Эстер тўғрисидаги воқеа Форс шоҳининг Шушан қалъасидаги қишки саройида бўлиб ўтади. Шоҳ Ахашвераш{1} маликани ҳайдаб юборади. Кейин Эстер исмли ёш яҳудий аёлни танлаб уни малика мартабасига кўтаради. Эстер етим бўлиб, амакиси Мордахай уни фарзанди сифатида тарбия қилган эди. Мордахай шоҳ саройида хизмат қиларди. Мордахай Эстерни: “Яҳудий эканингни ҳеч кимга айтма”, деб огоҳлантирган, Эстер ҳам Мордахайга итоат этарди.
Шоҳнинг Ҳомон исмли энг катта лавозимдаги амалдори бор эди. У яҳудийлардан нафратланарди. Ҳомон шоҳни алдаб, ҳамма яҳудийларни ўлдириш тўғрисида ижозат олади. Китобнинг давомида Эстер ўз ҳаётини хавф остига қўйиб, халқини қандай қилиб сақлаб қолгани ҳақида ҳикоя қилинади.
Кейинчалик Мордахай ва Эстер ҳамма яҳудийларга қандай қилиб уларнинг ҳаёти сақлаб қолинганини хотирлаб туриш учун ҳар йили Пурим байрамини нишонлаш тўғрисида мактуб ёзадилар.
Эстер китобининг ибронийча матнида Худо эсланмайди. Лекин Худо Эстерни малика қилиб, ўз халқини қандай ҳимоя этгани кўрсатилади. Мордахай Эстерга шундай деган: “Ким билсин, балки шунақа кунлар учун сен маликалик мартабасига эришгандирсан.” (4:14)
{1} Шоҳ Ахашвераш — Ксеркс исми билан ҳам танилган бўлиб, милоддан олдинги 486-465 йилларда ҳукмронлик қилган.
1Бу воқеа Ахашвераш[1] даврида бўлиб ўтган эди. Ахашвераш Ҳиндистондан Ҳабашистонгача[2] бир юз йигирма етти вилоят устидан ҳукмронлик қиларди.
2Шоҳ Ахашвераш Шушандаги[3] қалъада шоҳлик тахтига ўтиргандан кейин, 3ҳукмронлигининг учинчи йилида[4] барча вазирлари ва сарой аъёнлари, Форс ва Мидия шоҳликларининг бош лашкарбошилари ва зодагонлари, қўли остидаги вилоятларнинг ҳокимлари учун зиёфат берди. 4Ахашвераш анча вақт — бир юз саксон кун давомида ўз шоҳлигининг беқиёс бойлигини, дабдабали ва ҳашаматли улуғворлигини кўрсатди. 5Бу зиёфатдан кейин Ахашвераш Шушан қалъасининг каттаю кичигига шоҳ саройининг боғ ҳовлисида етти кун зиёфат берди. 6Боғнинг мармар устунлари тепасидаги кумуш ҳалқаларга олий навли ва сафсар рангли зиғир иплардан тўқилган, арқонларга боғланган оқ ва кўк рангли зиғир пардалар осилганди. Арғувон ва оқ мармар, садаф ва қорамтир тошлар қопланган жойга олтин ва кумуш ўриндиқлар ўрнатилган эди. 7Ичимликлар турли–туман олтин қадаҳларда берилди. Шоҳона шароб ҳам, шоҳнинг бойлиги каби, жуда сероб бўлди. 8Чунки шоҳ ўз хонадони бошқарувчиларига: “Ҳар кимга истаганича берилсин”, деб фармон этди. Шунинг учун ичимликлар, шоҳнинг фармонига кўра, меҳмонларнинг хоҳишига қараб берилди. 9Малика Вашти ҳам шоҳ Ахашвераш саройида аёллар учун зиёфат бераётган эди.
10Еттинчи куни шоҳ шароб ичиб вақти чоғ бўлиб, ўзининг Махумон, Бизта, Харбона, Бихта, Авағта, Затар, Каркас исмли еттита мулозимига[5] фармон берди: 11“Малика Ваштига шоҳона тож кийдириб, ҳузуримга олиб келинглар, халққа ва аъёнларга унинг гўзаллигини кўрсатай.” Ҳақиқатан ҳам малика ғоят гўзал эди. 12Лекин малика Вашти келмади, мулозимлар орқали шоҳнинг берган фармонини бажаришдан бош тортди. Шоҳ бундан қаттиқ ғазабланди, маликадан ғоятда жаҳли чиқди. 13Шоҳ ўз ишларини қонун–қоидани биладиганлар олдида қиларди. 14Ўша пайтда шоҳнинг яқинлари Форс ва Мидия шоҳлигининг еттита беки — Каршана, Шатор, Адмата, Таршиш, Мирос, Марсано, Мамухон эди. Уларнинг жойи шоҳнинг ҳузурида бўлиб, шоҳликда энг юқори мавқени эгаллаган эдилар. — Шоҳ қонун–қоидаларни яхши биладиган ўша донишмандлардан сўради:
15— Шоҳ Ахашвераш малика Ваштига мулозимлар орқали фармон берган эди, у итоат этмади. Бунинг учун қонунга биноан уни нима қилиш керак?
16Шунда Мамухон шоҳ ва аъёнлар ҳузурида шундай жавоб берди:
— Малика Вашти ёлғиз шоҳимиз олдидагина эмас, балки шоҳ Ахашвераш ҳукмронлиги остидаги ҳамма вилоятларнинг беклари ва халқи олдида айбдордир. 17Чунки маликанинг қилиғини ҳамма аёллар эшитишгач, улар: “Шоҳ Ахашвераш, малика Ваштини ҳузуримга олиб келинглар, деб фармон берган экан, малика бормабди”, деб гапириб юрадилар ва эрларини менсимай қўядилар. 18Маликанинг қилиғи тўғрисида эшитган Форс ва Мидия шоҳлиги бекойимлари шоҳимизнинг ҳамма аъёнларига айни ўша гапни айтадилар. Ўртада киборлик, дилсиёҳлик пайдо бўлади. 19Агар шоҳимиз маъқул кўрсалар, ўзлари бутун шоҳлик ҳудуди бўйича қарор чиқарсинлар. Форс ҳамда Мидия шоҳлиги қонунларига: “Вашти шоҳ Ахашвераш ҳузурига кирмасин, унинг шоҳликдаги мартабаси бошқа яхшироғига берилсин”, деган қўшимча киритилсин ва бу фармон ўзгартирилмасин. 20Шоҳлик қанчалик катта бўлмасин, шоҳимизнинг бу фармони шоҳлик бўйлаб тарқалганда, барча аёллар — бою камбағали эрларини ҳурмат қиладиган бўладилар.
21Бу гап шоҳга ва аъёнларга маъқул бўлди. Шоҳ Мамухон айтганидай қилди. 22У қўли остидаги ҳамма вилоятларга мактуб жўнатди. Мактуб ҳар бир вилоятнинг ўз ёзувида ва ҳар бир халқнинг ўз тилида битилган бўлиб, унда: “Ҳар бир эркак ўз оиласида хўжайин бўлсин ва унинг гапи гап бўлсин”, деб ёзилган эди.
1Ахашвераш[6] ғазабидан тушгандан кейин, Вашти ва унинг қилмиши, Ваштининг устидан чиқарилган ҳукм эсига тушиб қолди. 2Шоҳнинг аъёнлари айтдилар: “Шоҳимиз учун ёш, чиройли қизлар қидирилсин. 3Бунинг учун шоҳимиз қўли остидаги вилоятларда назоратчилар тайин қилинсин, улар чиройли барно қизларни шоҳимизнинг хизматкори, ҳарам оғаси Хегай назорати остида Шушан қалъасидаги ҳарамга тўпласинлар, қизларга пардоз берсинлар. 4Шоҳимизга ёққан қиз Ваштининг ўрнига малика бўлсин.” Бу гап шоҳга маъқул келди ва у айтилганларни қилди.
5Шушан қалъасида бир яҳудий яшарди. Унинг исми Ёвир ўғли Мордахай бўлиб, Бенямин қабиласидан эди. Ёвир, Шимах ва Киш[7] наслига бориб тақаларди. 6Бобил шоҳи Навухадназар Яҳудо шоҳи Ёҳайихинни[8] асир қилиб олиб келганда[9], Мордахай ҳам Қуддусдан келтирилган эди. 7Ота–онасидан етим қолган Ҳадассани Мордахай асраб олиб тарбия қилди. Ҳадасса Мордахайнинг жияни эди. Унинг бошқа исми Эстер бўлиб, келишган, гўзал қиз эди.
8Шоҳнинг амру фармони эълон қилингач, Шушан қалъасига кўп қизларни тўплаб, Хегай назоратига топширилди. Эстер ҳам шоҳ саройига келтирилиб, ҳарам оғаси Хегай назоратига топширилди.
9Хегайга Эстер ёқди, Хегай унга илтифот кўрсатди. Хегай дарров: “Бу қизга пардоз бериб, парваришланглар, унга улушини бериб туринглар, саройдан еттита канизак танлаб олиниб, унга чўри қилиб берилсин”, деб буюрди. Шоҳ ҳарамининг энг яхши бўлмасига қизни ва унинг канизларини жойлаштирди. 10Лекин Эстер ўз халқи, уруғ–аймоғи тўғрисида ҳеч нарса айтмади. Чунки Мордахай унга бу тўғрида оғиз очмаслигини буюрган эди.
11Мордахай ҳар куни Эстернинг соғлигидан хабар олгани, унга қандай муомала қилишяпти экан, деб билгани ҳарам ҳовлиси атрофида юрарди. 12Ҳар бир ёш қизга, Ахашвераш ҳузурига кириш учун навбати келганда, ўн икки ой давомида пардоз бериларди. Аёллар учун чиқарилган қоида шунақа эди. Олти ой мирра мойи[10] билан, олти ой хушбўй нарсалар ва упа–эликлар билан пардоз қилардилар. 13Шундан кейин қиз шоҳ ҳузурига кирарди: қиз саройга кираётганда, ҳарамдан нима талаб қилса, ҳаммаси бериларди.
14Кечқурун шоҳ ҳузурига кирган қиз, эртасига эрталаб шоҳнинг мулозими[11], канизаклар[12] соқчиси Шашагаз назорати остидаги бошқа ҳарамга[13] қайтарди. Фақат шоҳга хуш ёққан, шоҳ номини айтиб чақирган қиз қайтадан унинг ҳузурига кирарди.
15Мордахайнинг асрандиси, унинг амакиси Абуҳайилнинг қизи Эстер шоҳ ҳузурига кирадиган пайт ҳам келди. Эстер шоҳнинг мулозими, ҳарам оғаси Хегай нима таклиф қилган бўлса, шуни олди ва бошқа ҳеч нарса сўрамади. Эстерни кўрганларнинг кўзларида қувонч порлади.
16Шундай қилиб, Ахашвераш шоҳлигининг еттинчи йили[14], ўнинчи ойи — Табат ойида[15], Эстер шоҳ Ахашвераш саройига келтирилди. 17Шоҳ Эстерни ҳамма қизлардан ортиқ севиб қолди. Эстер шоҳнинг мурувватига ва илтифотига барча қизлардан кўпроқ сазовор бўлди: Ахашвераш маликалик тожини Эстернинг бошига кийгизиб, уни Ваштининг ўрнига малика қилди. 18Сўнгра шоҳ ҳамма аъёнлари ва хизматкорлари учун Эстер шарафига зиёфат берди, ҳамма вилоятларда байрам эълон қилди. Олийҳимматлик билан ҳадялар улашди.
19Барно қизлар кейинги сафар ҳарамга тўпланишганда, Мордахай саройда ўз вазифасини бажараётган эди[16]. 20Эстер Мордахайнинг буйруғига итоат этиб, уруғ–аймоғи ва халқи тўғрисида ҳали гапирмаган эди. Эстер Мордахайнинг тарбиясида бўлган пайтда унга қандай итоат қилган бўлса, ҳозир ҳам шундай итоат этарди.
21Ўша кунларда — Мордахай саройда ўз вазифасини бажараётганда, шоҳнинг Бихтан ва Тараш деган иккита дарвозабони қутуриб, шоҳ Ахашверашнинг жонига суиқасд қилишни режалаштирдилар. 22Мордахай бу фитнани билиб қолиб, малика Эстерни огоҳлантирди. Эстер эса фитна тўғрисидаги хабарни Мордахай номидан шоҳга етказди.
23Бу воқеа текширилгач, тўғри деб топилди ва иккала хизматкор дорга осилди[17]. Бу воқеа шоҳнинг “Кундалик хотиралар китоби”га ёзиб қўйилди.
1Бу ҳодисалардан кейин шоҳ Ахашвераш[18] Ўгах[19] наслидан бўлган Хамадото ўғли Хомонни кўкларга кўтариб, юксак мартабага тайинлади. Бошқа ҳамма аъёнлар устидан Хомонни нозир этиб тайинлади. 2Шоҳнинг саройдаги[20] бошқа аъёнлари Хомонга тиз чўкиб таъзим қилардилар. Чунки шоҳнинг амри шундай эди. Мордахай эса на эгиларди, на таъзим қиларди. 3Шоҳнинг саройдаги аъёнлари Мордахайга: “Нимага сен шоҳнинг амрига итоат этмаяпсан–а?!” деб айтардилар.
4Улар Мордахайга бу гапни ҳар куни айтсалар ҳам, Мордахай уларнинг гапига қулоқ солмасди. Аъёнлар, Мордахайнинг бу қилиғига Хомон тоқат қила олармикан, деб уни бу аҳволдан хабардор қилдилар. Чунки Мордахай уларга: “Мен яҳудийман”, деб айтган эди.
5Хомон Мордахайнинг тиз чўкиб таъзим қилмаётганини кўрганда, ғазабдан тутоқарди. 6Хомон биргина Мордахайни ўлдиришни арзимас иш деб ўйлади. Мордахайнинг қайси халқдан эканини билгани учун, Хомон Ахашверашнинг бутун шоҳлиги ҳудудидаги мордахайларни — жамики яҳудий халқини қириб ташлашга қасд қилиб қўйди.
7Ахашвераш шоҳлигининг ўн иккинчи йили[21], биринчи ойида — Нисон ойида[22] бу фитна амалга ошириладиган кун ва ой учун Хомон олдида пур[23] — қуръа ташладилар. Қуръа ўн иккинчи ойнинг — Адар ойининг[24] ўн учинчи кунига[25] тушди.
8Шундан кейин Хомон шоҳ Ахашверашга айтди:
— Шоҳлигингиз вилоятларидаги бошқа халқларнинг орасига сочилиб–тарқалиб кетган бир халқ бор. Уларнинг қонунлари ҳамма халқлар қонунидан фарқ қилади. Шоҳимиз қонунларига улар бўйсунмайдилар. Уларга сабр–тоқат қилиш — шоҳимизнинг манфаатларига зиддир. 9Агар шоҳимиз маъқул кўрсалар, бу халқни қириб ташлаш учун фармон берсинлар. Мен ўн минг талант[26] кумушимни аъёнлар қўлига олиб бориб бераман. Улар бу кумушни шоҳимиз хазинасига топширадилар.
10Шундан кейин шоҳ бармоғидаги муҳр узугини ечиб, фармонини тасдиқлаш учун яҳудийлар душмани Ўгах наслидан Хамадото ўғли Хомонга берди.
11— Бу пуллар ўзингда қолсин, халқни ҳам сенга бердим, — деди шоҳ Хомонга. — Анави халққа нимани маъқул кўрсанг, шуни қил.
12Биринчи ойнинг ўн учинчи куни шоҳнинг мирзалари чақирилди. Хомоннинг ҳамма буйруқлари ҳар бир вилоят халқининг ўз ёзувида ва ўз тилида шоҳнинг ноибларига, ҳар бир вилоят ҳокимига ва ҳар бир халқнинг бекига ёзилди. Мактублар шоҳ Ахашвераш номидан ёзилиб, шоҳнинг муҳр узуги билан тасдиқланди[27].
13Мактублар чопарлар орқали шоҳнинг қўли остидаги ҳамма вилоятларга жўнатилди. “Яҳудийларнинг ҳаммаси — ёшу қариси, болалару аёллари бир кунда — ўн иккинчи ойнинг, яъни Адар ойининг ўн учинчи куни йўқ қилинсин, ўлдирилсин, қирилсин, мол–мулки талон–тарож қилинсин, 14ҳамма ўша кунга тайёр бўлсин”, деб фармон эълон қилинди. Шунинг учун ҳар бир вилоятга улар учун қонун сифатида фармондан кўчирма берилди.
15Чопарлар шоҳнинг айтганига мувофиқ тезлик билан йўлга чиқдилар. Фармон Шушан қалъасида ҳам эълон қилингач, шаҳар бесаранжом бўлиб қолди. Шоҳ билан Хомон эса ўтиришиб кайфу сафо қилишарди.
1Мордахай юз берган воқеадан хабардор бўлгач, кийимларини йиртди, қанорга ўраниб, устига кул сочди. Кейин қаттиқ аламли фарёд кўтариб, шаҳар бўйлаб юрди. 2Ўша ҳолатда сарой дарвозасига борди, лекин қанор кийиб сарой дарвозасидан ичкарига кириш мумкин эмасди. 3Шунингдек, ҳар бир вилоятда — шоҳнинг амру фармони етиб борган жойларда яҳудийлар чуқур қайғуга ботдилар, рўза тутиб, йиғлаб нола қилдилар. Кўпчилик қанорга ўраниб ва кулга беланиб ётди. 4Эстернинг канизлари ва хизматкорлари келиб, бу ҳақда хабар беришганда, малика қаттиқ ташвишга тушди. “Мордахай устидаги қанорни ечиб, мана бу кийимларни кийиб олсин”, деб малика кийим бериб юборган эди, Мордахай олмади. 5Эстернинг хизматига тайинланган Хатах исмли шоҳнинг мулозими[28] бор эди. Эстер Хатахни чақириб, унга: “Бу нимаси, Мордахай нимага бундай қиляпти экан, билиб кел–чи”, деб буюрди. 6Хатах шоҳ саройи дарвозаси олдидаги шаҳар майдонига — Мордахайнинг ёнига кетди.
7Мордахай ўзининг бошига тушган ҳамма кулфатни, Хомон яҳудийларга қирғин келтириш учун шоҳ хазинасига қанча миқдорда кумуш беришга ваъда қилганини Хатахга айтиб берди. 8Кейин Мордахай Хатахга яҳудийларни қириш тўғрисида Шушанда эълон қилинган фармондан бир нусхасини бериб: “Эстерга буни кўрсат, у ҳамма нарсани тушуниб олсин”, деди. “Эстер шоҳ ҳузурига кириб, ўз халқига раҳм этишини илтижо қилиб сўрасин”, деб тайинлади.
9Хатах қайтиб келиб, Мордахайнинг гапларини Эстерга айтиб берди. 10Эстер “Мордахайга шу гапларни етказ”, деб Хатахни яна жўнатди: 11“Шоҳ саройида ҳамма хизмат қилаётганлар ва шоҳнинг қўли остидаги вилоятлар халқи шуни биладиларки, кимки ички ҳовлига — шоҳ ҳузурига чақирилмасдан кирса, эркакми, аёлми, барибир, ҳукм битта — уни ўлим кутади. Шоҳ салтанатнинг олтин ҳассасини кимга томон узатсагина, ўша тирик қолади. Лекин ўттиз кундан буён шоҳ мени чақиргани йўқ.”
12Эстернинг бу гапларини Мордахайга айтишгач, 13у Эстерга шу жавобни етказишни сўради: “Саройда яшаганим учун яҳудийлардан ёлғиз ўзим омон қоламан деб ўйламагин. 14Агар шу дамларда сен сукут сақласанг, яҳудийларга бошқа жойдан нажот келади, улар озод бўладилар. Сен ва отанг хонадони эса ҳалок бўласизлар. Ким билсин, балки шунақа кунлар учун сен маликалик мартабасига эришгандирсан.”
15Эстер ҳам Мордахайга қуйидагича жавоб жўнатди: 16“Боринг, Шушандаги ҳамма яҳудийларни тўплаб, мен учун рўза тутинглар. Уч кечаю, уч кундуз ҳеч нарса еманглар ҳам, ичманглар ҳам. Мен ҳам канизакларим билан рўза тутаман, сўнгра қонунга хилоф бўлса ҳам, шоҳ ҳузурига бораман. Майли, ўлсам, ўлай.”
17Мордахай кетди ва Эстер нима буюрган бўлса, ҳаммасини қилди.
1Учинчи куни Эстер шоҳона либосларини кийиб, саройнинг ички ҳовлисида — шоҳ яшайдиган хосхона рўпарасида пайдо бўлди. Шоҳ хосхонанинг тўридаги тахтда ўтириб, 2ҳовлида кутиб турган малика Эстерни кўрдию, унга марҳамат қилди ва қўлидаги салтанатнинг олтин ҳассасини Эстерга томон чўзди. Эстер яқинроқ келиб ҳассанинг учига тегинди.
3Шоҳ ундан:
— Сенга нима керак, малика Эстер? — деб сўради. — Тилагинг нима? Ҳатто ярим шоҳликни сўрасанг ҳам берилади.
4— Агар шоҳимиз маъқул кўрсалар, бугун Хомон билан бирга меникига зиёфатга келсалар, — деди малика. — Мен шоҳимиз учун зиёфат тайёрлагандим.
5Шоҳ:
— Зудлик билан бориб Хомонни топиб келинглар! — деб буюрди. — Эстернинг истагини бажо қилайлик.
Шундай қилиб, шоҳ Хомон билан бирга Эстер тайёрлаган зиёфатга борди. 6Шоҳ майдан ичар экан:
— Айт, нима истайсан? Нима истасанг берилади, — деди. — Қандай тилагинг бор? Ярим шоҳликни сўрасанг ҳам, хоҳишинг қондирилади.
Эстер шундай жавоб берди:
7— Менинг истагим ва илтимосим шуки, 8агар шоҳимиз мендан мамнун бўлсалар, шоҳимиз менинг тилагимни ва истагимни қондиришни маъқул кўрсалар, эртага мен тайёрлайдиган зиёфатга Хомон билан бирга келсинлар. Ўшанда шоҳимизнинг саволига жавоб бераман.
9Хомон ўша куни зиёфатдан хурсанд, кайфияти чоғ бўлиб чиқди. У шоҳ саройи дарвозаси олдида Мордахайни кўрди. Мордахай Хомоннинг ҳурмати учун ўрнидан турмади ҳам, таъзим ҳам қилмади. Хомон эса ғазабдан тутоқди. 10Бироқ у ўзини босди. Уйига келиб, дўстларини ва хотини Зарешни чақиртирди. 11Хомон уларга ўзининг чексиз бойлигидан, кўпдан–кўп ўғилларидан, шоҳ уни аъёнлар ва хизматкорлар устидан юксак мартабага кўтаргани тўғрисида гапирди.
12Кейин у яна айтди:
— Малика Эстер зиёфат тайёрлаган экан, шоҳ билан мендан бошқа ҳеч кимни таклиф қилмабди. Эртага ҳам мен шоҳ билан бирга уникига зиёфатга чақирилганман. 13Лекин сарой дарвозасида турган яҳудий Мордахайни кўрганимда, буларнинг мен учун ҳеч бир қиммати қолмайди.
14Шунда хотини Зареш ва ҳамма дўстлари Хомонга маслаҳат беришди:
— Дор тайёрлашсин, баландлиги эллик тирсак[29] бўлсин. Эрталаб шоҳдан илтимос қил, Мордахайни ўша дорга осишсин[30]. Кейин хурсанд бўлиб, шоҳ билан бирга зиёфатга бораверасан.
Бу гап Хомонга маъқул тушди. У дорни[31] тайёрлатиб қўйди.
1Шу кеча шоҳнинг уйқуси қочди. Шоҳ:
— “Кундалик хотиралар китоби”ни олиб келинглар! — деб буюрди. Китобни унга ўқиб беришди. 2Хотира китобидаги шоҳ Ахашверашнинг[32] дарвозабонлари Бихтан ва Тараш шоҳнинг жонига қасд қилишни режалаштирганлари, буни Мордахай билиб қолиб шоҳга етказгани тўғрисида ёзилган воқеага етиб келишди.
3Шунда шоҳ:
— Бу хизмати учун Мордахай нима билан тақдирланган? Унга ҳурмат кўрсатилганми? — деб сўради.
— У ҳеч нарса билан тақдирланмаган, — деб жавоб беришди шоҳнинг аъёнлари.
4— Ҳовлида ким бор? — сўради шоҳ. Шу пайтда Хомон шоҳ саройининг ташқи ҳовлисига келган ва Мордахай учун тайёрлатиб қўйган дорга уни остириш тўғрисида[33] шоҳ билан маслаҳатлашмоқчи бўлиб турган эди. 5Шоҳнинг аъёнлари:
— Ҳовлида Хомон турибди, — деб жавоб беришди.
— Бу ёққа кирсин! — деб буюрди шоҳ.
6Хомон киргач, шоҳ ундан сўради:
— Шоҳ тақдирламоқчи бўлган одамга қандай ҳурмат кўрсатса бўлади?
Хомон ўз кўнглида: “Шоҳ мендан бошқа кимга ҳам иззат–ҳурмат кўрсатишни истарди”, деб ўйлади 7ва шоҳга айтди:
— Шоҳимиз ҳурмат кўрсатиб, тақдирламоқчи бўлган одам учун 8ўзлари кийган шоҳона либосларни, шоҳимиз минган, усти шоҳона зеб–зийнатлар[34] билан безатилган отни олиб келишсин. 9Шоҳнинг энг яқин бекларидан бири қўлига либосларни ва отни беришсин. Шоҳ ҳурмат кўрсатиб, тақдирламоқчи бўлган ўша одам кийинтирилгандан кейин, отга миндирилсин–да, шаҳар майдонига олиб чиқилсин. Унинг олдида юриб “Шоҳ тақдирламоқчи бўлган одам мана шундай ҳурматга сазовор бўлади!” деб жар солинсин.
10Шоҳ Хомонга буюрди:
— Ҳозироқ, ўзинг айтганингдай, либосларни ва отни олгин–да, сарой дарвозасида турган яҳудий Мордахайга шундай қил. Айтганларингдан бирортаси ҳам қолиб кетмасин.
11Хомон либосларни ва отни олиб, Мордахайни кийинтирди. Сўнг уни отга миндириб, шаҳар майдонига олиб чиқди ва унинг олдида юриб: “Шоҳ тақдирламоқчи бўлган одам мана шундай ҳурматга сазовор бўлади!” деб жар солди.
12Мордахай сарой дарвозасига қайтиб келди. Хомон эса шарманда бўлганидан юзини беркитиб жадал уйига йўл олди.
13Хомон хотини Зарешга ва барча дўстларига юз берган воқеани айтиб берди. Дўстлари ва хотини Зареш шундай дейишди:
— Мордахай туфайли сен пастга кетдинг. Агар у яҳудийлардан бўлса, унга бас кела олмайсан. Аксинча, мартабанг, шубҳасиз, пастлашади.
14Улар гаплашиб турганларида, шоҳнинг мулозимлари[35] келиб, Хомонни Эстер тайёрлаган зиёфатга апил–тапил олиб кетдилар.
1Шоҳ ва Хомон малика Эстер билан еб–ичиш учун уникига келишди. 2Улар иккинчи куни ҳам шаробхўрлик қилишаётганда, шоҳ Эстерга яна айтди:
— Қандай истагинг бор, малика Эстер? Истагинг қондирилади. Қандай илтимосинг бор, маликам? Ярим шоҳликни сўрасанг ҳам, берилади.
3Шундан кейин малика Эстер гапирди:
— Шоҳ ҳазратлари! Агар ўзлари мендан мамнун бўлсалар, агар шоҳим маъқул кўрсалар, истагим шуки, жонимни сақлаб қолсинлар, тилагим шуки, менинг халқим жонига раҳм қилсинлар! 4Мен ва менинг халқим ер юзидан йўқ қилиниш учун, ўлдирилиш ва қирилиш учун сотилганмиз[36]. Агар биз қул ва чўри қилиб сотилганимизда эди, овозимни чиқармасдим. Ўша душманнинг қилмиши учун шоҳимизни безовта қилиш арзимас иш бўларди[37].
5Шоҳ Ахашвераш[38] малика Эстердан:
— Ким у? Қани ўша одам? Ким шундай қилишга журъат этди? — дея сўради.
6— Зараркунанда, ғаним, ёвуз Хомон! — деди Эстер.
Шу заҳоти Хомон шоҳ билан малика қаршисида ваҳимага тушди. 7Шоҳ ғазаб билан дастурхондан турди–ю сарой боғига қараб кетди. Хомон эса малика Эстердан “Жонимни қутқаргин”, деб ёлвориш учун қолди, чунки шоҳдан ўзига нисбатан ёвуз қисмат тайин этилганини у кўриб турарди.
8Шоҳ боғдан саройнинг зиёфат бўлаётган хонасига қайтганда, Хомон Эстер ёнбошлаб ўтирадиган ўриндиққа маҳкам ёпишиб ётган эди. Шоҳ бу аҳволни кўрдию:
— Оҳ–ҳо, мен уйда эканимда маликанинг номусига тегмоқчи бўлдингми? — деб бақирди. Шоҳ гапини тугатар–тугатмас, Хомоннинг юзини ёпдилар[39].
9Шоҳнинг мулозимларидан[40] бири Харбона айтиб қолди:
— Ҳа, айтгандай, Хомон уйининг олдига эллик тирсакли[41] дор тайёрлаб қўйган. Бу дорга Мордахайни осмоқчи. Мордахай эса шоҳимизни огоҳлантириб унинг ҳаётини сақлаб қолган.
— Ўша дорга Хомоннинг ўзини осинглар![42] — деб фармон берди шоҳ.
10Мордахай учун тайёрлаб қўйилган дорга Хомоннинг ўзини осдилар[43]. Шундан сўнггина шоҳнинг ғазаби босилди.
1Ўша куни шоҳ Ахашвераш[44]яҳудийлар душмани Хомоннинг мол–мулкини малика Эстерга инъом қилди. Мордахай шоҳ ҳузурига кириб чиқадиган бўлди. Чунки малика Мордахайнинг ўзига қариндош эканини айтган эди.
2Шоҳ Хомондан қайтариб олган муҳр узугини бармоғидан чиқариб Мордахайга берди. Эстер эса Мордахайни Хомоннинг мол–мулки устидан бошқарувчи қилиб тайинлади.
3Эстер шоҳ билан яна гаплашди. Шоҳнинг оёғига йиқилиб “Ўгах[45] наслидан бўлган Хомоннинг яҳудийларга қарши ўйлаган хусуматини ва режасини даф қилинг”, деб йиғлаб ёлворди. 4Шоҳ салтанатнинг олтин ҳассасини Эстерга томон узатган эди, Эстер ўрнидан туриб, шоҳнинг қаршисига келди 5ва айтди:
— Агар шоҳимиз маъқул кўриб, мендан мамнун бўлсалар, бу ишни ўринли деб билсалар, ўзларига ёққан бўлсам, Ўгах наслидан Хамадото ўғли Хомоннинг шоҳлик ҳудудидаги ҳамма яҳудийларни қириб ташлаш тўғрисида қасддан ёзган мактубини қайтариш учун мактуб ёзилсин. 6Ахир, халқимнинг бошига тушадиган кулфатни томоша қилиб чидаб тура оламанми?! Қабиладошларим ўлдирилаётганда, гувоҳ бўлиб тура оламанми?!
7Шунда шоҳ Ахашвераш малика Эстерга ва яҳудий Мордахайга айтди:
— Хомоннинг мол–мулкини Эстерга бердим. Хомон эса яҳудийларни қириб ташламоқчи бўлгани учун, уни дорга остирдим[46]. 8Энди шоҳ номидан яҳудийлар тўғрисидаги мактубни ўзларингизга маъқул келадиган тарзда ёзиб, шоҳнинг узуги билан муҳрланглар. Шоҳ номидан ёзилиб, шоҳнинг узуги билан муҳрланган мактубни ҳеч ким ўзгартириши мумкин эмас.
9Шундан сўнг учинчи ойда — Шавон ойининг[47] йигирма учинчи куни шоҳнинг мирзалари чақирилди. Ҳиндистондан Ҳабашистонгача[48] бўлган бир юз йигирма етти вилоятдаги яҳудийларга, ноибларга, ҳокимларга, вилоятларнинг бекларига худди Мордахай буюрганидай мактуб ёзилди. Мактуб ҳар бир вилоят халқининг ёзуви ва тилида, яҳудийларга ҳам ўзларининг ёзувида ва тилида ёзилди. 10Мордахай шоҳ Ахашвераш номидан мактубни ёздиргач, шоҳнинг узуги билан муҳрлади ва шоҳнинг йилқисидаги учқур отларга чопарларни ўтқазиб жўнатди.
11Шоҳ мактубда яҳудийларга ҳамма шаҳарларда тўпланиб, ўзларини ҳимоя қилишларига ҳуқуқ берди. Бундан ташқари, ҳужум қиладиган ҳар қандай душман халқнинг ёки юртнинг қуролли кучларини, болаларини ва аёлларини йўқ қилишга, ўлдиришга, мол–мулкини талон–тарож қилишга, қиришга ижозат берди. 12Шоҳ Ахашверашнинг қўл остидаги ҳамма юртларда бир кун — ўн иккинчи ойнинг, яъни Адар ойининг[49] ўн учинчи куни[50] учун ижозат берилганди. 13Ушбу фармон матни ҳар бир вилоятга, барча халқларга қонун ўрнида эълон қилинди. Шундай қилиб, яҳудийлар ўша куни ўз душманларидан қасос олишга тайёр туришлари керак эди.
14Чопарлар шоҳнинг учқур отларига миндилару унинг фармонига кўра, тўрт томонга елиб кетдилар.
Шушандаги қалъада ҳам фармон эълон қилинди. 15Мордахай кўк ва оқ рангли шоҳона либосларга бурканиб, катта олтин тожни кийиб, сафсар рангли зиғир ридога ўраниб, шоҳ ҳузуридан чиқди. Шушанда хурсандчилик, шоду хуррамлик ҳукм сурарди. 16Бундан яҳудийларнинг қалби умидга тўлди, шоду хуррам, вақти чоғ бўлди, улар учун шарафли кунлар бошланган эди. 17Ҳамма вилоятларда, ҳар бир шаҳарда, шоҳнинг амру фармони етиб борган ҳар қандай жойда яҳудийлар шоду хуррам бўлиб, ўйнаб–кулдилар, зиёфатлар уюштирдилар, байрам қилдилар. Шоҳликдаги кўп халқлар яҳудий бўлди, чунки ҳаммани яҳудийлардан қўрқув туйғуси қамраб олган эди.
1Шоҳнинг амру фармони ижро қилинадиган ўн иккинчи ой — Адар ойининг[51] ўн учинчи куни келди. Бу кунни яҳудийларнинг ғанимлари, уларнинг устидан ҳукмронликни эгаллаймиз, деб умид билан кутган эдилар. Аммо аксинча бўлиб чиқди: яҳудийлар ўз ғанимлари устидан ҳукмронликни ўрнатдилар. 2Яҳудийлар ёвуз кимсаларга қарши курашиш учун шоҳ Ахашверашга[52] қарашли ҳамма вилоятлардаги ўзлари яшайдиган шаҳарларда[53] бир жойга йиғилдилар. Ҳеч ким яҳудийларга дош бера олмади, чунки яҳудийлардан қўрқув туйғуси ҳамма халқларни қамраб олган эди.
3Вилоятлардаги ҳамма беклар, ноиблар, ҳокимлар ва шоҳнинг аъёнлари Мордахайдан қўрққанлари учун яҳудийларни қўллаб–қувватладилар. 4Мордахай саройнинг юксак мартабали одами бўлиб, у тобора ўсиб борар, унинг шуҳрати бутун вилоятларга ёйиларди.
5Яҳудийлар жамики душманларини қиличдан ўтказиб, ўлдириб, қириб ташладилар. Ғанимларига нисбатан истаганини қилдилар. 6Жумладан, яҳудийлар Шушан қалъасида беш юз кишини қириб ташладилар. 7-10Яна яҳудийлар ўзларининг душмани Хамадото ўғли Хомоннинг ўнта ўғлини — Паршандата, Далфон, Аспата, Пўрата, Одалиё, Оридато, Пармашто, Орисай, Оридай ва Вайзотони ўлдирдилар. Аммо мол–мулкига қўл теккизмадилар.
11Ўша куни Шушан қалъасида ўлдирилганларнинг ҳисобини шоҳга маълум қилдилар. 12Шоҳ эса малика Эстерга айтди:
— Яҳудийлар Шушан қалъасида Хомоннинг ўнта ўғлини ва яна беш юз кишини қириб, йўқ қилдилар. Ким билсин, бошқа вилоятларимда улар нима қилдилар экан? Истагинг нима? Айт, қондирайин. Яна қандай тилагинг бор? Бажо қилайин.
13— Агар шоҳимизга маъқул бўлса, Шушандаги яҳудийлар эртага ҳам бугунги фармонингизни ижро этсинлар, — деди Эстер. — Хомоннинг ўнта ўғлининг жасадлари ҳам дорга осилсин[54].
14Шоҳ ушбу истакни бажаришни буюрди. Шушанда фармон чиқарилди. Хомоннинг ўнта ўғлининг жасади ҳам дорга осилди. 15Адар ойининг ўн тўртинчи куни Шушандаги яҳудийлар яна тўпланиб, қалъада душманлардан уч юзтасини ўлдирдилар. Лекин мол–мулкига қўл теккизмадилар.
16Шоҳликнинг турли вилоятларида яшайдиган бошқа яҳудийлар ҳам жонини сақлаш ва душманларидан қутулиш учун бир жойга тўпландилар. Душманларидан етмиш беш минг кишини ўлдирдилар, лекин мол–мулкига қўл теккизмадилар. 17Буларнинг ҳаммаси Адар ойининг ўн учинчи куни юз берди. Яҳудийлар ўн тўртинчи куни тинчиб, бу кунни байрам қилдилар.
18Шушандаги яҳудийлар ҳам ўзларини қутқариш учун ўн учинчи ва ўн тўртинчи кунлари йиғилдилар. Ўн бешинчи куни эса тинчиб, бу кунни байрам қилдилар. 19Шунинг учун қишлоқ аҳли Адар ойининг ўн тўртинчи кунини байрам сифатида нишонлаб зиёфат уюштирадилар ва бир–бирларига таом улашадилар.
20Мордахай бу воқеаларни ёзиб қўйди. Сўнгра шоҳ Ахашвераш қўли остидаги узоқ–яқиндаги ҳамма юртларда яшаётган яҳудийларга мактублар юборди. 21Мактубда ҳар йили Адар ойининг ўн тўртинчи ва ўн бешинчи кунларини нишонлаш лозимлиги таъкидланган эди. 22Чунки бу кунлар — яҳудийлар ўз душманларидан қутулган кунлардир. Ўша ой — ғам — хурсандчиликка, мотам — байрамга айланган ойдир. Мордахай: “Шу кунлари зиёфат бериб, хурсандчилик қилинсин, таомлар улашилсин, камбағалларга ҳадялар инъом қилинсин”, деб буюрган эди.
23Шундай қилиб, яҳудийлар Мордахайнинг буйруғини қабул этдилар ва бошлаган байрамларини давом эттирдилар.
24Дарвоқе, бутун яҳудийларнинг душмани Ўгах[55] наслидан бўлган Хамадото ўғли Хомон фитна қўзғаб яҳудийларни эзиб, йўқ қилиш учун пур[56] — қуръа ташлаганди. 25Лекин Эстер шоҳнинг ҳузурига кирганда, шоҳ янги мактуб орқали фармон берганди: Хомон яҳудийларга қарши ёвуз режа ўйлаб қўйган, лекин режаси ўзининг бошига етиб, Хомон ва унинг ўғиллари дорга осилганди. 26Шунинг учун бу байрамга Пурим[57] деб ном берилганди. Бу ном “пур” сўзидан олинган. Шундай қилиб, яҳудийлар Мордахайнинг мактубида ёзилганлардан, кўрган–кечирганларидан ва бошларига тушган кўргиликлардан кейин, 27ўзлари, болалари ва барча қабиладошлари ўша икки кунни белгиланган вақтда, ёзилганидай, ҳар йили доимий равишда байрам қилишга қарор қилгандилар. 28“Бу кунлар авлодлар оша ҳамма оилада, вилоятларда, ҳар бир шаҳарда унутилмасдан, байрам қилинсин, Пурим кунларини яҳудийлар ўтказиб юбормасин, бу кунлар авлодлар оша давом этиб хотирлансин”, деб қарор чиқардилар.
29Абуҳайил қизи малика Эстер, яҳудий Мордахай билан бирга, ўз ҳуқуқи бўйича, Пурим тўғрисида ўша янги мактубни ёзиб тасдиқлади. 30Мордахай Ахашверашнинг ҳукмронлиги остидаги юз йигирма еттита вилоятда яшайдиган ҳамма яҳудийларга тинчлик–омонлик тиланган ўша мактубларни юборди. 31Мактубда малика Эстер билан Мордахай илгари буюрганларидай, Пурим кунларини белгиланган санада нишонлашга қатъий риоя қилишлари айтилган эди. Бу байрамларга яҳудийлар, ўзлари ва болалари рўза тутишга ва мотам одатларига амал қилганлари сингари, риоя қилишлари таъкидланган эди. 32Шундай қилиб, Пуримга оид қоидалар, Эстернинг буйруғига кўра, тасдиқланди ва китобга ёзиб қўйилди.
1Шоҳ Ахашвераш[58] ўз шоҳлигининг бу четидан тортиб оролларгача бўлган жойларда ўлпон йиғарди. 2Унинг куч–қудрати, фаолияти ва Мордахайни ҳар жиҳатдан қандай юксалтиргани Форс ҳамда Мидия шоҳларининг “Кундалик хотиралар” китобида ёзилган. 3Яҳудий Мордахай, ҳуқуқи бўйича, шоҳ Ахашверашдан кейин турарди. У яҳудий қабиладошлари орасида улуғликка эришди, биродарлари орасида ҳурматга сазовор бўлди. Чунки у ўз халқи манфаати учун, ҳамма қабиладошларининг тинчлиги учун курашарди.
[1] 1:1 - шоҳ Ахашвераш — Ксеркс исми билан ҳам танилган бўлиб, милоддан олдинги 486-465 йилларда ҳукмронлик қилган.
[2] 1:1 - Ҳабашистон — ибронийча матнда Куш. Бу жой Мисрнинг жанубида бўлиб, ҳозирги Судан ва Эфиопия мамлакатларининг бир қисмини ўз ичига олган эди.
[3] 1:2 - Шушан — Бобилнинг шарқидаги шаҳар бўлиб, Элам вилоятининг пойтахти эди. Ўша ердаги қалъа Форс шоҳларининг қишки қароргоҳи эди.
[4] 1:3 - ҳукмронлигининг учинчи йили — тахминан милоддан олдинги 483 йил.
[5] 1:10 - мулозим — қадимда сарой хизматида бўлган киши (шу бобнинг 12, 15–оятларида ҳам бор). Мулозим ҳукмдорнинг ёки саройдаги юқори лавозимдаги амалдорнинг фармонларини, топшириқларини бажарган, ҳукмдор ёки юқори лавозимдаги амалдор номидан иш юритиш ҳуқуқига эга бўлган. Бу ўриндаги ибронийча сўз яна бичилган эркакка нисбатан ҳам ишлатилган. Ҳукмдорнинг хонадонидаги аёллар билан кўп мулоқот қилиш зарурати бўлгани учун бу мулозимлар кўпинча бичиб қўйилар эди.
[6] 2:1 - Ахашвераш — 1:1 изоҳига қаранг.
[7] 2:5 - Киш — шоҳ Шоулнинг отаси.
[8] 2:6 - Ёҳайихин — ибронийча матнда бу исмнинг бошқача варианти Ёхониё.
[9] 2:6 - ...асир қилиб олиб келганда... — Милоддан олдинги 598 йил.
[10] 2:12 - мирра мойи — дарахт ширасидан олиниб, ишлов бериб тайёрланган хушбўй мой.
[11] 2:14 - мулозим — қадимда сарой хизматида бўлган киши (шу бобнинг 15–оятида ҳам бор). 1:10 изоҳига қаранг.
[12] 2:14 - канизаклар — ибронийча матнда бу сўзнинг маъноси қуйидагича: бу аёллар чўри бўлиб, қонуний хотин бўлмасалар–да, хўжайинлари билан жинсий алоқада бўлишган. Қадимги пайтларда канизакларнинг жиддий қонуний ҳуқуқлари бўлиб, хўжайинлари уларнинг эрлари сифатида бўлган.
[13] 2:14 - ...бошқа ҳарамга... — ёки ҳарамнинг бошқа бўлмасига.
[14] 2:16 - ...Ахашвераш шоҳлигининг еттинчи йили... — Тахминан милоддан олдинги 478 йил (1:1 изоҳига қаранг).
[15] 2:16 - Табат ойи — иброний календарининг ўнинчи ойи. Ҳозирги календарга кўра бу ой декабрнинг ўртасидан бошланади.
[16] 2:19 - ...Мордахай саройда ўз вазифасини бажараётган эди — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — Мордахай сарой дарвозасида ўтирган эди (шу бобнинг 21–оятида ҳам бор). Мазкур гапнинг ибронийча варианти шундан далолат берадики, Мордахай саройда маъмурий вазифада бўлган. Чамаси, Мордахай шу бобда тасвирланган воқеалар юз бермасдан олдин шоҳнинг хизматига кирган эди.
[17] 2:23 - ...иккала хизматкор дорга осилди — ёки иккала хизматкорни ўлдириб, жасадларини тик ўрнатилган ходага қоқишди.
[18] 3:1 - шоҳ Ахашвераш — 1:1 изоҳига қаранг.
[19] 3:1 - Ўгах — Омолеклар шоҳи эди. Омолеклар азалдан Исроил халқининг душмани эди.
[20] 3:2 - ...саройдаги... — Ибронийча матндан сўзма–сўз таржимаси — шоҳнинг дарвозасидаги (шу бобнинг 3–оятида ҳам бор).
[21] 3:7 - Ахашвераш шоҳлигининг ўн иккинчи йили... — Тахминан милоддан олдинги 472 йил (1:1 изоҳига қаранг).
[22] 3:7 - Нисон ойи — иброний календарининг биринчи ойи (Нисон ойи Абиб ойи деб ҳам аталади). Ҳозирги календарга кўра бу ой мартнинг ўртасидан бошланади.
[23] 3:7 - пур — бобилча сўз бўлиб, битта қуръа деган маънодадир.
[24] 3:7 - Адар ойи — иброний календарининг ўн иккинчи ойи. Ҳозирги календарга кўра бу ой февралнинг ўртасидан бошланади.
[25] 3:7 - ...ойининг ўн учинчи куни... — Қадимий грекча таржимадан. Ибронийча матнда эса ойининг ўн учинчи куни кўрсатилмаган. Аммо шу бобнинг 13–оятидаги ибронийча матнда кўрсатилган.
[26] 3:9 - ўн минг талант — тахминан 340 тоннага тўғри келади.
[27] 3:12 - ...шоҳнинг муҳр узуги билан тасдиқланди — Хатни муҳрлаш учун сўрғичдан фойдаланилган. Сўрғич юмшоқлигида шоҳнинг узуги билан муҳрланган. Муҳр эса хатнинг расмий эканини кўрсатган.
[28] 4:5 - мулозим — қадимда сарой хизматида бўлган киши (1:10 изоҳига қаранг).
[29] 5:14 - эллик тирсак — тахминан 23 метрга тўғри келади.
[30] 5:14 - Дор тайёрлашсин...Мордахайни ўша дорга осишсин — ёки Ходани тик ўрнатишсин...Мордахайни ўлдириб, жасадини ўша ходанинг учига қоқишсин.
[31] 5:14 - дор — ёки хода.
[32] 6:2 - шоҳ Ахашвераш — 1:1 изоҳига қаранг.
[33] 6:4 - ...дорга уни остириш... — ёки ходанинг учига уни қоқтириш тўғрисида.
[34] 6:8 - ...шоҳона зеб–зийнатлар... — Тожнинг бир тури бўлиши мумкин.
[35] 6:14 - мулозим — қадимда сарой хизматида бўлган киши (1:10 изоҳига қаранг).
[36] 7:4 - Мен ва менинг халқим...сотилганмиз — Хомон шоҳга ваъда қилган пулга ишора (3:9 га қаранг).
[37] 7:4 - Ўша душманнинг қилмиши учун шоҳимизни безовта қилиш арзимас иш бўларди — Ибронийча матнда бу гапнинг маъноси баҳсли.
[38] 7:5 - Шоҳ Ахашвераш — 1:1 изоҳига қаранг.
[39] 7:8 - ...Хомоннинг юзини ёпдилар — Бу ҳаракат ўлимга ҳукм қилишни билдирган.
[40] 7:9 - мулозим — қадимда сарой хизматида бўлган киши (1:10 изоҳига қаранг).
[41] 7:9 - эллик тирсак — тахминан 23 метрга тўғри келади.
[42] 7:9 - ...дор тайёрлаб қўйган. Бу дорга Мордахайни осмоқчи...Ўша дорга Хомоннинг ўзини осинглар! — ёки ходани тик ўрнатиб қўйган. У Мордахайни ўлдириб, жасадини бу ходанинг учига қоқмоқчи...Ўша ходага Хомоннинг ўзини қоқинглар!
[43] 7:10 - ...дорга Хомоннинг ўзини осдилар — ёки ходанинг учига Хомоннинг ўзини қоқдилар.
[44] 8:1 - шоҳ Ахашвераш — 1:1 изоҳига қаранг.
[45] 8:3 - Ўгах — 3:1 изоҳига қаранг.
[46] 8:7 - ...уни дорга остирдим — ёки уни ўлдириб, ходанинг учига қоқтирдим.
[47] 8:9 - Шавон ойи — иброний календарининг учинчи ойи. Ҳозирги календарга кўра бу ой майнинг ўртасидан бошланади.
[48] 8:9 - Ҳабашистон — ибронийча матнда Куш (1:1 изоҳига қаранг).
[49] 8:12 - Адар ойи — 3:7 изоҳига қаранг.
[50] 8:12 - ...Адар ойининг ўн учинчи куни... — 3:13 га қаранг.
[51] 9:1 - Адар ойи — 3:7 изоҳига қаранг.
[52] 9:2 - шоҳ Ахашвераш — 1:1 изоҳига қаранг.
[53] 9:2 - ...ҳамма вилоятлардаги ўзлари яшайдиган шаҳарларда... — ёки ҳар бир шаҳардаги ўзлари яшайдиган даҳада.
[54] 9:13 - ...дорга осилсин — ёки ходанинг учига қоқилсин (шу бобнинг 14, 25–оятларида ҳам бор).
[55] 9:24 - Ўгах — 3:1 изоҳига қаранг.
[56] 9:24 - пур — бобилча сўз бўлиб, битта қуръа деган маънодадир.
[57] 9:26 - Пурим — яҳудийларнинг бу байрами “пурим”дан олинган бўлиб, Хомон фойдаланган қуръанинг бобилча сўзидир. Пурим ҳар йили Адар ойининг 14 ва 15 кунлари нишонланган. Ҳозирги 1 мартга тўғри келади.
[58] 10:1 - Шоҳ Ахашвераш — 1:1 изоҳига қаранг.
Kitoblar - Kutubxona | Hamdi-Sano - Mening Nurim | UZBEK mp3
uzGod.com