ўтгач (7:11 га қаранг).

[48] 8:13 - Нуҳ...биринчи кунида... — Тўфон бошлангандан тахминан ўн ярим ой ўтгач (7:11 га қаранг).

[49] 8:14 - иккинчи ойнинг йигирма еттинчи куни — тўфон бошлангандан тахминан ўн икки ярим ой ўтгач (7:11 га қаранг).

[50] 8:20 - ...ҳалол ҳайвон...ҳалол қуш... — 7:2 изоҳига қаранг.

[51] 9:13 - ...Ўз камалагим... — Бу оятдаги ҳамда шу бобнинг 14, 16–оятларидаги ибронийча сўз камон сўзини ҳам билдиради.

[52] 9:22 - ...Хом отасининг яланғоч ётганини кўрди...акаларига айтди — Хомнинг акалари отасини ниҳоятда ҳурмат қилганлари учун, унинг яланғоч танасига қарамасликка ҳаракат қилганлар (шу бобнинг 23–оятига қаранг), Хом эса акаларидан фарқли равишда ўз қилмиши билан отасини шарманда қилди.

[53] 9:25 - Канъон — нимага Нуҳ Хомнинг ўрнига Канъонни лаънатлади? Кўп олимларнинг шарҳлашича, Хомнинг бундай бузуқ хулқ–атвори ўғли Канъоннинг авлодларига ҳам хос эди. Бу оятда айтилган башорат келажакда Канъон авлодининг бошига тушадиган ҳукмни билдиради (яна 15:16 ва ўша оятдаги изоҳларга қаранг). Кейинчалик Канъон халқи ахлоқий бузуқлиги ва бутпарастлиги билан танилиб, Канъон юртини босиб олган Исроил халқи томонидан бутунлай қирилиб юборилади (Исроил халқи Сомдан келиб чиққан, шу бобнинг 26–оятига қаранг). Баъзи олимларнинг таъкидлашича, Хом Нуҳнинг кенжа ўғли бўлгани учун, Нуҳ Хомнинг кенжа ўғли Канъонни лаънатлаган эди. Баъзи олимлар эса, Худо яқиндагина Хомни баракалагани учун (9:1 га қаранг) Нуҳ ўғлини лаънатлай олмай, Хомнинг ўғлини лаънатлаган эди, деб таъкидлашади.

[54] 9:25 - ...акаларига — Сом ва Ёфасга ёки уларнинг авлодларига.

[55] 9:27 - Худо Ёфасга мўл ер берсин... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — Худо Ёфасни кенгайтирсин. Ёфас ибронийчадаги кенгайтирмоқ сўзига оҳангдош.

[56] 10:1 - Уларнинг насл–насаби ва улардан келиб чиққан халқлар... — Бу рўйхатда берилган номларнинг баъзилари Сом, Хом ва Ёфаснинг маълум авлодларига, баъзи номлар эса улардан келиб чиққан халқларга тегишлидир. Сом, Хом ва Ёфасдан келиб чиққан халқлар ўрнашган юртларнинг номлари ҳам рўйхатда келтирилган.

[57] 10:4 - Рўдон — баъзи иброний қўлёзмаларидан, Самария Тавроти қўлёзмаларидан, қадимий грекча таржималардан. Ибронийча матнда Дўдон.

[58] 10:5 - Улар — шу бобнинг 2-4–оятларида айтиб ўтилган Ёфаснинг насли назарда тутилган. Баъзи таржималар Ёфаснинг насли ана шулардан иборат эди деган иборани гапнинг бошига қўшади, чунки шунга ўхшаш гап шу бобнинг 20, 31–оятларида ишлатилган. Ибронийча матнда мана шу маъно назарда тутилган бўлса керак.

[59] 10:6 - Куш — бу ўриндаги ибронийча сўз бу таржимада одатда Эфиопия деб таржима қилинади (шу бобнинг 7, 8–оятларида ҳам бор). Куш Мисрнинг жанубида ўрнашган халқнинг аждоди эди. Бу ерлар ҳозирги Судан ва Эфиопия мамлакатларининг баъзи жойларини ўз ичига олади.

[60] 10:6 - Мизра — бу ўриндаги ибронийча сўз бу таржимада одатда Миср деб таржима қилинади (шу бобнинг 13–оятида ҳам бор). Мизра Миср халқининг аждодидир.

[61] 10:10 - Шинар ери — ҳозирги Ироқнинг жанубида жойлашган ер. Кейинчалик бу ер Бобил шоҳлигига айланган.

[62] 10:10 - ...шаҳарларининг ҳаммасини... — ёки Калней шаҳарларини.

[63] 10:11 - Нимрўд ўша ердан Оссурияга бориб... — ёки Ошур ўша ердан чиқиб (Ошур Оссурия халқининг аждоди эди).

[64] 10:14 - Каслувдан Филист халқи келиб чиқди — ибронийча матндан. Эски Аҳднинг бошқа жойларида, Филист халқи Хафтўр — ҳозирги Крит оролидан келиб чиққан, деб ёзилгани учун баъзи таржималар ибронийча матндаги сўзларнинг тартибини ўзгартириб, Хафтўрдан Филист халқи келиб чиқди, деб таржима қилишади. Аммо Каслув ва Хафтўр халқлари қондош халқлар бўлса керак. Филистлар Каслув халқи истиқомат қилган ерлардан келиб чиқиб, кейинчалик Крит оролида ўрнашганлари ҳам эҳтимолдан ҳоли эмас. Каслув халқи ҳақида деярли маълумот сақланиб қолмаган.

[65] 10:21 - Ибир — Иброний сўзига асос солган ном бўлиши мумкин. Кейинчалик Иброний сўзи Иброҳим ва унинг наслининг миллатини билдирадиган сўзга айланган (14:13, 39:14,17, 40:15, 41:12 ва 43:32 га қаранг).

[66] 10:23 - Мешех — қадимий грекча таржимадан. Ибронийча матнда Маш.

[67] 10:25 - ...Палах...дунё бўлиниб кетди — Ибронийчада Палах исмининг маъноси — бўлиниб кетди. Бу гап билан Худо жаҳон халқининг тилини бўлиб, одамларни бутун ер юзи бўйлаб тарқатиб юборган давр назарда тутилган бўлиши мумкин (11:1-9 га қаранг). Палах исмининг асосини ташкил қилувчи ибронийча феъл Забур 54:10 да ишлатилган. Ўша оятда сано ижодкори Худодан фосиқ одамнинг гапини бўлиб ташлашини (яъни чалкаштиришини) сўрамоқда.

[70] 11:7 - ...пастга тушайлик–да...аралаштириб юборайлик... — 3:22 изоҳига қаранг.

[71] 11:9 - Бобил — бу ном ибронийчадаги чалкаштириб юборилган сўзларига оҳангдош.

[72] 11:10 - ...ўғли...кўрган эди — Бу оятда, ҳамда шу бобнинг 11-25–оятларида ишлатилган бу ибронийча жумла унинг наслида...туғилган эди деган маънони ҳам англатиши мумкин (5:3 изоҳига қаранг).

[73] 11:26 - Ибром — Иброҳимнинг аввалги исми. Кейинчалик Худо унинг исмини, Иброҳим, деб ўзгартирди (17:3-5 га қаранг).

[74] 11:28 - Халдейдаги Ур шаҳри — Халдей ҳозирги Форс қўлтиғининг шимолида жойлашган ерлар эди. Ур шаҳри Месопотамиядан Ўрта ер денгизига борадиган асосий савдо йўллари устида жойлашган эди.

[75] 11:29 - Сорай — Соранинг аввалги исми. Кейинчалик Худо унинг исмини Сора, деб ўзгартирди (17:15 га қаранг).

[76] 11:31 - Хорон шаҳри — Ур шаҳридан қарийб 890 километрча шимоли–ғарбда жойлашган (яна шу бобнинг 28–оятидаги изоҳга қаранг).

[80] 12:6 - Шакам — Исроилнинг тепаликларида, Қуддусдан қарийб 50 километрча шимолда жойлашган шаҳар.

[81] 12:6 - эман дарахти — ёки теребинт дарахти шу ерларга хос, эман дарахти сингари улкан дарахт. Кўпинча бундай улкан дарахтлар белги сифатида ишлатилиб, муҳим диний маросимлар билан чамбарчас боғлиқ эди.

[82] 12:8 - Байтил билан Ай шаҳарларининг ўртасида... — Байтил Қуддусдан қарийб 19 километрча шимолда, Ай шаҳри эса Байтилдан қарийб 3 километрча шарқда жойлашган.

[83] 12:9 - Нагав чўли — Исроилнинг жанубидаги, Ўлик денгиздан жануби–ғарбда жойлашган ерлар.

[86] 13:3 - ...Байтил билан Ай оралиғига... — 12:8 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[87] 13:10 - Эгамиз яратган боғ — Адан боғига ишора.

[88] 13:18 - Хеврон — Қуддусдан қарийб 32 километрча жануби–ғарбда жойлашган шаҳар.

[89] 13:18 - эманзор — ёки теребинтзор. 12:6 изоҳига қаранг.

[91] 14:3 - Ўлик денгиз — ибронийча матнда Туз денгизи.

[92] 14:6 - Сеир — кейинчалик бу жой Эдом деб аталган.

[93] 14:6 - ...Рафа халқи...Зуз халқи...Эйим халқи...Хорим халқи... — Бу халқлар яшаган юртлар — Иордан дарёсининг шарқида истиқомат қилган Рафа халқининг юртидан то Ўлик денгизнинг жануби–ғарбида истиқомат қилган Хорим халқининг юртигача чўзилган эди. Рафа ва Эм халқлари ўзларининг гавдаси улкан ва кучли жангчилари билан машҳур эдилар.

[94] 14:9 - [8-9] Сиддим водийси — яъни Ўлик денгиз водийси (шу бобнинг 3–оятига қаранг).

[96] 14:13 - эманзор — ёки теребинтзор. 13:18 га ва 12:6 изоҳига қаранг.

[98] 14:14 - Дан шаҳри — Жалила кўлидан қарийб 40 километрча шимолда жойлашган.

[99] 14:17 - Шоҳ сойлиги — Қидрон сойлигининг бир қисми бўлиб, Қуддус шаҳридан шарқда жойлашган.

[103] 15:7 - Халдейдаги Ур шаҳри — 11:28 изоҳига қаранг.

[104] 15:16 - ...тўрт авлод ўтгандан кейин... — шу бобнинг 13–оятида айтиб ўтилган тўрт юз йил бу оятда бошқача сўзлар билан ифода этилган.

[105] 15:16 - ...чунки Амор халқларининг қабиҳлиги ҳали ҳаддан ошмади — Эски Аҳднинг баъзи жойларида Канъон юртида истиқомат қилган барча халқларга нисбатан Амор халқлари деган ном ишлатилган. Кейинчалик Худо Исроил халқи орқали Канъон аҳолисини қабиҳлиги учун жазолайди, бироқ жазолашнинг вақт–соати ҳали етиб келмаган (яна 9:25 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).

[106] 15:17 - ...тутаётган тоғорани ва ёнаётган машъалани... — Тутун ва олов Эгамизнинг ўша ерда зоҳир бўлганини англатади.

[107] 15:18 - Мисрдаги дарё — ё ҳозирги Ариш сойлиги деган Синай ярим оролининг шимоли–шарқидаги сойлик ёки Нил дарёсининг шарқий ирмоғи назарда тутилган бўлиши мумкин (яна Саҳрода 34:5 ва Ёшуа 13:3, 15:4, 47 га қаранг).

[110] 16:2 - ...у орқали фарзандли бўларман — Қадимги пайтларда фарзанд кўра олмаган хотин эрига ўз чўриларининг бирини бериши одат эди. Чўридан туғилган болалар хотиннинг болалари ҳисобланар эди.

[111] 16:3 - хотин — Ҳожар Ибромнинг қул хотини бўлиб, унинг оиладаги ўрни Сорайникидан анча паст эди. Бироқ агар Ҳожар Ибромга меросхўр туғиб берганда, бошқаларнинг назарида у асосий хотинга айланар эди.

[112] 16:5 - Буларнинг ҳаммасига сиз айбдорсиз! — ёки Менга қилинган бундай ноҳақлик учун бошингиз балодан чиқмасин.

[113] 16:7 - Шур — Мисрнинг шарқий чегарасидаги жой. Ҳожар Мисрлик эди (шу бобнинг 1–оятига қаранг).

[114] 16:11 - Исмоил — ибронийчадаги маъноси Худо эшитади ёки Худо эшитсин.

[115] 16:12 - ...Қариндошлари билан душман бўлиб яшагай — ёки қариндошларидан бўлак бўлиб яшагай ёхуд қариндошларидан шарқда яшагай.

[116] 16:13 - “Мени кўрадиган Худони кўрдим–а!” — ёки “Наҳотки Худони кўрганимдан кейин тирик қолган бўлсам!” Ибронийча матнда бу гапнинг маъноси баҳсли.

[117] 16:13 - “Мени кўрадиган Худосан” — ёки “Мен кўрган Худо сенсан”.

[118] 16:14 - Бэр–Лахай–Руй — ибронийчадаги маъноси Мени кўрадиган тирик Худонинг қудуғи.

[120] 17:5 - ...Ибром...Иброҳим... — Ибронийчада Ибром исмининг маъноси — улуғ ота, Иброҳим исмининг маъноси эса — кўпчиликнинг отаси.

[121] 17:15 - ...Сорай...Сора... — Ибронийчада бу иккала исмнинг маъноси — малика, лекин Худо бу оятда Сорайнинг исмини ўзгартириб келажакда амалга оширмоқчи бўлган ваъдасига урғу беради (шу бобнинг 16–оятига қаранг). Бошқача талаффуз қилинадиган бу исм Сорайга Худонинг берган ваъдасини доимо эслатиб турарди.

[122] 17:19 - Исҳоқ — ибронийчадаги маъноси кулади.

[123] 18:1 - эманзор — ёки теребинтзор. 13:18 га ва 12:6 изоҳига қаранг.

[124] 18:3 - Ҳазратим — Иброҳим ўша уч одамнинг бирини йўлбошчи сифатида тан олди.

[125] 18:6 - уч тоғора — ибронийча матнда уч сеха, тахминан 20 килога тўғри келади.

[126] 18:10 - Улардан бири — ибронийча матнда у, келган уч одамнинг йўлбошчиси назарда тутилган бўлиши мумкин (шу бобнинг 3–ояти ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).

[127] 18:10 - Келгуси йили шу пайтда... — ёки тўққиз ойдан кейин ёхуд келгуси баҳор.

[128] 18:13 - Эгамиз — Иброҳимникига одам кўринишида келган меҳмонларнинг бири Эгамиз эканлиги бу оятда аниқ кўрсатилган (шу бобнинг 1, 3, 10–оятларига қаранг). Шу пайтгача Иброҳим бундан бехабар эди. Қолган иккита меҳмон фаришталар эди (шу бобнинг 22–ояти ва 19:1 га қаранг).

[129] 19:1 - иккала фаришта — Иброҳимга одам кўринишида зоҳир бўлган иккала меҳмон (18:22 га қаранг).

[130] 19:1 - ...дарвозаси ёнида... — Қадимги пайтларда одамлар ижтимоий, савдо–сотиқ ва ҳуқуқий масалаларни ҳал қилиш учун шаҳар дарвозасида йиғилишарди.

[131] 19:3 - нон — ибронийча матнда хамиртурушсиз нон, кутилмаган меҳмон келиб қолганда тез тайёрланадиган ноннинг тури.

[132] 19:22 - Зўвар — бу ном ибронийчадаги кичкина сўзига оҳангдош.

[133] 19:37 - Мўаб — бу исм ибронийчадаги отамдан сўзига оҳангдош.

[134] 19:38 - Баномми — бу исм ибронийчадаги қариндошимнинг ўғли сўзларига оҳангдош.

[136] 20:1 - Гарор — Фаластиннинг жануби–ғарбидаги шаҳар, Ўлик денгиздан қарийб 80 километрча ғарбда жойлашган.

[137] 20:16 - минг бўлак кумуш — тахминан 11 килога тўғри келади. Қадимги пайтларда маълум ўлчамдаги кумуш бўлаклари одатда пул сифатида ишлатилган.

[138] 20:16 - Бу кумушлар...поклигингни исботлайди — Абумалек бундай сахий инъом бериб, бошқаларга Сорайнинг номусига тегмаганлигини кўрсатмоқчи.

[139] 21:4 - Худо амр қилгандай...уни суннат қилди — 17:9-14 га қаранг.

[140] 21:6 - кулги — ибронийчада Исҳоқ исмининг маъноси — кулади (яна 17:15-21, 18:10-15 га қаранг).

[141] 21:8 - ...Сора уни кўкракдан чиқарди...Иброҳим катта зиёфат берди — Қадимги пайтларда болалар 2-3 ёшгача эмиздирилар эди. Кўп болалар эмизикли даврда қазо қилгани учун кўкракдан чиқарилиш пайти катта байрам қилиб нишонланар эди.

[143] 21:9 - Исҳоқ — қадимий грекча ва лотинча таржималардан. Ибронийча матнда Исҳоқ сўзи йўқ, лекин назарда тутилган.

[144] 21:9 - ...Исҳоқни масхара қилаётганини... — ёки Исҳоқ билан ўйнаётганини.

[145] 21:10 - Чўрининг ўғли менинг ўғлим билан меросхўр бўлмасин — Иброҳим Исмоилни ўз ўғли сифатида қабул қилганда, Исмоил Иброҳим мулкининг бир қисмига меросхўр бўлиш ҳуқуқига эга бўлди. Бироқ озодликка чиқарилган қуллар мерос олиш ҳуқуқидан маҳрум бўларди.

[146] 21:20 - Порон чўлида — Синай ярим оролининг шимоли–шарқида жойлашган.

[148] 21:30 - ...бу қудуқни ўзим қазиганимни булар исботлайди — Абумалекнинг илгарироқ қилган ишига ўхшайди (20:16 га қаранг). Иброҳим бу инъомни бериб, ҳақиқатни айтаётганини кўрсатмоқчи. Инъомни қабул қилиш орқали Абумалек қудуқ ҳақиқатан Иброҳимга тегишли эканини тан олди.

[149] 21:31 - Бэршэва — ибронийчадаги маъноси қасамёд қудуғи ёки еттилар қудуғи. Бу маъноларнинг иккови ҳам мазкур ўринга, яъни Иброҳим Абумалекка еттита урғочи қўзини беришига ва иккови қасамёд қилишига тўғри келади.

[150] 21:33 - тамариск дарахти — кичкина, тез ўсадиган майда баргли дарахт. Бу дарахтлар иссиқ ва қуруқ жойларда ўсади.

[151] 22:2 - Мориёх ери — кейинчалик шоҳ Сулаймон Маъбадни қурган жой Мориёх тоғи деб аталади. Демак, Иброҳим Исҳоқни Эгамизга қурбонлик қилиш учун олиб борган тоғ устида кейинчалик Маъбад қурилган бўлиши ҳам мумкин. Шу бобнинг 14–оятида ишлатилган Эгамизнинг тоғи ибораси Исроил шоҳлари даврида Маъбад турган тоққа нисбатан ишлатилган.

[152] 22:8 - ...Худонинг Ўзи беради... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — Худонинг Ўзи кўриб беради, яъни Худо вазиятни кўриб туриб, керакли ҳамма нарсани Ўзи етказиб беради, деган маънони бу ўринда англатади.

[153] 22:14 - “Эгамиз беради” — ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — Эгамиз кўриб турибди (шу бобнинг 8–ояти ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).

[154] 22:14 - Эгамизнинг тоғи — шу бобнинг 2–оятидаги изоҳга қаранг.

[156] 22:16 - ...Ўзимнинг номим билан қасамёд қиламан... — Қадимги Исроилда одамлар ичган қасамини тасдиқлаш учун, ўзларидан буюкроқ нарсани ўртага қўйиб қасам ичишар эди. Худодан буюкроқ нарса мавжуд бўлмаганлиги учун Эгамиз айтган сўзининг қатъий эканлигини Иброҳимга кўрсатиш учун Ўз номини ўртага қўйиб қасам ичди.

[157] 22:24 - чўри — ибронийча матнда бу сўзнинг маъноси қуйидагича: бу аёллар чўри бўлиб, қонуний хотин бўлмасалар–да, хўжайинлари билан жинсий алоқада бўлишган. Қадимги пайтларда канизакларнинг жиддий қонуний ҳуқуқлари бўлиб, хўжайинлари уларнинг эрлари сифатида бўлган.

[158] 23:3 - Хет халқи — ибронийча матнда Хет насли (шу бобнинг 5, 7, 10, 16, 18, 20–оятларида ҳам бор). 10:15 га қаранг.

[159] 23:10 - ...шаҳар дарвозасида... — 19:1 изоҳига қаранг.

[160] 23:15 - [14-15] Тўрт юз бўлак кумуш — ибронийча матнда тўрт юз шақал кумуш, тахминан 4,5 килога тўғри келади. Қадимги пайтларда маълум ўлчамдаги кумуш бўлаклари одатда пул бирлиги сифатида ишлатилган.

[161] 24:2 - Қўлингни сонимнинг остига қўйиб... — Қилинаётган қасамнинг табарруклиги ва муҳимлигини билдирувчи рамзий ҳаракат.

[162] 24:10 - Орам–Нахрайим — ибронийчадаги маъноси Икки дарёнинг Орами демакдир, Фурот дарёсидан шарқда, ҳозирги Сурия мамлакатининг шимолий қисмида жойлашган ерларга ишора қилади. Иброҳимнинг айрим қариндошлари шу ерларда яшаган. Орам–Нахрайим яна Паддон–Орам (25:20 га қаранг) ва Паддон (48:7 га қаранг) номлари билан танилган.

[163] 24:22 - ...бурунга тақиладиган олтин сирғани... — Аёллар бурунга тақиладиган сирғаларни безак сифатида ишлатишар эди (яна шу бобнинг 47–оятига қаранг).

[164] 24:22 - бир мисқолдан ортиқ — ибронийча матнда биқо, тахминан 6 граммга тўғри келади.

[165] 24:22 - йигирма беш мисқол — ибронийча матнда ўн шақал, тахминан 110 граммга тўғри келади.

[166] 24:59 - ...унинг энагасини... — Ривқони чақалоқлигидан боққан аёл назарда тутилган бўлса керак.

[167] 24:62 - Бэр–Лахай–Руй қудуғи — 16:7-14 га ва 16:14 изоҳига қаранг.

[169] 24:63 - ...сайр қилиш учун... — ёки ибодат қилиш учун. Бу ўриндаги ибронийча сўзнинг маъноси баҳсли.

[171] 25:10 - Хет халқи — ибронийча матнда Хет насли (10:15 га қаранг).

[172] 25:10 - ...хотини Соранинг ёнига дафн қилинди — 23:19 га қаранг.

[173] 25:11 - Бэр–Лахай–Руй қудуғи — 16:7-14 га ва 16:14 изоҳига қаранг.

[174] 25:18 - ...Хавила билан Шур... — Бу жойларнинг қаерда жойлашгани аниқ маълум эмас.

[175] 25:18 - Қариндошларига душман бўлиб яшардилар — ёки Қариндошларидан бўлак бўлиб яшардилар ёхуд Қариндошларидан шарқда яшардилар (16:12 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).

[176] 25:20 - ...Орамлик бўлиб, Паддон–Орамдан... — Паддон–Орам Фурот дарёсидан шарқда, ҳозирги Сурия мамлакатининг шимолий қисмида жойлашган ерлардир. Иброҳимнинг айрим қариндошлари шу ерларда яшаган. Паддон–Орам яна Орам–Нахрайим (24:10 га қаранг) ва Паддон (48:7 га қаранг) номлари билан танилган. Ўша ерларда истиқомат қилган одамни, Орамлик, деб аташарди.

[177] 25:22 - “Агар шунақа бўлса...нима фойдаси бор?!” — ёки “Агар шунақа бўлса яшаб нима қиламан?!” ёхуд “Нечун бошимга бундай кўргилик тушди?!”

[178] 25:23 - ...икки халққа бўлинар — Бу сўз туғиладиган эгизак ва улардан келиб чиқадиган халқлар орасида бўладиган тўқнашувга ишора қилади. Бу тўқнашув она қорнидаёқ бошланиб, ҳатто туғилиш пайтида ҳам юз беради (шу бобнинг 22, 26–оятларига қаранг).

[179] 25:25 - қип–қизил — тери рангига ёки сочи рангига нисбатан ишлатилган бўлиши мумкин. Эсовни яна Эдом деб аташар эди. Эдом сўзи ибронийчадаги қизил сўзига оҳангдош (шу бобнинг 30–оятига қаранг).

[180] 25:25 - Унинг танаси жун матога ўхшарди...исмини Эсов қўйдилар — Эсов исмининг оҳанги ибронийчадаги жунли сўзининг оҳангига яқин. Кейинчалик Эсов насли истиқомат қиладиган ерлар Сеир деб аталган. Сеир сўзининг ибронийчадаги маъноси — жунли.

[181] 25:26 - Эсовнинг товонини ушлаб туғилди...исмини Ёқуб қўйдилар — Ибронийчада Ёқуб исмининг маъноси — у товонни ушлаб олади. У товонни ушлаб олади иборасининг кўчма маъноси у ҳимоя қилади демакдир. Ёқуб бошқа узун исмнинг қисқа шакли бўлиши мумкин. Ўша тўлиқ исмнинг маъноси Худо уни ҳимоя қилсин ёки Худо уни ҳимоя қилди. Аммо у товонни ушлаб олади иборасининг у алдади деган кўчма маъноси ҳам бор. Кейинчалик Эсов Ёқубнинг исмини ўша иборанинг иккинчи кўчма маъносида ишлатади (27:36 га қаранг), бу маъно Ёқуб ҳаётининг илк даврини акс этиради.

[182] 25:29 - ясмиқ — дуккакли ўсимликлар турига мансуб ўсимликнинг мошдан каттароқ дони.

[183] 25:30 - Эдом — бу исм ибронийчадаги қизил сўзига оҳангдош.

[184] 25:31 - ...тўнғичлик ҳуқуқингни... — Тўнғич ўғилнинг укаларига қараганда икки баробар катта мерос олишга ҳақи бор эди. Отаси оламдан ўтгандан кейин, тўнғич ўғил оила боши ўрнини эгаллар эди.

[185] 26:1 - ...Иброҳим даврида юз бергандай... — 12:10 га қаранг.

[187] 26:20 - Жанжал — ибронийча матнда Эсек, маъноси жанжал.

[188] 26:21 - Зиддият — ибронийча матнда Ситно, маъноси зиддият.

[189] 26:22 - Кенглик — ибронийча матнда Рехобўт, маъноси кенглик.

[190] 26:33 - Қасамёд — ибронийча матнда Шива, маъноси қасамёд ёки етти. Мазкур ўринга, яъни Исҳоқ ва Абумалек бир–бирига қасамёд қилишига қасамёд маъноси тўғри келади (шу бобнинг 31–оятига қаранг). Борди–ю, Исҳоқ отаси Иброҳим Абумалек билан худди ўша жойда қилган қасамёдига ишора қилган бўлса, етти маъноси назарда тутилган бўлиши ҳам мумкин (Иброҳим қасамёд қилганда Абумалекка еттита урғочи қўзини берган эди, 21:29-31 га ва 21:30 изоҳига қаранг).

[191] 26:33 - Бэршэва — ибронийчадаги маъноси қасамёд қудуғи ёки еттилар қудуғи.

[192] 27:36 - Унга Ёқуб деб исм қўйилгани бекорга эмас экан–да...У мени икки марта алдади–я! — 25:26 изоҳига қаранг.

[193] 27:36 - ...тўнғичлик ҳуқуқимни олган эди... — 25:29-34 га қаранг.

[195] 27:45 - ...бир кунда акангдан ҳам, сендан ҳам айрилиб қоламан — Агар Эсов Исҳоқни ўлдирганда эди, унга қотиллик учун ўлим жазоси берилган бўларди, бундай ҳолда Ривқо иккала ўғлидан ҳам айриларди.

[196] 27:46 - Хет — яъни Хет халқидан (10:15 га қаранг).

[198] 28:5 - Орамлик — Паддон–Орамда истиқомат қилган одам (25:20 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).

[199] 28:9 - Наваёт — Исмоилнинг тўнғич ўғли (25:13 га қаранг).

[201] 28:12 - нарвон — ёки зинапоя (шу бобнинг 13–оятида ҳам бор).

[202] 28:13 - Нарвоннинг ёнида... — ёки Ёқубнинг ёнида ёхуд нарвоннинг учида.

[203] 28:19 - Байтил — ибронийчадаги маъноси Худонинг уйи. Байтил Қуддусдан қарийб 19 километрча шимолда жойлашган.

[205] 29:17 - чиройли — ёки сўник. Бу ўриндаги ибронийча сўзнинг маъноси баҳсли.

[206] 29:32 - Рубен — ибронийчадаги маъноси Кўриб қўй, ўғил! Бу исмнинг баъзи оҳанглари ибронийчадаги у менинг бахтсизлигимни кўрди ва менга кўнгил қўяди ибораларида ишлатилган. Шу сабабдан Леах ўз ўғлига Рубен деб исм қўйган эди.

[207] 29:33 - Шимўн — ибронийчадаги эшитди сўзига оҳангдош, бу исмнинг баъзи оҳанглари ибронийчадаги эрим менга кўнгилсиз иборасида ишлатилган.

[208] 29:34 - Леви — бу исм ибронийчадаги боғланиб қолади сўзларига оҳангдош.

[209] 29:35 - Яҳудо — бу исм ибронийчадаги ҳамду сано айтаман сўзларига оҳангдош.

[210] 30:3 - ...токи чўрим орқали мен ҳам болали бўлай — 16:2 изоҳига қаранг.

[211] 30:6 - Дан — ибронийчадаги маъноси ҳукм қилди. Бу исм ибронийчадаги оқлади сўзига оҳангдош.

[212] 30:8 - Нафтали — бу исм ибронийчадаги олишув сўзига оҳангдош.

[213] 30:11 - Гад — ибронийчадаги маъноси омад.

[214] 30:13 - Ошер — ибронийчадаги маъноси бахтли.

[215] 30:14 - меҳригиё ўсимлиги — бу ўсимликнинг мевалари жинсий хоҳишни кучайтириб, аёлнинг ҳомиладор бўлишига имконият яратади, деб ишонишарди.

[216] 30:18 - Иссахор — бу исм ибронийчадаги мукофот сўзига оҳангдош.

[217] 30:20 - Забулун — ибронийчадаги маъноси ҳурмат бўлиши мумкин. Бу исм ибронийчадаги ҳурмат ва ҳадя сўзларига оҳангдош.

[218] 30:24 - Юсуф — ибронийчадаги маъноси яна берсин. Бу исм ибронийчадаги олиб ташлади сўзларига оҳангдош.

[219] 30:27 - ...фол очтириб кўрган эдим, Эгам менга сен туфайли барака берганини билдим — ёки Мен давлат орттирдим, Эгам менга сен туфайли барака берди.

[220] 30:30 - Мен туфайли...барака берди — ёки Мен сиз учун ишлаган ҳамма жойда Эгам сизга барака берди.

[221] 30:32 - ...олачипор ва хол–хол қўйларингизни, қора қўзиларингизни, эчкиларингиздан ҳам хол–холини ва олачипорини... — Дунёнинг бу қисмида одатда қўйлар оқ, эчкилар эса қора рангда бўлар эди, қора доғли қўйлар ва оқ доғли эчкилар камдан–кам учрар эди.

[222] 30:38 - Сўнгра...қўйди — Қадимги пайтларда одамларнинг тушунчаси бўйича қўй–эчкилар жуфтлашган пайтда кўрган нарсаси туғиладиган қўзичоқларнинг кўринишига таъсир қиларди. Бироқ Ёқуб Худо берган барака туфайли муваффақиятга эришганини аниқ билар эди (31:5-13 га қаранг).

[223] 30:40 - ...Лобоннинг бошқа қўй–эчкиларидан совлиқларини... — Ёқуб боқиб юрган Лобоннинг оқ қўйлари ва қора эчкиларидан ташкил топган суруви назарда тутилган (шу бобнинг 35-36–оятларига қаранг).

[224] 30:40 - ...йўл–йўл ва қоп–қора ҳайвонларга қаратиб қўярди. Шу тариқа Ёқуб Лобоннинг қўй–эчкиларидан ўзининг сурувини вужудга келтирди... — Лобон сурувидаги йўл–йўл ва қоп–қора эчкилар назарда тутилган (бу оятда йўл–йўл туёқлари очроқ рангда бўлган қора эчкилар назарда тутилган бўлиши мумкин). Демак, Ёқуб Лобоннинг жуфтлашаётган оқ қўйларини қора эчкиларига қаратиб қўяр эди, бунинг натижасида қора қўзичоқлар туғиларди (шу бобнинг 38–оятидаги изоҳга қаранг). Бу қора қўзичоқлар Ёқуб сурувини ташкил қиларди (шу бобнинг 32-34–оятларига қаранг). Шу усулни ишлатган ҳолда Ёқуб ўзининг катта сурувини вужудга келтирди (шу бобнинг 37-40–оятларига қаранг).

[225] 31:13 - Мен Байтилда сенга зоҳир бўлган Худоман — 28:10-19 га ва 28:19 изоҳига қаранг.

[226] 31:15 - У бизни сотди...ҳаммасини сарф қилиб бўлди — Келиннинг отасига бериладиган қалин пули назарда тутилган бўлиши мумкин. Одатда қалин пулининг бир қисми қизнинг ўзига берилар эди. Ёқуб Роҳила ва Леах учун тўлаган қалин пули эвазига ўн тўрт йил давомида Лобонга меҳнат қилди. Ўша йиллар давомида Лобон Ёқуб туфайли кўп давлат орттирди, лекин орттирган давлатидан қизларига ҳеч нарса бермай, ҳаммасини сарф қилиб юборган эди.

[227] 31:18 - [17-18] Паддон–Орам — 25:20 изоҳига қаранг.

[228] 31:19 - хонаки худолар — ибронийча матнда терафим (шу бобнинг 34, 35–оятларида ҳам бор). Хонаки худолар фол очиш учун ишлатилган бўлиши мумкин. Одамлар, хонадонни кулфатдан асрайди, деб ишонган бўлса керак. Роҳила, худолар уларни сафарда асраши учун ёки бор–йўғи қимматбаҳо буюм бўлгани учун уларни ўғирлаб олган бўлса керак. Шу бобнинг 30, 32–оятларида хонаки худоларга нисбатан ибронийча сўз элоҳим, маъноси худолар ишлатилган.

[229] 31:20 - Орамлик — Паддон–Орамда истиқомат қилган одам (25:20 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг).

[230] 31:21 - Гилад қирлари — Иордан дарёсининг шарқ томонида жойлашган.

[231] 31:33 - иккала чўри — Билхах (29:29, 30:4 га қаранг) ва Зилпо (29:23-24, 30:9 га қаранг) назарда тутилган.

[232] 31:42 - ...Исҳоқ сажда қиладиган Худо... — ёки Исҳоқнинг ҳайбатли Худоси ёхуд Исҳоқни асраган Худо (шу бобнинг 53–оятида ҳам бор). Ибронийча матнда бу гапнинг маъноси баҳсли.

[233] 31:47 - ...Ёгар–Садуто...Галед... — Биринчи ном орамийча, иккинчи ном ибронийча бўлиб, иккови ҳам гувоҳлик уюми демакдир.

[234] 31:49 - Миспах — ибронийчадаги маъноси қоровул минораси.

[235] 32:2 - Моханайим — ибронийчадаги маъноси икки қароргоҳ, Ёқубнинг ва Худонинг қароргоҳлари бу жойда эканлиги назарда тутилган бўлиши мумкин (аммо шу бобнинг 7-10–оятларига ҳам қаранг).

[236] 32:3 - ...Сеир, яъни Эдом юрти... — Ўлик денгизнинг жанубида жойлашган. Сеир Эдом юртининг яна бир номи эди.

[237] 32:22 - иккала чўри — Билхах (29:29, 30:4 га қаранг) ва Зилпо (29:23-24, 30:9 га қаранг) назарда тутилган.

[238] 32:22 - Явоқ дарёси — Иордан дарёсининг шарқ томонида жойлашган бу дарё Ўлик денгиздан қарийб 50 километрча шимолда Иордан дарёсига қуйилади.

[239] 32:25 - бўкса — гавданинг бел билан сон ўрталиғидаги қисми.

[240] 32:28 - Исроил — ибронийчадаги маъноси Худо олишади. Бу исм ибронийчадаги олишдинг сўзига оҳангдош.

[241] 32:30 - “Худо билан юзма–юз бўлибман–у, ҳаётим сақланиб қолибди–я” — Худони кўрган одам ўлади, деб ишонишарди (Чиқиш 33:20 ва Ҳакамлар 6:22, 13:22 га қаранг).

[242] 32:30 - Паниёл — ибронийчадаги маъноси Худонинг юзи. Паниёл Гиладда, Иордан дарёсининг шарқ томонида жойлашган.

[243] 32:31 - Паниёл — ибронийча матнда бу номнинг бошқача варианти Панувал.

[244] 32:32 - бугунгача — шу китоб ёзилаётган вақтга ишора.

[245] 33:1 - иккала чўри — Билхах (29:29, 30:4 га қаранг) ва Зилпо (29:23-24, 30:9 га қаранг) назарда тутилган.

[247] 33:17 - Сухўт — ибронийчадаги маъноси қўралар.

[250] 33:19 - юз бўлак кумуш — ибронийча матнда юз қисито. Бу пул бирлигининг қиймати ва оғирлиги ҳозирги кунгача сақланиб қолмаган. Қадимги пайтларда маълум ўлчамдаги кумуш бўлаклари одатда пул бирлиги сифатида ишлатилган.

[251] 33:20 - “Худо Исроилнинг Худосидир” — ибронийча матнда Эл–Элоҳей–Исроил, маъноси Худо Исроилнинг Худосидир. Ёқуб (яъни Исроил) ўзининг Худога тегишли эканлигини эълон қилмоқда (28:20-21 га қаранг).

[252] 34:10 - ...бемалол савдо–сотиқ қилаверасизлар... — ёки хоҳлаган жойингизга бораверасизлар (шу бобнинг 21–оятида ҳам бор).

[253] 34:14 - Синглимизни...биз иснодга қоламиз — 17:9-14 га қаранг.

[254] 34:17 - синглимиз — ибронийча матнда қизимиз, одатда ёш, турмушга чиқмаган қизга ҳам нисбатан ишлатилиши мумкин бўлган. Шу оятда Динага нисбатан ишлатилган.

[255] 34:20 - ...шаҳар дарвозасига... — 19:1 изоҳига қаранг.

[256] 34:25 - ...Динанинг акалари Шимўн билан Леви... — Шимўн билан Леви Леахдан туғилган бўлиб, Динанинг туғишган акалари эди (29:33-34, 30:21 га қаранг).

[257] 35:1 - ...Байтилга кўчиб кет...Мен у ерда сенга зоҳир бўлган эдим — 28:10-19 га ва 28:19 изоҳига қаранг.

[258] 35:4 - ...худоларини, зиракларини... — Шакамдан ўлжа қилиб олинган нарсалар бўлса керак. Худолар — кичкина ҳайкалчалар шаклида бўлиб, фол очиш ёки бало–қазолардан асраш учун ишлатилган бўлиши мумкин (яна 31:19 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг). Зираклар ҳам ирим қилиб, ёмонликдан асраш учун тақилган бўлиши мумкин.

[259] 35:4 - Шакам яқинидаги эман дарахти — ёки Шакам яқинидаги теребинт дарахти. 12:6 ва ўша оятдаги изоҳларга қаранг.

[260] 35:7 - Байтилнинг Худоси — ибронийча матнда Эл–Байтил, маъноси Байтилнинг Худоси. Яна 33:20 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[261] 35:8 - Ривқонинг энагаси — 24:59 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[262] 35:8 - Йиғи дарахти — ибронийча матнда Олўн–Бакут, маъноси йиғи эман дарахти.

[264] 35:10 - Ёқуб — 25:26 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[265] 35:10 - Исроил — 32:22-30 га ва 32:28 изоҳига қаранг.

[266] 35:15 - Байтил — 28:19 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[267] 35:18 - ...Бенўн...Бенямин... — Ибронийчада Бенўн исмининг маъноси — қайғумнинг ўғли, Бенямин исмининг маъноси эса — ўнг қўлимнинг ўғли. Ўнг қўл — мурувват ва барака томони, деб ҳисобланган. Роҳила Ёқубнинг суюкли хотини сифатида эрининг “ўнг қўли” эди.

[268] 35:19 - Байтлаҳм — Қуддусдан қарийб 8 километрча жанубда жойлашган шаҳар.

[269] 35:20 - шу кунгача — шу китоб ёзилаётган вақтга ишора.

[270] 35:21 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (шу бобнинг 22–оятида ҳам бор). 32:27-28 га қаранг.

[272] 35:22 - ...Рубен отасининг чўриси Билхахнинг ёнига кирди — Рубен Леахнинг тўнғич ўғли, Билхах эса Роҳиланинг чўриси эди (29:28-32 га қаранг). Билхах Роҳиланинг суюкли хотин ўрнини эгалламаслиги учун Рубен бу қилмишга қўл урган бўлиши мумкин. Бундан ташқари, Рубен бу қилмиши орқали Ёқубнинг оила боши ўрнини эгалламоқчи бўлганини билдириши мумкин.

[275] 36:22 - Хўмам — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Хаман.

[276] 36:24 - иссиқ булоқлар — ёки булоқ ёхуд сув. Бу ўриндаги ибронийча сўзнинг маъноси баҳсли.

[277] 36:37 - дарё — ибронийча матнда дарё, Фурот дарёси назарда тутилган бўлиши мумкин.

[278] 36:39 - Ҳадад — баъзи иброний қўлёзмаларидан, Самария Тавроти қўлёзмаларидан ва қадимий сурёнийча таржимадан. Ибронийча матнда Ҳадар.

[279] 37:2 - Билхах ва Зилпонинг ўғиллари — 30:1-13 га қаранг.

[280] 37:3 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (шу бобнинг 13–оятида ҳам бор). 32:27-28 га қаранг.

[281] 37:3 - беқасам чопон — ёки чиройли чопон (шу бобнинг 23, 32–оятларида ҳам бор). Ибронийча матнда бу гапнинг маъноси баҳсли.

[283] 37:17 - Дўтан — Шакамдан қарийб 25 километрча шимолда жойлашган.

[284] 37:28 - Исмоилий — ибронийча матнда Мидиён наслидан келиб чиққан (шу бобнинг 36–оятида ҳам бор). Исмоил ва Мидиён халқи Иброҳимнинг иккита ўғлидан келиб чиққанлар (25:1-2, 12 га қаранг). Бу халқлар яқин қариндош бўлганлари учун уларнинг иккаловини ҳам баъзан Мидиён халқи, баъзан эса Исмоил халқи деб аташади.

[285] 37:28 - йигирма бўлак кумуш — тахминан 230 граммга тўғри келади. Қадимги пайтларда маълум ўлчамдаги кумуш бўлаклари одатда пул бирлиги сифатида ишлатилган.

[286] 37:34 - ...қайғудан кийимларини йиртиб, қанорга ўранди — Қанор дағал қорамтир мато бўлиб, эчки ёки туя жунидан тўқилган. Одатда одамлар умидсиз кайфиятини ва қайғули ҳолатини ифодалаш учун кийимларини йиртиб, қанорга ўраниб олишар эди.

[287] 37:35 - Ўликлар диёри — ибронийча матнда Шеўл. Одамлар Шеўлни ер остидаги тубсиз чуқурлик, деб тушунардилар.

[288] 38:1 - Адуллам шаҳри — Канъондаги шаҳар, Хеврондан қарийб 16 километрча шимоли–шарқда жойлашган. Ёқуб ва унинг оиласи бу пайтда Хевронда истиқомат қиларди (35:27, 37:1 га қаранг).

[289] 38:8 - Сен акангнинг хотинига уйланиб...токи акангга зурриёт қолсин — Ўша даврдаги урф–одатга кўра, одам фарзанд кўрмасдан вафот этган бўлса, марҳумнинг ака–укаларидан ёки энг яқин уруғларидан бири унинг наслини давом эттириш мақсадида бева қолган хотинни олиши керак эди. Улардан туғилган болалар ўлган одамники ҳисобланган. Шу тариқа марҳум оиласининг номи давом этаверган. Бу одат кейинчалик қонун сифатида Тавротга киргизилган.

[290] 38:9 - ...акамга зурриёт қолмасин... — Ўша даврдаги одатга кўра, агар Ўнаннинг марҳум акаси фарзандсиз қолганда, Ғурнинг мероси Ўнан ва унинг укасига ўтар эди. Борди–ю, Тамара Ўнандан фарзанд кўрганда, ўша фарзанд Ғурнинг меросхўри бўларди. Бу одат кейинчалик қонун сифатида Тавротга киргизилган (Саҳрода 27:8-11 га қаранг).

[291] 38:14 - ...шаҳри дарвозасида... — 19:1 изоҳига қаранг.

[292] 38:18 - ...муҳрингизни...таёғингизни... — Бу нарсалар туфайли Тамара у билан ётган киши Яҳудо эканини аниқ исботлай оларди.

[293] 38:21 - фоҳиша — бу оятдаги ва шу бобнинг 22–оятидаги ибронийча сўзнинг маъноси саждагоҳдаги фоҳиша, аслида Тамара саждагоҳ фоҳишаси эмасди. Канъонда саждагоҳ фоҳишалари оддий фоҳишаларга қараганда жамиятда юқорироқ ўрин тутганлари учун, Яҳудо дўсти Хирах Тамарани камситиб юбормаслик учун унга нисбатан саждагоҳдаги фоҳиша сўзини ишлатган. Канъондаги одатга кўра, одамлар саждагоҳлардаги фоҳишалар билан жинсий алоқа қилганларида, шу йўл билан Канъондаги халқлар худоларига топиниб, худолардан фаровонлик ато қилишни сўрардилар.

[294] 38:29 - Параз — ибронийчадаги маъноси ёриб чиқмоқ.

[295] 38:30 - Зерах — бу исм ибронийчадаги шафақдай қизил сўзларига оҳангдош, чақалоқнинг қўлидаги қизил ип назарда тутилган бўлиши мумкин.

[296] 40:1 - соқий — шоҳга ўз қўли билан шароб қуядиган, саройда юқори мартабага эга бўлган, ишончга лойиқ аъён.

[298] 41:45 - Он шаҳри — Гелиополь номи билан ҳам танилган бўлиб, ҳозирги Қоҳирадан қарийб 11 километрча шимоли–шарқда, Нил дарёсининг бўйида жойлашган.

[299] 41:51 - Манаше — бу исм ибронийчадаги эсимдан чиқармоқ сўзларига оҳангдош.

[300] 41:52 - Эфрайим — бу исм ибронийчадаги баракали сўзига оҳангдош.

[301] 42:5 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (32:27-28 га қаранг).

[302] 42:25 - кумушлар — Юсуфнинг акалари дон сотиб олиш учун олиб келган пул назарда тутилган. Қадимги пайтларда маълум ўлчамдаги кумуш бўлаклари одатда пул бирлиги сифатида ишлатилган.

[303] 42:34 - Сизлар дон сотиб олгани тез–тез келиб тураверасизлар — ёки юртнинг хоҳлаган жойига бемалол бораверасизлар.

[304] 42:38 - ...ўзи ёлғиз қолди — Ёқуб ўғли Юсуф ўлган деб ўйлагани учун, суюкли хотини Роҳиладан туғилган икки ўғилдан Бенямин ёлғиз қолди, деб айтган.

[305] 42:38 - ўликлар диёри — ибронийча матнда Шеўл. 37:35 изоҳига қаранг.

[306] 43:6 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (шу бобнинг 11–оятида ҳам бор). 32:27-28 га қаранг.

[307] 44:5 - Хўжайинимнинг кумуш қадаҳини ўғирлаганингиз нимаси? — қадимий грекча ва лотинча таржималардан. Ибронийча матнда бу сўзлар йўқ.

[308] 44:5 - ...фол очишда фойдаланарди... — Қадимги пайтларда фол очиш учун турли хил суюқликлардан фойдаланиларди. Юсуфнинг ўзи бундай удумларга эргашмаган бўлса–да, унинг хизматкори қадаҳни қимматбаҳо деб билар эди, чунки бундай қадаҳлар худолардан маслаҳат сўраш учун ишлатиларди.

[309] 44:29 - ўликлар диёри — ибронийча матнда Шеўл (шу бобнинг 31–оятида ҳам бор). 37:35 изоҳига қаранг.

[310] 45:10 - Гўшен ерлари — Нил дельтасининг шарқидаги ҳосилдор ерлар.

[311] 45:21 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (шу бобнинг 28–оятида ҳам бор). 32:27-28 га қаранг.

[312] 45:22 - уч юз бўлак кумуш — тахминан 3,5 килога тўғри келади. Қадимги пайтларда маълум ўлчамдаги кумуш бўлаклари одатда пул бирлиги сифатида ишлатилган.

[313] 45:24 - ...жанжаллашиб юрманглар... — ёки хафа бўлманглар ёхуд қўрқманглар (шу бобнинг 5–оятига қаранг).

[314] 46:1 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (шу бобнинг 2, 30–оятларида ҳам бор). 32:27-28 га қаранг.

[315] 46:1 - Бэршэва — шу ерда Худо Ёқубнинг отаси Исҳоққа зоҳир бўлган, Исҳоқ Худога атаб бир қурбонгоҳ қурган эди (26:23-25 га қаранг).

[316] 46:12 - ...Ғур ва Ўнан Канъон юртида вафот этган эдилар — 38:6-10 га қаранг.

[317] 46:13 - Ёшув — Самария Тавроти қўлёзмаларидан, баъзи қадимий грекча таржима қўлёзмаларидан. Ибронийча матннинг Саҳрода 26:24 да ҳам шу сингари ёзилган. Ибронийча матннинг бу оятида эса Йўв дейилган.

[319] 46:16 - Зафўн — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Зифиён (Саҳрода 26:15 га қаранг).

[320] 46:16 - Арўд — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Арўди (Саҳрода 26:17 га қаранг).

[322] 46:26 - олтмиш олти киши — олтмиш олти сонига шу бобнинг 8-25–оятларида айтиб ўтилган рўйхатдаги етмишта одам киради (шу бобнинг 15, 18, 22, 25–оятларига қаранг). Канъон юртида вафот этган Ғур ва Ўнан рўйхатдаги етмишта одамдан олиб ташланган (шу бобнинг 12–оятига қаранг). Юсуф, Манаше ва Эфрайим ҳам рўйхатдан олиб ташланган (улар аллақачон Мисрда эдилар). Дина рўйхатдагиларга қўшиб саналмаган, лекин ўша сонга қўшилган (шу бобнинг 15–оятига қаранг). Шундай қилиб, ҳаммаси бўлиб олтмиш олти киши.

[323] 46:27 - етмиш киши — етмиш сонига шу бобнинг 8-25–оятларида айтиб ўтилган рўйхатдаги етмишта одам киради (шу бобнинг 15, 18, 22, 25–оятларига қаранг). Канъон юртида вафот этган Ғур ва Ўнан рўйхатдаги етмишта одамдан олиб ташланган (шу бобнинг 12–оятига қаранг). Ёқубнинг ўзи ва Дина рўйхатдагиларга қўшиб саналмаган, лекин ўша сонга қўшилган (шу бобнинг 15–оятига қаранг). Шундай қилиб, ҳаммаси бўлиб етмиш киши.

[324] 46:28 - Гўшен ерлари — 45:10 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[325] 47:1 - Гўшен ерлари — 45:10 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[326] 47:7 - ...фиръавнни дуо қилди — ёки фиръавнга ҳурмат бажо айлади.

[327] 47:11 - Рамзес шаҳри яқинидаги ерлар — Гўшен ерлари бошқача сўзлар билан тасвирланган. 45:10 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[328] 47:14 - кумуш — қадимги пайтларда маълум ўлчамдаги кумуш бўлаклари одатда пул бирлиги сифатида ишлатилган.

[329] 47:21 - ...ҳамма халқ фиръавнга қул бўлиб қолди — Самария Тавроти қўлёзмаларидан, қадимий грекча ва лотинча таржималардан. Ибронийча матнда ҳамма халқ шаҳарларга кўчирилди.

[330] 47:26 - бугунгача — шу китоб ёзилаётган вақтга ишора.

[331] 47:27 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (шу бобнинг 29, 31–оятларида ҳам бор). 32:27-28 га қаранг.

[332] 47:29 - ...қўлингни соним остига қўй — 24:2 изоҳига қаранг.

[333] 47:30 - ота–боболаримнинг хилхонаси — Ёқубнинг бобоси Иброҳим ва отаси Исҳоқ дафн қилинган Махпаладаги ғор назарда тутилган (25:9-10, 49:30-31 га қаранг).

[334] 48:3 - Луз шаҳри — Байтил шаҳрининг олдинги номи (28:19 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг). Ўша шаҳарда Худо Ёқубга икки марта зоҳир бўлган эди (28:10-22, 35:1-15 га қаранг). Бу оятда Ёқуб Худо унга иккинчи марта зоҳир бўлгани ҳақида гапиряпти.

[335] 48:7 - Паддон — Паддон–Орамнинг яна бир номи. 25:20 изоҳига қаранг.

[336] 48:7 - Байтлаҳм — 35:19 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[337] 48:10 - [8-10] Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (шу бобнинг 11, 13, 14, 21–оятларида ҳам бор). 32:27-28 га қаранг.

[338] 48:12 - ...тиззасидан... — Ёқуб Эфрайим ва Манашени дуо қилганда улар Ёқубнинг ёнида ёки тиззаларининг орасида турган бўлишлари мумкин. Улар улғайган, Ёқуб эса ниҳоятда қариб қолгани учун уларни тиззаларида ушлаб ўтира олмаган бўлиши мумкин.

[339] 48:14 - ўнг қўли — ўнг қўл кучлироқ ҳисобланган, кўпроқ барака олиб келади, деб ишонишарди.

[340] 48:15 - ...Юсуфни дуо қилди... — Ёқуб Эфрайим ва Манашени дуо қилиш орқали Юсуфни дуо қилганди.

[341] 48:22 - Шакам — 12:6 изоҳига қаранг. Бу ўриндаги ибронийча сўз улуш ёки тепаликлар деб таржима қилиниши ҳам мумкин.

[342] 48:22 - ...мен қиличу камоним билан Амор халқларидан тортиб олганман — 34:25-29 да баён этилган воқеа назарда тутилган бўлиши мумкин, лекин ўша пайтда Ёқуб иккала ўғлининг қилмишини қаттиқ танқид қилган эди (34:30 га қаранг). Китобда ёзилмаган бошқа бир ҳодиса назарда тутилган бўлиши ҳам мумкин.

[343] 49:4 - ...Тўшагимга чиқиб, уни булғадинг — 35:22 га қаранг.

[344] 49:5 - ...Жабр–жафо қуроли қиличларидир — 34:25-26 га қаранг. Бу ерда қилич деб таржима қилинган ибронийча сўзнинг маъноси баҳсли.

[345] 49:8 - Яҳудо — бу исм ибронийчадаги мадҳ этар сўзларига оҳангдош.

[346] 49:10 - ...Халқлар унга ўлпон келтирарлар... — ёки салтанат ҳассасининг эгаси келгунга қадар ёхуд ҳукмдор келгунга қадар. Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — Шилў келгунга қадар. Шилў Исроилнинг шимолидаги бир жой эди. Ёшуа давридан тортиб Шомуил даврига қадар Муқаддас чодир ва Аҳд сандиғи Шилўда ўрнатилган эди (Ёшуа 18:1, Ҳакамлар 18:31, 1 Шоҳлар 1:24, 4:3 га қаранг). Шилў сўзининг бу оятдаги маъноси баҳсли.

[347] 49:11 - Шаробда ювади...кўйлакларини — Бу иборанинг кўчма маъноси: Яҳудо баракали ва бой–бадавлат бўлиб, мўл узум ҳосилига эга бўлишини билдиради.

[348] 49:12 - Шаробдан ҳам қора кўзлари, Сутдан ҳам оппоқ тишлари — бу иборанинг кўчма маъноси: Яҳудонинг шароб ва сути мўл бўлишини билдиради. Шароб ва сутнинг мўллиги бараканинг белгиси эди.

[349] 49:13 - Сидон — Ўрта ер денгизи бўйидаги қадимги Финикияга қарашли шаҳар бўлиб, ҳозирги Ливан мамлакатининг жанубий ҳудудини ташкил қилади.

[350] 49:14 - ...қўрада... — ёки хуржунлар орасида.

[351] 49:16 - Дан — ибронийчадаги маъноси ҳукм қилди. Бу исм ибронийчадаги ҳукм қилади сўзларига оҳангдош.

[352] 49:18 - Сендан нажот кутарман, эй Эгам! — бу сўзлар дуодан бўлак. Ёқуб Эгамизга қилган илтижоси ёки муаллифнинг гапи бўлиши мумкин.

[353] 49:19 - Гад — бу исм ибронийчадаги босқинчилар ва талаб кетади сўзларига оҳангдош.

[354] 49:21 - ...Ажойиб оҳучалар дунёга келтирар — ёки у ёқимли сўзларни айтар.

[355] 49:22 - Юсуф ўхшар серҳосил токка...новдалари девордан ошиб ўтар — ёки Юсуф ўхшар қулонга — Булоқ бўйидаги қулонга. Қирлардаги қулондайдир у.

[356] 49:26 - Абадий тоғлар баракасидан... — Қадимий грекча таржимадан. Ибронийча матнда аждодларнинг баракасидан.

[357] 49:31 - У ерга бобом Иброҳим билан бувим Сора дафн қилинган... — 23:17-20, 25:9-10 га қаранг.

[358] 49:32 - Хет халқи — ибронийча матнда Хет насли (10:15 га қаранг).

[359] 50:2 - Ёқуб — ибронийча матнда Исроил, Ёқубнинг яна бир исми (32:27-28 га қаранг).

[360] 50:8 - Гўшен ерлари — 45:10 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

[361] 50:11 - Овил–Мисрайим — ибронийчадаги маъноси мисрликларнинг қайғуси.

[362] 50:13 - ...Махпаладаги далада жойлашган ғорга дафн қилдилар — 47:30 ва ўша оятдаги изоҳга қаранг.

Инжил / Муқаддас Китоб / Ўзбек тилидаги

Injil Uzbek tili: Eski Ahd. Latin online
IBTIDO | ZABUR